Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1190 anekAnta zrAvaNa, saMvat 2005 :: agasta, san 1948 nezavandha bApU kiraNa 8 pradhAna sampAdaka jugalakizora mukhtAra saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI -000-000 saha sampAdaka muni kAntisAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (vihAra) saMsthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA janma 2 aktabara 1866 mahAprayAgA 30 janavarI 1948 viSaya-sUcI pRSTha 314 316 lekha nAma pRSTha 1-samanbhadra-bhAratIke kucha namUne 287 vAdAbhAsahasUArako eka adhUrI apUrva kRti 261 3-paM0zivacandra dehalIvAle.. 302 4-dharmakA rahasya 303 5-vyaktitva 306. 6-pA~ca prAcIna di0 jaina mUrtiyA~ ..... 311 lekha nAma 7-'saMjada' zabdapara itanI Apatti kyoM ? -apaharaNakI aAgameM jhulasI nAriyA~ ha-samyagdRSTikA Atma-sambodhana 10-atizayakSetra zrIkuNDalapurajI 11-zimalAkA payUSaNaparva 12-sampAdakIya ..... 316 ..." 324 325 in Education Interational For Personal Poets Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbAbU nandalAlajI kalakattAkI udAratA zrImAn bAbU nandalAlajI sarAvagI kalakattAne vIrasevAmandira dvArA tayyAra jaina granthoMke prakAzanArtha gata julAI mAsake antameM dasa hajAra rupayeke prazaMsanIya dAnakA jo vacana diyA thA usa dAna sambandhI saba rakamako Apane bar3e hI vinamra aura premamaya zabdoMke sAtha bheja diyA hai| sAtha hI 800) ru0 apane donoM putroM ci0 zAntinAtha aura ci0 nirmalakumArakI orase agale cAra varSoM kI vArSika sahAyatAke rUpameM pezagI bheje haiM-vartamAna varSakI sahAyatAmeM 200) ru0 unakI orase Apa de gaye the-aura 100) ru0 apanI patnI zrImatI kamalAbAIjIkI orase 'sanmati-vidyA-nidhi' ko pradAna kara gaye haiM, jo bAlasAhityake prakAzanArtha sthApita kI gaI hai| isa taraha hAlameM Apane 11100) kI rakama vIrasevAmandirako naqada pradAna kI hai| isa mahatI udAratA aura sarasvatI-sevAkI utkaTa bhAvanAke liye Apa bhArI dhanyavAdake pAtra haiN| jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandirako prApta anya sahAyatA gata kiraNameM prakAzita sahAyatA ke bAda vIrasevA- cAryake, jisameM 25) saphara kharcake zAmila haiN| mandirako jo anya sahAyatA prApta huI hai vaha nimna 102) di0 jaina samAja zAhagar3ha, jilA sAgara (dazaprakAra hai aura usake liye dAtAramahAnubhAva dhanyavAda- lakSaNaparvake upalakSameM) mArphata paM0 paramAnanda ke pAtra haiM: zAstrIke, jisameM 41) saphara kharcake zAmila haiN| 500) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) zrImatI padmAvatIdevIjI dharmapatnI sAhU sumata(dazalakSaNaparvake upalakSameM) prasAdajI najIbAbAda (ci0 putra jinendrakumArake 51) lA0 candanalAla gopIcandajI jaina, kAnapura vivAhopalakSameM nikAle hue daanmeNse)| (dazalakSaNaparvake upalakSameM) 5) digambara jaina pazcAyata kizanagar3ha, ji. jayapura 176) digambara jaina sabhA zimalA, (dazalakSaNaparvake / (dazalakSaNaparvake uplkssmeN)| upalakSama) mArphata paM0 darabArIlAlajI nyAyA- 935) adhiSThAtA 'vIrasevAmandira ___anekAntako prApta sahAyatA gata kiraNa naM0 6meM prakAzita sahAyatAke bAda palakSameM) anekAntako jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra 5) lA0 vasantalAlajI jaina jayapura (dazalakSaNaparvahai aura usake liye dAtAramahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM ke uplkssmeN)| 10) lA0 munnIlAlajI murAdAbAda va lA0 baccUlAla 5) di. jaina paJcAyata, gayA (dazalakSaNaparvake upa__jI AgarA (vivAhopalakSameM) mA. paM. viSNukAnta lakSameM) mArphata mohanalAlajI jaina mntrii| 5) lA0 dIpacandajI pAMDyA, chindavAr3A (vivAho- 25) vyavasthApaka 'anekAnta anekAntakI sahAyatAkA sadupayoga anekAntapatrako jo sahAyatA vivAha-zAdI Adike zubha avasaroMpara bhejI jAtI hai usakA bar3A hI acchA sadupayoga kiyA jAtA hai / usa sahAyatAmeM ajaina vidvAnoM, lAyaberiyoM, garIba jaina vidyArthiyoM tathA asamartha jaina saMsthAoMko anekAnta phrI (binA mUlya) athavA riyAyatI mUlya 3) ru0meM bhejA jAtA hai| isase dAtAroMko doharA lAbha hotA hai-idhara ve anekAntake sahAyaka banakara puNya tathA yazakA arjana karate haiM aura udhara una dUsare sajanoMke jJAnArjanameM sahAyaka hote haiM, jinheM yaha patra unakI sahAyatAse par3haneko milatA hai| ataH isa dRSTise anekAntako sahAyatA bhejane-bhijavAnekI ora samAjakA barAbara lakSya rahanA cAhiye aura koI bhI zubha avasara isake liye cUkanA nahIM cAhiye / vyavasthApaka 'anekAnta' For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham tattva:saghAtaka vizva tattva-prakAzaka vArSika mUlya 5) eka kiraNakA mUlya ) 114 nItivirodhavasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| varSa 9 kiraNa 8 / vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura zrAvaNazukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvat 2005 agasta 1948 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana mitho'napekSAH puruSArtha-hetu- . zItatArUpameM vyavasthita bhI nahIM hotii| parasparaniranAMzA na cAMzI pRthagasti tebhyaH / pekSa satvAdika dharma athavA avayava puruSArthahetutArUpa se upalabhyamAna nahIM haiM, ataH puruSArthahetutArUpase parasparekSAH puruSArtha hetu vyavasthita nahIM hote / yaha yuktyanuzAsana pratyakSa aura dRSTA nayAstadvadasi-kriyAyAm // 50 // Agamase aviruddha hai|' ... (vastuko anantadharmaviziSTa mAnakara yadi yaha jo aMza-dharma paraspara-sApekSa haiM ve puruSArthake kahA jAya ki ve dhama paraspara-nirapekSa hI haiM aura dharmI hetu haiM; kyoMki usa rUpameM dekhe jAte haiM jo jisa unase pRthak hI hai to yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki) rUpameM dekhe jAte haiM ve usI rUpameM vyavasthita hote haiM, jo aMza-dharma athavA vastuke avayava paraspara-nirapekSa jaise dahana (agni) dahanatAke rUpameM dekhI jAtI hai haiM ve puruSArthake hetu nahIM ho sakate; kyoMki usa rUpameM aura isaliye tadrUpameM vyavasthita hotI hai; parasparaupalabhyamAna nahIM haiM jo jisa rUpameM upalabhyamAna sApekSa aMza svabhAvataH puruSArthahetutArUpase dekhe jAte nahIM vaha usa rUpameM vyavasthita bhI nahIM hotA, jaise haiM aura isaliye puruSArthaheturUpase vyavasthita haiN| yaha agni zItatAke sAtha upalabhyamAna nahIM hai to vaha * svabhAvakI upalabdhi hai|' For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] anekAnta [ varSa 6 (isI taraha) aMzI-dharmI athavA avayavI- taraha parAtmAmeM bhI rAga hotA hai--donoMmeM kathaMcit aMzoMse-dharmoM athavA avayavoMse-pRthak nahIM hai; abhedake kAraNa, tathA parAtmAkI taraha svAtmAmeM bhI kyoMki usarUpameM upalabhyamAna nahIM hai jo jisa dveSa hotA hai-donoMmeM kathaMcit bhedake kAraNa, aura - rUpameM upalabhyamAna nahIM vaha usameM nAstirUpa hI hai, rAga-dveSake kArya IrSyA, asUyA, mada, mAyAdika doSa jaise agni zItatArUpase upalabhyamAna nahIM hai ataH pravRtta hote haiM, jo ki saMsArake kAraNa haiM, sakala zItatArUpase usakA abhAva hai / aMzoMse aMzIkA vikSobhake nimittabhUta haiM tathA svargA'pavagake pratibandhaka pRthak honA sarvadA anupalabhyamAna hai ataH aMzoMse haiN| aura ve doSa pravRtta hokara manake samatvakA nirApRthak aMzIkA abhAva hai| yaha svabhAvakI anupalabdhi karama karate haiM-use apanI svAbhAvika sthitimeM sthita hai| isameM pratyakSataH koI virodha nahIM hai, kyoMki na rahane dekara viSama-sthitimeM paTaka dete haiM-, manake paraspara vibhinna padArthoM sahyAcala-vindhyAcalAdi jaisoM- samatvakA nirAkaraNa samAdhiko rokatA hai, jisase ke aMza-aMzIbhAvakA darzana nahIM hotaa| Agama-virodha samAdhi-hetuka nirvANa kisIke nahIM bana sakatA / aura bhI isameM nahIM hai; kyoMki paraspara vibhinna arthoke aMza- isaliye jinakA yaha kahanA hai ki 'mokSake kAraNa aMzIbhAvakA pratipAdana karanevAle AgamakA abhAva samAdhirUpa manake samatvakI icchA rakhane vAleko hai aura jo Agama paraspara vibhinna padArthoMke aMza- 'cAhiye ki vaha jIvAdi vastuko anekAntAtmaka na aMzIbhAvakA pratipAdaka hai vaha yukti-viruddha honese mAne' vaha bhI ThIka nahIM hai; kyoMki) ve rAga-dveSAdika AgamAbhAsa siddha hai|' -jo manakI samatAkA nirAkaraNa karate haiM-ekAnta____ 'aMza-aMzIkI taraha parasparasApekSa naya-naigamA- dharmAbhiniveza-mUlaka hote haiM-ekAntarUpase nizcaya dika-bhI (sattAlakSaNA) asikriyAmeM puruSArthake hetu kiye hue (nityatvAdi) dharmamaiM abhiniveza-mithyA haiM kyoMki usa rUpameM dekhe jAte haiM-upalabhyamAna haiN| zraddhAna' unakA mUlakAraNa hotA hai-aura (mohI-isase sthitigrAhaka dravyArthikanayake bheda naigama, mithyAdRSTi) jIvoMkI ahaMkRtise--ahaMkAra tathA usasaMgraha, vyavahAra aura pratikSaNa utpAda-vyayake grAhaka ke sAthI mamakArase2-ve utpanna hote haiN|' athAta paryAyArthikanayake bheda RjusUtra, zabda, samabhirUDha. - una ahaMkAra-mamakAra bhAvoMse hI unakI utpatti hai jo evaMbhUta ye saba parasparameM sApekSa hote hue hI vastukA mithyAdarzanarUpa moha-rAjAke sahakArI haiM-mantrI haiM', jo sAdhya arthakriyA-lakSaNa-puruSArtha hai usake nirNaya- anyase nahIM-dUsare ahaMkAra-mamakArake bhAva unheM / ke hetu haiM-anyathA nhiiN| isa prakAra pratyakSa aura janma denemeM asamartha haiN| aura (samyagdRSTi-jIvoMke) Agamase avirodharUpa jo arthakA prarUpaNa satarUpa cUki pramANase anekAntAtmaka vastukA hI nizcaya hotA hai vaha saba pratikSaNa dhrauvyotpAda-vyayAtmaka hai; hai aura samyak nayase pratipakSakI apekSA rakhanevAle anyathA satpanA banatA hI nhiiN| isa prakAra yuktyanu ekAntakA vyavasthApana hotA hai ataH ekAntAbhinivezakA zAsanako udAhRta jAnanA caahiye|' nAma mithyAdarzana yA mithyAzraddhAna hai, yaha prAyaH nirNIta hai| ekAnta-dharmA'bhiniveza-mUlA 2 'maiM isakA svAmI' aisA jo jIvakA pariNAma hai vaha rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm / 'ahaMkAra' hai aura 'merA yaha bhogya' aisA jo jIvakA pariekAnta-hAnAca sa yattadeva raNAma hai vaha 'mamakAra' kahalAtA hai| ahaMkArake sAtha sAmarthyase mamakAra bhI yahA~ pratipAdita hai| svAbhAvikatvAcca samaM manaste // 51 // 3 kahA bhI hai-"mamakArA'haMkArau sacivAviva mohanIyarAjasya | na logoMkA aisA khayAla hai ki jIvAdivastu- rAgAdi-sakalaparikara-paripoSaNa-tatparau satatam // 1 // " kA anekAntAtmakarUpase nizcaya honepara svAtmAkI - -yuktyanuzAsanaTIkAmeM uddhata / For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa8] ekAntakI hAnise - ekAnta dharmAbhinivezarUpa mithyAdarzanake abhAva se vaha ekAntAbhiniveza usI anekAntake nizcayarUpa samyagdarzanatvako dhAraNa karatA hai jo AtmA kA vAstavika rUpa hai; kyoMki ekAntAbhinivezakA jo abhAva hai vahI usake virodhI anekAntake nizcayarUpa samyagdarzanakA sadbhAva hai / aura cU~ki yaha ekAntAbhinivezakA abhAvarUpa samyagdarzana AtmAkA svAbhAvika rUpa hai ataH (he vIra bhagavan!) Apake yahA~ Apake yuktyanuzAsana meM - ( samyagdRSTike) manakA samatva ThIka ghaTita hotA hai / vAstavameM darzanamohake udayarUpa mUlakAraNake hote hue cAritramohake udayameM jo rAgAdika utpanna hote haiM ve hI jIvoMke asvAbhAvika pariNAma haiM; kyoMki ve audayika bhAva haiM aura samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa jo pariNAma darzanamohake nAza, cAritramohakI udayahAni aura rAgAdike abhAvase hote haiM ve AtmarUpa honese jIvoMke svAbhAvika pariNAma haiM- kintu pAriNAmika nahIM; kyoMki pAriNAmika bhAva karmoMke upazamAdikI apekSA nahIM rakhate / aisI sthiti meM asaMyata samyagdRSTike bhI svAnurUpa manaH sAmyakI apekSA manakA sama honA banatA hai; kyoMki usake saMyamakA sarvathA abhAva nahIM hotA / ataH anekAntarUpa yukyanuzAsana rAgAdikakA nimittakAraNa nahIM, . vaha to manakI samatAkA nimittabhUta hai / pramucyate ca pratipakSa - dUSI jina ! tvadIyaiH paTusiMhanAdaiH / ekasya nAnAtmatayA jJa vRtta e - bandha-mokSa svamatAdabAhyau // 52 // samantabhadra - bhAratI ke kucha namUne '( yadi yaha kahA jAya ki anekAntavAdIkA bhI anekAntameM rAga aura sarvathA ekAntameM dveSa honese usakA mana sama kaise raha sakatA hai, jisase mokSa bana sake ? mokSake abhAvameM bandhakI kalpanA bhI nahIM banatI / athavA manakA sadA sama rahanA mAnanepara bandha nahIM banatA aura bandhake abhAva meM mokSa ghaTita nahIM ho sakatA, jo ki bandhapUrvaka hotA hai / ataH 1 [ 286 bandha aura mokSa donoM hI anekAntavAdIke svamatase bAhya Thaharate haiM- manakI samatA aura asamatA donoM hI sthitiyoMmeM unakI upapatti nahIM bana sakatI-to yaha kahanA ThIka nahI hai; kyoMki ) jo pratipakSadUSI hai - pratidvandvIkA sarvathA nirAkaraNa karanevAlA ekAntAyahI hai - vaha to he vIra jina ! Apa (anekAntavAdI) ke ekA'nekarUpatA jaise paTusiMhanAdoMse - nizcayAtmaka evaM siMhagarjanaoNkI taraha abAdhya aise yukti - zAstrAvirodhI AgamavAkyoMke prayogadvArA -- pramukta hI kiyA jAtA hai-- vastutattvakA viveka karAkara atattvarUpa ekAntAgrahase use mukti dilAI jAtI hai- kyoMki pratyeka vastu nAnAtmaka hai, usakA nAnAtmakarUpase nizcaya hI sarvathA ekAnta pramocana hai / aisI dazA meM anekAntavAdIkA ekAntavAdIke sAtha koI dveSa nahIM ho sakatA aura cU~ki vaha pratipakSakA bhI svIkAra karanevAlA hotA hai| isaliye svapakSameM usakA sarvathA rAga bhI nahIM bana sakatA / vAstavameM tattvakA nizcaya hI rAga nahIM hotA / yadi tattvakA nizcaya hI rAga hove to kSINamohIke bhI kA prasaGga AegA. joki asambhava hai. aura na tattvake vyavacchedako hI dveSa pratipAdita kiyA jA sakatA hai, jisake kAraNa anekAntavAdIkA mana sama na rahe / ataH anekAntavAdIke manakI samatA ke nimittase honevAle mokSakA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? aura manakA samatva sarvatra aura sadAkAla nahIM banatA, jisase rAga-dveSake abhAva se bandhake abhAvakA prasaGga Ave; kyoMki guNasthAnoMkI apekSAse kisI taraha, kahIMpara aura kisI samaya kucha puNyabandhakI upapatti pAI jAtI hai / ataH bandha aura mokSa donoM apane (anekAnta) matase--joki anantAtmaka tattva - viSayako liye hue hai - bAhya nahIM haiM-- usImeM vastutaH unakA sadbhAva hai- kyoMki bandha aura mokSa donoM jJavRtti haiM -- anekAntavAdiyoMdvArA svIkRta jJAtA AtmAmeM hI unakI pravRtti hai / aura isaliye sAMkhyoMdvArA svIkRta pradhAna (prakRti) ke anekAntAtmaka honepara bhI usameM donoM ghaTita nahIM ho sakate; kyoMki pradhAna (prakRti)ke ajJatA hotI hai - vaha jJAtA nahIM mAnA gayA hai / ' For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] anekAnta [ varSa : AtmAntarA'bhAva-samAnatA na lagAyA jAsakatA-aura azliSTa hai-kisI bhI prakAra vAgAspadaM svA''zraya-bheda-hInA 1 ke vizeSa (bheda) ko sAthameM liye hue nahIM hai--vaha (sarvavyApI, nitya, nirAkArarUpa sattvAdi) sAmAnya * bhAvasya sAmAnya-vizeSavattvA meya-aprameya hI hai kisI bhI pramANase jAnA 'daikye tayoranyatarannirAtma // 53 // nahIM jAsakatA / bhedake mAnanepara bhI sAmAnyako (yadi yaha kahA jAya ki ekake nAnAtmaka arthake svAzrayabhUta dravyAdikoMke sAtha bhedarUpa svIkAra karane pratipAdaka zabda padasiMhanAda prasiddha nahIM hai: kyoki para bhI sAmAnya prameya nahIM hotA; kyoMki una bauddhoMke anyA'poharUpa jo sAmAnya hai usake vAgA- dravyAdikoMmeM usakI vRttikI apavRtti (vyAvRtti)kA spadatA--vacanagocaratA hai, aura vacanoMke vastu- sadbhAva hai--sAmAnyakI vRtti unameM mAnI nahIM gaI hai, viSayatvakA asambhava hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai; aura jaba taka sAmAnyakI apane AzrayabhUta dravyAdikyoMki) AtmAntarake abhAvarUpa-AtmasvabhAvase koMmeM vRtti nahIM hai taba taka donoMkA saMyoga kuNDImeM bhinna anya-anya svabhAvake apoharUpa-jo samAnatA beroMke samAna hI hosakatA hai; kyoMki sAmAnyake (sAmAnya) apane AzrayarUpa bhedoMse hIna (rahita) hai adravyapanA hai tathA saMyogakA anAzrayapanA hai aura vaha vAgAspada-vacanagocara-nahIM hotI; kyoMki saMyogake dravyAzrayapanA hai| aisI hAlatameM sAmAnyakI vastu sAmAnya aura vizeSa donoM dharmoko liye hue hai|' dravyAdikameM vRtti nahIM bana sktii|' . (yadi yaha kahA jAya ki padArthake sAmAnya- . 'yadi sAmAnyakI dravyAdivastuke sAtha vRtti vizeSavAn honepara bhI sAmAnyake hI vAgAspadatA mAnI bhI jAya to vaha vRtti bhI na to sAmAnyako yukta hai; kyoMki vizeSa usIkA AtmA hai, aura isa kRtsna (niraMza) vikalparUpa mAnakara banatI hai aura taraha donoMkI ekarUpatA mAnI jAya, to) sAmAnya na aMza vikalparUpa / kyoMki aMzakalpanAse rahita aura vizeSa donoMkI ekarUpatA svIkAra karanepara ekake kRtsna vikalparUpa sAmAnyakI deza aura kAlase bhinna nirAtma (abhAva) honepara dUsarA bhI (avinAbhAvI vyaktiyoMmeM yugapatvRtti siddha nahIM kI jaasktii| honeke kAraNa) nirAtma (abhAvarUpa) ho jAtA hai- usase aneka sAmAnyoMkI mAnyatAkA prasaGga AtA aura isataraha kisIkA bhI astitva nahIM bana samatA. hai.jo ukta siddhAntamAnyatAke sAtha mAne nahIM gaye haiM: ataH donoMkI ekatA nahIM mAnI jAnI caahie|' kyoMki eka tathA anaMzarUpa sAmAnyakA una sabake ameyamazliSTamameyameva / sAtha yugapat yoga nahIM bntaa| yadi yaha kahA jAya ki sAmAnya bhinna deza aura kAlake vyaktiyoMke sAtha bhede'pi mavRtyapavRttibhAvAt / yugapat sambandhavAn hai, kyoMki vaha sarvagata, nitya vRttizca kRtsnAMza-vikalpato na aura amUrta hai, jaise ki AkAza; to yaha anumAna mAnaM ca nA'nanta-samAzrayasya // 54 // bhI ThIka nahIM hai| isase eka to sAdhana iSTakA '(yadi yaha kahA jAya ki AtmAntarAbhAvarUpa- vighAtaka ho jAtA hai arthAt jisa prakAra vaha bhinna anyApoharUpa-sAmAnya vAgAspada nahIM hai, kyoMki deza-kAlake vyaktiyoMke sAtha sambandhipanako siddha vaha avastu hai; balki vaha sarvagata sAmAnya hI vAgA- karatA hai usI prakAra vaha sAmAnyake AkAzakI taraha spada hai jo vizeSoMse azliSTa hai--kisI bhI prakArake sAMzapanako bhI siddha karatA hai joki iSTa nahIM hai; bhedako sAthameM liye hue nahIM hai to aisA kahanA ThIka kyoMki sAmAnyako niraMza mAnA gayA hai| dUsare, nahIM hai; kyoMki) jo ameya hai-niyata deza, kAla sAmAnyake niraMza honepara usakA yugapat sarvagata . aura AkArakI dRSTise jisakA koI andAjA nahIM [zeSAMza pRSTha 320 para] For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdIbhasiMhamUrikI eka adhUrI apUrva kRti syAhAdasiddhi (lekhaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI, koThiyA) gata varSa zrIyut paM0 ke0 bhujabalIjI mUDabidrIkI gambhIra hotI hai| para isa kRtikI bhASA atyanta, prasanna kRpAse hameM vAdIbhasiMhasUrikI eka kRti prApta huI thI, vizada aura binA kisI vizeSa kaThinAIke arthabodha jisakA nAma hai 'syAdvAdasiddhi' aura jisake liye hama karAnevAlI hai / granthako Apa sahajabhAvase par3hate unake AbhArI haiN| . jAiye, arthabodha hotA jAyagA / hA~, kucheka sthala yaha jainadarzanakA eka mahatvapUrNa evaM uccakoTikA aise jarUra haiM jahA~ pAThakako apanA dimAga lagAnA apUrva grantharatna hai| suprasiddha jainatArkika bhaTTAkalaGka- par3atA hai aura jisase granthakI prauDhatA, viziSTatA evaM devake nyAyavinizcaya, pramANasaMgraha, laghIyatraya Adi- apUrvatAkA bhI kucha paricaya mila jAtA hai| bhASAkI taraha yaha kArikAtmaka prakaraNa-grantha hai| duHkha hai ke sundara aura sarala pada-vAkyoMke prayogoMse samUce ki vidyAnandakI 'satyazAsanaparIkSA' aura hemacandra- granthakI racanA bhI prazasta evaM hRdya hai| cU~ nthakAra kI 'pramANamImAMsA' kI taraha yaha kRti bhI adhUrI hI utkRSTa koTike dArzanika aura vAgmIke atirikta uccaupalabdha hai| mAlUma nahIM, yaha apane pUre rUpameM aura koTike kavi bhI the aura isa liye unakI yaha racanA . kisI zAstrabhaNDArameM maujUda hai yA nahIM / athavA, kavitva-kalAse paripUrNa hai / yaha granthakArakI svatantra yaha granthakArako antima racanA hai, jise ve svargavAsa padyAtmaka racanA hai-kisI gadya yA padyarUpa mUlakI hojAneke kAraNa pUrI nahIM kara sake / phira bhI yaha vyAkhyAtmaka racanA nahIM hai| isa prakArakI racanA prasannatAkI bAta hai ki upalabdha racanAmeM 13 prakaraNa racanekI preraNA unheM akalaGkadevake nyAyavinipUre aura 14vA~ prakaraNa apUrNa (bahubhAga), isa taraha zcayAdi aura zAntarakSitake tattvasaMgrahAdise milI lagabhaga 14 prakaraNa pAye jAte haiM aura ina saba jAna par3atI hai / bauddhadarzanameM dharmakIrti (I0 625)kI prakaraNoMmeM akalaGkadevake nyAyavinizcayase, jisakI santAnAntarasiddhi, kalyANarakSita (I. 700)kI kArikAoMkA pramANa 480 hai, 21 kArikAe~ adhika bAhyArthasiddhi, dharmottara (I0 725)kI paralokasiddhi arthAt 501 jitanI kArikAe~ sannibaddha haiN| isase tathA kSaNabhaGgasiddhi, aura zaGkarAnanda (I0 800) isa granthakI mahattA aura vizAlatA jAnI jA sakatI kI apohasiddhi, pratibandhasiddhi jaise siddhathanta hai| yadi yaha apane pUrNarUpa meM hotA to kitanA vizAla nAmavAle grantha race gaye haiN| aura inase bhI pahale hotA, yaha kalpanA hI bar3I sukhada pratIta hotI hai| svAmI samantabhadrakI jIvasiddhi racI gaI hai| durbhAgyase yaha abhI taka vidvatsaMsArake sAmane nahIM saMbhavataH granthakArane apanI 'syAdvAdasiddhi' bhI usI A sakA aura isaliye aprakAzita evaM aparicita taraha siddhayanta nAmase racI hai| . dazAmeM par3A calA A rahA hai| granthakA maGgalAcaraNa aura uddezya granthakI bhASA aura racanA zailI granthako prArambha karaneke pahale granthakArane apanI yadyapi dArzanika pranthoMkI bhASA prAyaH durUha aura pUrvaparamparAnusAra eka kArikAdvArA granthakA maGgalA For Personal & Private Use Only Jain Education Interational
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292] - anekAnta [varSa caraNa aura dUsarI kArikAdvArA granthakA uddezya nimna dvAdasiddhau kSaNikavAdinaM prati yugpdnekaantsiddhiH|' prakAra pradarzita kiyA hai -padya 66-142 / ... " dvanAya svAmine vizvavedine / (4) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syAnityAnanda-svabhAvAyaH bhakta-sArUpyadAyine // 1 // dvAdasiddhau kSaNikavAdinaM prati krmaanekaantsiddhiH|' sarva saukhyArthitAyAM ca tadupAya-parAGmukhAH / -kArikA 143-231 / tadupAyaM tato vakSye na hi kAryamahetukam // 2 // ". (5) 'iti nityavAdinaM prati dharmakarturbhoktRtvA__ yahA~ pahalI maGgala-kArikAmeM prathama pAda truTita hai bhaavsiddhiH|' -kA0 232-263 / aura jo isa prakAra honA cAhie-'namaH zrIvarddha ___(6) iti nityaikAntapramANe sarvajJAbhAvasiddhiH / ' mAnAya' / akSara aura mAtrAoMkI dRSTise yaha pATha -kA0 264-285 / ThIka baTha jAtA hai| yadi yahI zuddha pATha ho to isa ___(7) 'iti jagatkarturabhAvasiddhiH / ' kArikAkA artha isa prakAra hotA hai -kaa0286-307| ____ zrI antima tIrthaGkara varddhamAnasvAmIke liye ____(E) iti bhagavadahaMnneva sarvajJa iti siddhiH|' namaskAra hai jo vizvavedI (sarvajJa) haiM. nityAnanda svabhAva -kA0308-326 / (anantasukhAtmaka) haiM aura apane bhaktoMko samAnatA (6) 'ityarthApattera prAmANyasiddhiH / . (barAbarI) denevAle haiM jo unakI upAsanA karate haiM -kA0330-352 / ve una jaise bana jAte haiN|' (10) 'iti vedpaurusseytvsiddhiH|' kA0 353-362 dUsarI kArikAmeM kahA gayA hai ki 'samasta prANI (11) 'iti parataH praamaannysiddhiH|' kA. 363-416 sukha cAhate haiM, parantu ve sukhakA saccA upAya nahIM (12) 'itybhaavprmaannduussnnsiddhiH|' kA.420-424 . jAnate / ataH isa granthadvArA sukhake upAyakA kathana (13) 'iti trkpraamaannysiddhiH|' kA. 425-445 (14) yaha prakaraNa kA0 446 se kA0 501 taka karU~gA; kyoMki binA kAraNake kArya utpanna nahIM hotaa|' upalabdha hai aura adhUrA hai / jaisA ki usakI nimna viSaya-paricaya antima kArikAse spaSTa haijAna par3atA hai ki granthakAra isa granthakI racanA na saMbadhnAtyasaMbaddhaH paratraivamadarzanAt / bauddhavidvAn zAntaraMkSitake tattvasaMgrahakI taraha vizAla samaveto hi saMyogo dravyasaMbandhakRnmataH // 10 // rUpameM karanA cAhate the aura unhIMkI taraha isake ina prakaraNoMmeM pahale 'jIvasiddhi' prakaraNameM aneka prakaraNa banAnA cAhate the| yahI kAraNa hai ki cArvAkako lakSya karake sahetuka jIva-AtmAkI jo upalabdha racanA hai aura jo samagra granthakA saMbhavataH siddhi kI gaI hai aura AtmAko bhUtasaMghAtakA kArya bhAga hai usameM prAyaH 14 prakaraNa hI upalabdha hai| mAnanekA nirasana kiyA gayA hai| jaisAki ina prakaraNoMke samAptisUcaka puSpikAvAkyoMse prakaTa hai aura jo nimna prakAra haiM: dUsare 'phalabhoktatvAbhAsiddhi' prakaraNameM kSaNika vAdI bauddhoMke matameM dUSaNa diyA gayA hai ki kSaNika (1) iti zrIvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syA cittasantAnarUpa AtmA dharmAdijanya svargAdi phalakA dvAdasiddhau cArvAkaM prati jIvasiddhiH |'-pdy 1se 24 / (2) 'iti- zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syA bhoktA nahIM bana sakatA; kyoMki dharmAdi karanevAlA ciMtta kSaNadhvaMsI hai-vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai dvAdasiddhau bauddhavAdina prati syAdvAdAnabhyupagame dharmakartuH phlbhoktRtvaabhaavsiddhiH| -padya 25se 68 / 1 'satyevA''tmani dharma ca saukhyopAye sukhArthibhiH / . (3) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syA- dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNe // 24 // For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa8] yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai / ' - ataH AtmAko kathaJcit nAzazIla - sarvathA nAzazIla nahIM-- svIkAra karanA cAhie / aura taba kartRtva aura phalabhoktRtva donoM eka (AtmA) ke bana sakate haiN| tIsare 'yugapadanekAntasiddhi' aura cauthe 'kramAnekAntasiddhi' nAmake prakaraNoM meM vastuko yugapat aura se vAstavika anekadharmAtmaka siddha kiyA gayA hai aura bauddhAbhimataM saMtAna tathA saMvRtikI yuktipUrNa mImAMsA karate hue cittakSaNoMko niranvaya evaM niraMza svIkAra karane meM eka mArkekA dUSaNa yaha diyA gayA hai ki jaba cittakSaNoMmeM anvaya nahIM hai - ve sarvathA bhinna haiM to dAtAko hI svarga ho aura vadhakako hI naraka ho' yaha niyama nahIM bana sakatA / pratyuta : isake viparIta bhI sambhava hai -- dAtAko naraka aura aasai svarga kyoM na ho ? vAdI siMhasUrakI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdasiddhi pA~caveM bhoktRtvAbhAvasiddhi, chaThe sarvajJAbhAvasiddhi, sAtaveM jagatkartR tvAbhAvasiddhi, AThaveM arhatsarvajJasiddhi, naveM arthApatti pramANasiddhi, dazaveM vedapaurupeyatvasiddhi, gyArahaveM parataH prAmANyasiddhi, bArahaveM abhAvapramANadUSaNasiddhi aura terahaveM tarkaprAmANyasiddhi nAmaka prakaraNoM meM apane-apane nAmAnusAra viSaya carNita hai / caudahaveM prakaraNa meM vaizeSikake guNa-guNIdAda aura samavAyAdi padArthoMkA samAlocana kiyA gayA hai / sambhava hai granthakA jo zeSa bhAga anupalabdha thakAne sAMkhya, naiyAyika Adi darzanoMkI hovA karanekA vicAra rakhA ho| astu * [ 293 anya granthakAroM aura unake granthavAkyoMkA ullekha granthakArane isa racanAmeM anya granthakAroM aura unake granthavAkyoMkA bhI ullekha kiyA hai| prasiddha mImAMsaka kumArilabhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake vedavAkyArthakA khaNDana kiyA hai / yathA niyoga-bhAvanArUpaM bhinnamarthadvayaM tathA / bhaTTa-prabhAkarAbhyAM hi vedArthatvena nizcitam ||6-282 // isI taraha anya tIna jagahoMpara kumArilabhaTTake mImAMsAzlokavArtikase 'vArttika' nAmase athavA binA usake nAmase nimna tIna kArikAe~ uddhata huI haiM aura unakI AlocanA kI gaI hai (ka) svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartuM manyena zakyate // [mI0 lo0 sU0 2, kA0 47 ] iti vArtikasadbhAvAt / 11-363 / / (kha) zabde doSodbhavastAvadvaktRyadhIna iti sthitiH / tadabhAvaH kacittAvadguNavadvaktRkatvataH // [mI0 lo0 sU0 2, kA0 62 ] iti vArtikataH zabda " / 11-411 / / (ga) yadvedAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam / tadadhyayanavAMcyatvAdamane bhavediti ( dadhunAdhyanaM yathA ) // [mI0 lo0 a0 7 kA0 355] ityasmAdanumAnAtsyAdvedasyA pauruSeyatA |10-376 / / isI taraha prazastakara, dignAga, dharmakIrti jaise vidvAnoMke pada- vAkyAdikroMke bhI ullekha isameM pAye jAte haiM / 1 ' tataH kathaJcinnAzitve kartrA labdhaM phalaM bhavet / tannAzo neSyate tasmAddharmo kAryo'stu saugataiH ||68||' 2 ' tathA ca dAtuH svargaH syAnnarako hanturityayam / niyamo na bhavet kintu viparyAso'pi sambhavet // 3-116' 3 'guNAdyabhedo guNyAdestathA nirbAdhabodhataH / tadvattasyAnyathA hAneguNAdekhi saMkhyayA // 14-446 // samavAyAnna tadbuddhirihedaM pratyayo hyataH / (1) AdipurANake kartA jinasenasvAmIne, jinakA samaya I0838 hai, apane AdipurANa meM eka 'vAdisiMha' dRSTAnte tadadRSTezca tatsambandhe'pyayogataH // 14-447 // ' nAmake AcAryakA smaraNa kiyA hai aura unheM utkRSTa granthakartA aura unakA samaya granthakartA aura unake samayapara bhI kucha vicAra kara lenA Avazyaka hai / ye granthakAra vAdIbhasiMhasUri kaunase vAdIbhasiMhasUra haiM aura kaba hue haiM- :- unakA kyA samaya hai ? nIce inhIM donoM bAtoMpara vicAra kiyA jAtA hai / For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] koTikA kavi, utkRSTakoTikA vAgmI tathA utkRSTa koTikA gamaka batalAyA hai / yathA kavitvasya parA sImA vAgmitasyaM paraM padam / - matvasya paryanto vAdirsiMho'rcyate na kaiH // (2) pArzvanAtha caritakAra vAdirAjasUri (I. 1025) ne bhI pArzvanAthacaritameM 'vAdisiMha' kA samullekha kiyA hai aura unheM syAdvAdavANIkI garjanA karanevAlA (syAdvAdavijetA) tathA dignAga aura dharmakIrtike abhimAnako 'cUra-cUra karanevAlA prakaTa kiyA hai / yathAsyAdvAdagaramAzritya vAdisiMhasya garjite / diGnAgasya madadhvaMse kIrtibhaGgo na durghaTaH ' // (3) zravaNabelagolAkI malliSeNaprazasti (I0 1128) meM eka vAdIbhasiMhasUri aparanAma gaNabhRt (AcArya) ajitasenakA guNAnuvAda kiyA gayA hai aura unheM syAdvAdudvidyA ke pAragAmiyoMkA AdarapUrvaka satata vandanIya aura logoMke bhArI Antara tamako nAza karaneke liye pRthivIpara AyA dUsarA sUrya batalAyA gayA hai / isake alAvA, unheM apanI garjanAdvArA vAdi-gajoMko zIghra cupa karake nigraharUpI jIrNa gaDDhe meM paTakanevAlA tathA rAjamAnya bhI kahA gayA hai / yathA 1 vande vanditamAdarAdaharahassyAdvAdavidyA - vidAM / svAntaH dhvAnta-vitAna dhUnana- vidhau bhAsvantamanyaM bhuvi / bhaktyA tvA'jitasenamAnatikRtAM yatsanniyogAnmanaHpadmaH sadma bhavedvikAsa-vibhavasyonmukta-nidrA-bharaM // 54 // 1 isa zlokaparase paM0 kailAzacandrajI zAstrIko kucha bhrama huA hai| zrutaeva unhoMne vAdisiMhako dignAga aura dharmakIrtikA samakAlIna samajhate hue likhA hai ki 'vAdirAjane isa zlokameM bauddhAcArya diGa nAga aura kIrti (dharmakIrti) kA grahaNa karake vAdisiMhako unakA samakAlIna batalAyA hai / ' (nyAya ku. pra. pra. pU. 112 ) / para vAstavameM vAdirAjane vAdisiMhako ukta bauddhavidvAnoMkA samakAlIna nahIM batalAyA / unake ukta ullekhakA itanA hI abhiprAya hai ki dignAga aura dharmakIrtiko apanI kRtiyoMpara jo abhimAna rahA hogA vaha vAdisiMhakI gajanA--syAdvAdavidyAse bharapUra apanI (syAdvAda siddhi jaisI) kRtiyoMse naSTa kara diyA gayA / ka mithyA -bhASaNaM bhUSaNaM pariharetauddhatyamunmuJcata, syAdvAdaM vadatAnameta vinayAdvAdIbhakaNThIravaM / no cettadgurugarjita-zruti-bhaya-bhrAntA stha yUyaM yatastUrNa nigrahajIrNakUpa- kuhare vAdi - dvipAH paatinH|| 55 sakala-bhuvanapAlAnamramUrddhAvabaddhasphurita-mukuTa - cUDAlIDha - pAdAravindaH / madavadakhila - vAdIbhendra - kumbhaprabhedI, gaNada jitasena bhAti vAdIbhasiMha // 57 // - zilAlekha naM0 54 (67) (4) sahasrake TippaNakAra laghusamantabhadrane bhI apane TippaNake prArambha meM eka vAdIbhasiMhakA ullekha nimna prakAra kiyA hai vidyAnandasvAminastadAdau . 'tadevaM mahAbhAgaistArkikArkairupajJAtAM zrImatA vAdIbhasiMhenopalAlitAmAptamImAMsAmalaM cikIrSavaH syAdvAdodbhAsisatyavAkyamANikyamakArikAghaTamadekaTakArAH sUrayo pratijJAzlokamekamAha - ' - aSTasahastrI Ti0 pRSTha 1 / yahA~ laghu samantabhadrane vAdIbhasiMhako samantabhadrAcArya racita AptamImAMsAkA upalAlana (paripoSaNa) kartA batalAyA hai / yadi laghusamantabhadrakA yaha ullekha abhrAnta hai to kahanA hogA ki vAdIbhasiMhane AptamImAMsA koI mahatvakI TIkA likhI hai aura usake dvArA AptamImAMsAkA unhoMne paripoSaNa kiyA hai / zrI0 paM0 kailAzacaMdrajI zAstrIne bhI isakI sambhAvanAkI hai' aura usameM AcArya vidyAnandake 'atra zAstraparisamAptau kecididaM maGgalavacanamanumanyante' zabdoMke sAtha uddhRta kiye 'jayati jagati' Adi padyako prastuta kiyA hai / koI Azcarya nahIM ki vidyAnandake pUrva AptamImAMsApara laghu samantabhadradvArA ullikhita vAdIbhasiMhanehI TIkA racI ho aura jisase ho laghusamantabhadrane unheM AptamImAMsAkA upalAlanakartA kahA hai aura vidyAnanda ne 'kecit' zabdoMke sAtha unhoMkI TIkA ke ukta 'jayati' Adi samAptimaGgalako aSTasahasrIke antameM apane tathA alaGkadeva ke samAptimaGgala ke pahale uddhRta kiyA hai / 1 nyAyaku0 pra0 bhA0 pra0 pR0 111 / For Personal & Private Use Only [ varSa -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] vAdIbhasiMhasUrikI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdasiddhi [ 265 (5) kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi kAvya- vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinakA dUsarA nAma granthoMke kartA vAdIbhasiMhasUri vidvatsamAjameM ati- malliSeNaprazasti aura nirdiSTa zilAlekhoMmeM ajitasena vikhyAta aura suprasiddha haiN| muni athavA ajitasena paMDitadeva bhI pAyA jAtA hai ___ (6) paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI' I0 1060 tathA jinake ukta prazastimeM zAntinAtha aura padmanAbha aura I0 1147 ke naM0 3 tathA naM0 37 ke do zilA- aparanAma zrIkAnta aura vAdikolAhala nAmake do lekhoMke AdhArapara eka vAdIbhasiMha (apara nAma ziSya bhI batalAye gaye haiN| ina malliSeNaprazasti ajitasena) kA ullekha karate haiN| aura zilAlekhoMkA lekhanakAla I0 1128, I0 1060 (7) zrutasAgarasUrine bhI somadevakRta yazastilaka aura I0 1147 hai aura isa liye ina vAdIbhasiMhakA (AzvAsa 2, 126) kI apanI TokAmeM eka vAdIbha- samaya lagabhaga I0 1065 se I0 1150 taka ho siMhakA nimna prakAra ullekha kiyA hai aura unheM soma- sakatA hai / bAkIke cAra ullekha-pahalA, dUsarA, devakA ziSya kahA hai: cauthA aura pA~cavA~-prathama vAdIbhasiMhake honA 'vAdIbhasiMho'pi madIyaziSyaH cAhie, jinheM 'vAdisiMha' nAmase bhI sAhityameM zrIvAdirAjo'pi madIyaziSyaH / ityuktatvAcca / ' ___ ullekhita kiyA gayA hai / vAdIbhasiMha aura vAdisiMhavAdisiMha aura vAdIbhasiMhake ye sAta ullekha ke athameM koI bheda nahIM hai--donoMkA eka hI artha hai| hai jo abatakakI khojake pariNAmasvarUpa vidvAnoMko cAhe vAdIrUpI gajoMke liye siMha' yaha kaho. cAhe jainasAhityameM mile haiN| aba dekhanA yaha hai ki ye 'vAdiyoMke liye siMha' yaha kaho-eka hI bAta hai| sAtoM ullekha bhinna bhinna haiM athavA eka ? aba yadi yaha niSkarSa nikAlA jAya ki kSatraantima ullekhako premIjI', paM0 kailAzacandrajI' cUDAmaNi aura gadyacintAmaNi ina prasiddha kAvyagraMthoMAdi vidvAna abhrAnta aura vizvasanIya nahIM maante| ke kartA vAdIbhasiMhasUri hI syAdvAdasiddhikAra haiM aura isameM unakA hetu hai ki na to vAdIbhasiMhane hI apane- inhIMne AptamImAMsApara vidyAnandase pUrva koI TIkA ko somadevakA kahIM ziSya prakaTa kiyA aura na vAdi- athavA vRtti likhI hai jo laghusamantabhadrake ullekha rAjane hI apeneko unakA ziSya batalAyA hai| pratyuta parase jAnI jAtI hai nathA inhIM vAdIbhasiMhakA vAdIbhasiMhane to puSpasena muniko aura vAdirAjane 'vAdisiMha' nAmase jinasena aura vAdirAjane bar3e " ' matisAgarako apanA guru batalAyA hai| dUsare, soma- sammAnapUrvaka smaraNa kiyA hai| tathA 'syAdvAdagirA devane ukta vacana kisa grantha aura kisa prasaGgameM kahA, mAzritya vAdisiMhasya garjite' vAkyameM vAdirAjane yaha somadevake upalabdha granthoMparase jJAta nahIM hotaa| 'syAdvAdagira' padake dvArA inhIMkI prastuta syAdvAdasiddhi ataH jabataka anya pramANoMse usakA samarthana nahIM jaisI syAdvAdavidyAse paripUrNa kRtiyoMkI ora hotA tabataka use pramANakoTimeM nahIM rakhA jA sktaa| izArA kiyA hai to koI anaucitya nahIM pratIta hotaa| avaziSTa chaha ullekhoMmeM, merA vicAra hai ki tIsarA isake aucityako siddha karaneke liye nIce kucha aura chaThA ye do ullekha abhinna haiM tathA unheM eka dUsare pramANa bhI upasthita kiye jAte haiN| (1) kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNike maGga1 dekho, jainasiddhAntabhAskara bhAga 6, ki0 2, pR0 78 / lAcaraNoMmeM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAna bhaktoMke 2 dekho, bra0 zItalaprasAdajI dvArA saGkalita tathA anuvAdita samIhita (jinezvarapadaprApti)ko puSTa kareM-deveM / yathA'madrAsa va maisUra prAntake prAcIna smAraka' nAmaka pustaka / (ka) zrIpatirbhagavAnpuSyAdbhaktAnAM vaH samIhitam / 1.dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 480 / yadbhaktiH zulkatAmeti muktikanyAkaragrahe // 1 // 4 dekho, nyAyakumuda pra0 bhA prastA0 pR0 112 / -ksstrcuu01-1| For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] jinezvaraH ! (kha) zriyaH patiH puSyatu vaH samIhitaM trilokarakSArito yadIyapAdAmbujabhaktizIkaraH surAsurAdhIzapadAya anekAnta. jAyate // - gadyaciM0 pR0 1 / yahI prastuta syAdvAdasiddhi ke maGgalAcaraNa meM kahA gayA hai(ga) namaH zrIvarddhamAnAya (?) svAmine vizvavedine / nityAnanda-svabhAvAya bhakta - sArUpya - dAyine // 1-1 // (2) jisa prakAra kSatracUDAmaNi aura gadyacintA - maNike pratyeka lambake anta meM samApti-puSpikAvAkya diye haiM vaise hI syAdvAdasiddhike prakaraNAntameM ve diye haiM; yathA / (ka) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracite kSatracUDAsarasvatImbho nAma prathamo lambaH / - kSatracUDA (kha) iti zrImadvAdIbha siMhasUriviracite gadya cintAmaNau sarasvatIlambho nAma prathamo lambaH / ' -gadya cintAmaNi (ga) ' iti zrImadvAdIbha siMhasUriviracitAyAM syAdvAdasiddhau cArvAkaM prati jIvasiddhi / syAdvAdasiddhi / (3) jisa taraha kSatracUDAmaNi aura gadyacintA - maNimeM yatra kvacit nIti, tarka aura siddhAnta kI puTa upalabdha hotI hai usI taraha prAyaH syAdvAdasiddhimeM vaha upalabdha hotI hai / yathA(ka) atarkitamidaM vRtta N tarkarUDhaM hi nizvalam ||1-42 // `ityUhena virakto'bhUdgatyadhInaM hi mAnasam / / 1-65 // - kSatra cUDAmaNi / : (kha) ' tato hi sudhiyaH saMsAramupekSante / ' - gadya cintAmaNi pR0 78 / ' evaM paragativirodhinyA :- " "cArvAkamata sabrahmacAriNyA rAjyazriyA parigRhItAH kSitipatisutAH naiyAyikanirdiSTanirvANapadapratiSThitA iva kApilakalpita puruSA iva "prakRtivikAraM vacaM pAdayanti / ' - dyaci0 0 66 | 'yato'bhyudayani yasasiddhiH sa dharmaH / sa ca samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaH / adharmastu tadviparItaH / ' -gadya0 pR0 243 / [ varSa (ga) tadupAyaM tato vacye na hi kAryamahetukam // 1-2 // na vAstavataH kAryaM kalpitAgnezca dAhavat // 2-48 // na hi svAnyArtikRtvaM syAdvirAge vizvavedini // 7-307 // satyevAtmani dharme ca saukhyopAye sukhArthibhiH / dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNe // 1-24|| For Personal & Private Use Only ! - syAdvAda0 / ina pramANoM evaM tulanAtmaka uddhAraNoMparase hama anumAna kara sakate haiM ki kSatracUDAmaNi tathA gadyacintAmaNike kartA vAdIbhasiMhasUra aura syAdvAda - siddhike kartA vAdIbhasiMhasUri donoM abhinna haiM - eka hI vidvAnakI ye tInoM kRtiyA~ haiM / ina kRtiyoMse unakI utkRSTa kavi, utkRSTa vAdI aura utkRSTa dArzanikakI khyAti aura prasiddhi hameM yathArtha ja~ca jAtI hai| dvitIya vAdIbhasiMhakI bhI jo isI prakAra - kI khyAti aura prasiddhi zilAlekhoM meM pAI jAtI hai| aura jisase vidvAnoMko yaha bhrama ho jAtA hai ki ve donoM eka haiM vaha mujhe prathama vAdIbhasiMhakI chAyA (kRti) jAna par3atI hai| isa prakAra ke prayatnake jainasAhitya meM aneka udAharaNa milate haiM / tattvArthazlokavArtika Adi mahAn dArzanika pranthoMrtA prasiddhi hai vaisI hI khyAti aura prasiddhi IsAkI vidyAnandakI jaina sAhityameM jo bhArI khyAti aura 16vIM zatAbdImeM hue eka dUsare vidyAnandakI bhattyAdimahAzAstra meM varNita milatI hai aura jisase humbu zilAlekhoM aura varddhamAnamunIndrake 'dazavidvAnoMko ina donoMke aikyameM bhrama huA hai, jisakA nirAkaraNa hamane vidyAnandakI 'Apta-parIkSA' kI vistRta prastAvanA meM kiyA haiN| ho sakatA hai ki prathama nAmavAle vidvAnkI taraha usI nAmavAle dUsare vidvAn bhI prabhAvazAlI rahe hoM / para isase donoMkA aikya siddha nahIM hotA / phira eka bAdhA yaha bhI hai ki vIM, havIM zatAbdIse 12vIM zatAbdI taka eka hI vidvAnakA sadbhAva kaise sambhava ho sakatA hai ? ataH vibhinna kAlIna do vAdIbhasiMhoMkA astitva mAnanA hI par3egA / aba nIce inake samayapara vicAra kiyA jAtA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] vAdIbhasiMhasUrikI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdasiddhi [297 1. svAmIsamantabhadraracita ratnakaraNDaka aura kA samaya rAhula sAMkRtyAyanane I0800 nirdhArita AptamImAMsAkA kramazaH kSatracUr3AmaNi aura syAdvAda- kiyA hai / zaGkarAnandake uttarakAlIna anya vidvAn siddhipara spaSTa prabhAva hai| yathA kI AlocanA athavA vicAra syAdvAdasiddhimeM nahIM zvA'pi devo'pi devaH zvA jAyate dharma-kilviSAt pAyA jAtA / ataH vAdIbhasiMhake samayakI pUrvAvadhi -ratnakaraNDa0 zloka 26 / zaGkarAnandakA samaya jAnanA caahie| arthAt IsAkI devatA bhavitA zvApi devaH zvA dharma-pApataH / 8vIM zatI inakI pUrvAvadhi mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| -kSatracUDAmaNi 11-77 / aba uttarAvadhike sAdhaka pramANa diye jAte haiMkuzalAkuzalaM karma paralokazca na kvacit / / Apta. 8 / 1. tAmila-sAhityake vidvAn paM0 svAminAthayyA kuzalAkulatvaM ca na cette daatRhiNsryoH|| .. aura zrIkuppUsvAmI zAstrIne aneka pramANapUrvaka yaha -syaa03-118| siddha kiyA hai ki tAmilabhASAmeM racita tiruttakkadeva ataH vAdIbhasiMhasUri svAmI samantabhadrake pazcA- kRta 'jIvakacintAmaNi' grantha kSatracUDAmaNi aura gadyadvartI arthAt IsAkI dUsarI-tIsarI zatAbdIke bAdake cintAmaNikI chAyA lekara racA gayA hai aura jIvakavidvAna haiN| cintAmaNikA ullekha sarvaprathama tAmilabhASAke periya2. akalaGkadevake nyAyavinizcayAdi granthoMkA bhI purANa meM milatA hai jise cola-nareza kulotta Ggake anusyAdvAdasiddhipara asara hai, jisakA eka namUnA isa rodhase zekkilAra nAmaka vidvAnne racA mAnA jAtA hai| prakAra hai kulottu GgakA rAjya-kAla vi0 saM0 1137se 1175 apramattA vivakSeyaM anyathA niyamAtyayAt / (I0 1080se I0 1118) taka hai / ataH vAdIbhasiMha iSTa satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham // . isase pUrvavartI haiM-bAdake nhiiN| nyAyavi0 kA0 356 / .. 2. zrAvakake ATha mUlaguNoMke bAremeM jinasenAsArvajJasahajecchA tu virAge'pyasti, sA hi na / cAryake pUrva eka hI paramparA thI aura vaha thI svAmI rAgAdya pahatA tasmAdbhavedvakta va sarvavit / / samantabhadrakRta ratnakaraNDakazrAvakAcAra pratipAdita / " -syaa08-317| jisameM tIna makAra (madya, mAMsa aura madhu) tathA ataH vAdIbhasiMha akalaGkadevake arthAt IsAkI hiMsAdi pA~ca pApoMkA tyAga vihita hai| jinasenAcAryane sAtavIM zatAbdIke uttaravartI vidvAna haiN| . ukta paramparAmeM kucha parivartana kiyA aura madhuke 3. prastuta syAdvAdasiddhike chaThe prakaraNakI 282vIM .sthAnameM juAko rakhakara madya, mAMsa, juA tathA pA~ca kArikAmeM bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake pApoMke parityAgako aSTa mUlaguNa btlaayaa| usake unake. abhimata bhAvanA-niyogarUpa vedavAkyArthakA bAda somadevane tIna makAra aura pA~ca udumbara phaloMdirdeza kiyA gayA hai| isake alAvA kumArilabhaTTake ke tyAgako aSTa mUlaguNa kahA, jisakA anusaraNa mImAMsAzlokavArtikase kaI kArikAe~ bhI uddhRta karake paM0 AzAdharajI Adi vidvAnoMne kiyA hai| parantu unakI AlocanA kI gaI hai| kumArilabhaTTa aura vAdIbhasiMhane kSatracUDAmaNimeM svAmI samantabhadra prabhAkara samakAlIna vidvAna haiM tathA IsAkI sAtavIM pratipAdita pahalI paramparAko hI sthAna diyA hai aura zatAbdI unakA samaya mAnA jAtA hai| ataH vAdIbha- aura jinasena AdikI paramparAoMko sthAna nahIM siMha inake uttaravartI haiN| 1 dekho, 'vAdanyAya'kA pariziSTa A I .. 4. bauddhavidvAn zaGkarAnandakI apohasiddhi aura 2 dekho, jainasAhitya aura itihAsa / pratibandhasiddhikI AlocanA syAdvAdasiddhike tIsare- 3 ahiMsA satyamasteyaM svstrii-mitvsu-grhii| .. cauthe prakaraNoMmeM kI gaI mAlUma hotI hai / zaGkarAnanda- . madyamAMsamadhutyAgaisteSAM mUlaguNASTakam ||ksstr07-23| For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] . anekAnta [varSa diyA / yadi vAdIbhasiMha jinasena aura somadevake kiyA haiM; jo prAcIna paramparAkA dyotaka hai' -bhAratauttarakAlIna hote to ve, bahuta sambhava thA ki unakI kA eka bhI jagaha ullekha nahIM kiyaa| isasa hama isa paramparAko dete athavA sAthameM unheM bhI dete| jaisA natIjepara pahuMcate haiM ki yadi vAdIbhasiMha nyAyaki paM0 AzAdharajI Adi vidvAnoMne kiyA hai| isake maJjarIkAra jayantabhaTTake uttaravartI hote to ve unakA alAvA vAdIbhasiMhane guNavatoM aura zikSAvratoMke anya uttarakAlIna vidvAnoMkI taraha jarUra anusaraNa sambandhameM bhI svAmI samantabhadrAcAryakI ratnakaraNDaka- karate-'bhAratAdhyayanaM sarva' ityAdiko apanAte / zrAvakAcAra varNita paramparAko hI apanAyA hai| ina aura usa hAlatameM 'piTakAdhyayanaM sarva' isa naI bAtoMse pratIta hotA hai ki vAdIbhasiMha, jinasena aura kArikAko janma na dete| isase jJAta hotA hai ki somadeva, jinakA samaya kramazaH IsAkI navamI aura vAdIbhasiMha nyAyamaJjarIkArake uttaravartI vidvAna nahIM dazamI zatAbdI hai, pazcAdvartI nahIM haiM-pUrvavartI haiN| haiN| nyAyamaJjarIkArakA samaya I0 840 mAnA jAtA .. 3.. nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTane kumArilakI hai / ataH vAdIbhasiMha isase pahaleke haiN| .. mImAMsAzlokavArtikagata 'vedasyAdhyayanaM sarva' isa, veda- 4. prA. vidyAnandane AptaparIkSAmeM jagatkartRtva pauruSeyatAko siddha karaneke liye upasthita kI kA khaNDana karate hue Izvarako zarIrI athavA gaI, anumAna-kArikAkA nyAyamaJjarImeM sambhavataH sarva azarIrI mAnanemeM dUSaNa diye haiM aura vistRta mImAMsA prathama bhAratAdhyanaM sarvaM' isa rUpase khaNDana kiyA hai, kI hai| usakA kucha aMza TIkA sahitaM nIce diyA jisakA anusaraNa uttaravarto prabhAcandra', abhayadeva2, jAtA haidevasUri', prameyaratnamAlAkAra anantavIrya' prabhRti 'mahezvarasyAzarIrasya svadehanirmANAnupapatta / tathA hitAkiMkoMne kiyA hai| nyAyamaJjarIkArakA vaha khaNDana dehAntarAdvinA tAvatsvadehe janayadyadi / isa prakAra hai ' tadA prakRtakArye'pi dehAdhAnamanarthakam // 18 // - bhArate'pyevamabhidhAtuM zakyatvAt'. - dehAntarAtsvadehasya vidhAne caanvsthitiH| bhAratAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakaM / tathA ca prakRtaM kArya kuryAdIzo na jAtucit // 16 // bhAratAdhyayanavAcyatvAdidAnIntanabhAratAdhyayanavaditi // yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrva zarIramIzvaro niSpA -nyAyamaM0 pr0214| dayati tathaiva taccharIraniSpAdanAyApUrva zarIrAntaraM niSpAparantu vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhimeM kumArilako dayediti kathamanavasthA vinivAryeta ? ukta kArikAkai khaNDanake liye anya vidvAnoMkI taraha. yathA'nIzaH svadehasya kartA dehAntarAnmataH / nyAyamaJjarIkArakA anugamana nahIM kiyA / apitu pUrvasmAdityanAditvAnAnavasthA prasajyate // 21 // svaracita eka bhinna kArikAdvArA usakA nirasana kiyA tathezasyApi pUrvasmAi hAi hAntarodbhavAt / hai jo nimna prakAra hai: nAnavastheti yo ba yAttasyA'nIzatvamIzituH // 22 // piTakAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrvakama / anIzaH karmadehenAnAdisantAnavartinA / tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti // .. yathaiva hi sakarmANastadvanna kathamIzvaraH / / 23 // -syA. 10-382 / yahI kathana vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhimeM sirpha isake atirikta vAdIbhasiMhane koI pA~ca jagaha DhAI kArikAoM meM kiyA hai aura jisakA pallavana evaM aura bhI isI syAdvAdasiddhimeM 'piTaka'kA hI ullekha 1 aSTazatI aura aSTasahasrI (pR. 237) meM akalaGkadeva 1 dekho, nyAyakumuda pR. 731, prameyaka. pR. 366 / / tathA unake anugAmI vidyAnandane bhI isI (piTakatraya) 2 dekho, sammati TI. pR.41|3 dekho, syA. ra. pR. 634 / kA ullekha kiyA hai| 4 dekho, prameyaratna. pR. 137 / 2 dekho, nyAyaku. dvi bhA. pra. pR. 16 / For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] vAdIbhasiMhasUrikI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdasiddhi [266 vistAra hI upayukta jAna par3atA hai| ve DhAI kArikAe~ niHsArabhUtamapi bandhanatantujAtaM, mUrnA jano vahati hi prasavAnuSaGgAt / dehArambho'pyadehasya vaktRtvavadayuktimAn / jIvandharaprabhavapuNyapurANayogA - dehAntareNa dehasya ydyaarmbho'nvsthitiH|| dvAkyaM mamA'pyubhayalokahitapradAyi // 6 // anAdistatra bandhazcattyaktopAttazarIratA / ataeva vAdIbhasiMha guNabhadrAcAryase pIcheke haiN| asmaMdAdivadevA'sya jAtu naivA'zarIratA // 2. suprasiddha dhArAnareza bhojakI jhUThI mRtyuke dehasyAnAditA na syAdetasyAM ca pramAtyayAt // zokapara unake samakAlIna sabhAkavi kAlidAsa, jinheM -6-273, 2743 / parimala athavA dUsare kAlidAsa kahA jAtA hai, dvArA ___ ina donoM uddharaNoMkA sUkSma samIkSaNa karanepara kahA gayA nimna zloka prasiddha haikoI bhI sUkSma-samIkSaka yaha kahe binA na rahegA ki adya dhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI / vAdIbhasiMhakA kathana jahA~ maulika aura saMkSipta hai paNDitA khaNDitAH sarve bhojarAje divaMgate // vahA~ vidyAnandakA kathana vistArayukta hai aura jise / / aura isI zlokake pUrvArdhakI chAyA satyandhara vAdIbhasiMhake kathanakA khulAsA kahanA cAhie / ataH mahArAjake zokake prasaGgameM kahI gaI gadyacintAmaNividyAnandakA samaya vAdIbhasiMhakI uttarAvadhi hai| kI nimna gadyameM pAI jAtI haiyadi ye donoM vidvAn samakAlIna bhI hoM jaisA ki 'adya nirAdhArA dharA nirAlambA srsvtii|' sambhava hai to bhI eka dUsarekA prabhAva eka dUsarepara ataH vAdIbhasiMha rAjA bhoja (vi0 saM0 1073se par3a sakatA hai aura eka dUsareke kathana evaM ullekhakA vi0 1112)ke bAdake vidvAna haiN| Adara dara eka dasarA kara sakatA hai| vidyAnandakA samaya ye do bAdhaka pramANa haiM jinameM pahaleke uddhAvaka hamane anyatra I0 775se I0 840 nirdhArita kiyA paM0 nAthUrAmajI premI haiM aura dUsareke sthApaka zrIkuppuhai / ataH ina pramANoMse vAdIbhasiMhasUrikA samaya svAmI zAstrI tathA samarthaka premIjI haiM / inakA IsAkI 8vIM aura havIM zatAbdIkA madhyakAla (I0 770 samAdhAna isa prakAra hai- . se I0 860) anumAnita hotA hai| 1. kavi parameSThI athavA paramezvarane jinasena aura bAdhakoMkA nirAkaraNa guNabhadrake pahale 'vAgarthasaMgraha' nAmakA jagatprasiddha purANa racA hai| aura jisameM vezaThazalAkA puruSoMisa samayake svIkAra karane meM do bAdhaka pramANa kA carita varNita hai tathA jise uttaravartI anekoM upasthita kiye jA sakate haiM aura ve ye haiM purANakAroMne apane purANoMkA AdhAra banAyA hai| 1. kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNimeM jIvandhara- khada jinasena aura guNabhadrane bhI apane AdipurANa svAmIkA carita nibaddha hai jo guNabhadrAcAryake uttara- tathA uttarapurANa usIke AdhArase banAye haiM inakA purANa' (zaka saM0 770, I0848) gata jIvandhara mUlasrota kavi parameSThI athavA paramezvarakA 'vAgarthacaritase liyA gayA hai / isakA saMketa bhI gadyacintA- saMgraha' purANa hai, yaha premIjI svayaM svIkAra karate haiM / maNike nimna padyameM milatA hai taba vAdIbhasiMhane bhI jIvandharacarita jo ukta pramANa1 premIjIne jo ise 'zaka saM. 705 (vi.saM.40)kI meM nibaddha hogA, usI (purANa)se liyA hai, yaha racanA' batalAI hai (dekho, jainasA, aura iti. pra.41) kahanemeM koI bAdhA nahIM jAna pdd'tii| gadyacintAvaha prasAdikI galatI jAna par3atI hai| kyoMki unhIMne use 1dekho, DA. e. ena. upAdhyekA 'kavi paramezvara yA anyatra zaka saM. 770, I.848ke lagabhagakI racanA parameSThI' zIrSaka lekha, jaina si. bhA. bhAga 13, ki. 2 / siddha kI hai, dekho, vahI pR. 514 / 2 dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR. 421. / For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] kArane yaha kahIM nahIM likhA ki unhoMne guNabhadrake uttarapurANase apane granthoMmeM jIvandharacarita nibaddha kiyA / gadya cintAmaNikA jo padya prastuta kiyA gayA hai usameM sirpha itanA hI kahA hai ki 'isameM jIvandharasvAmIke caritake udbhAvaka puNyapurANakA sambandha hone athavA mokSagAmI jIvandharake puNyacaritakA kathana honese yaha (merA gadyacintAmaNirUpa - samUha) bhI ubhaya lokake liye hitakArI hai|' aura vaha puNyapurANa uparyukta 'vAgarthasaMgraha bhI ho sakatA hai / vaha guNabhadrakA uttarapurANa hai, yaha usase siddha nahIM hotA / isake sivAya, gadya cintAmaNikArane vastutaH usa jIvandharacaritako gadyacintAmaNimeM kahane kI pratijJA ko hai jise gaNadhara kahA aura aneka sUriyoM (AcAryo) dvArA-- na ki kevala guNabhadradvArA - jagatameM grantharacanAdike rUpa meM prakhyApita huA hai / yathA anekAnta ityevaM gaNanAyakena kathitaM puNyAsravaM zRNvatAM tajjIvandharavRttamatra jagati prakhyApitaM sUribhiH / vidyAsphUrtividhAyi dharmajananIvANIguNAbhyarthinAM vakSye gadyamayena vAGmayasudhAvarSeNa vAksiddhaye // 25 // ataH vAdIbhasiMhako guNabhadrAcAryakA uttaravartI siddha karaneke liye jo ukta hetu diyA jAtA hai vaha yuktiyukta na honese vAdIbhasiMhake uparokta samayakA bAdhaka nahIM hai / . 2. dUsarI bAdhAko upasthita karate hue usake upasthApaka zrIkuppusvAmI zAstrI aura unake samarthaka premIjI donoM vidvAnoMko eka bhrAnti huI hai, jisakA anusaraNa anya vidvAnoM dvArA Aja bhI hotA jArahA hai aura isa liye usakA parimArjana hojAnA cAhie / vaha bhrAnti yaha hai ki gadyacintAmaNikI ukta jisa gadyako satyandhara mahArAjake zokake prasaGgameM kahI gaI batalAI hai vaha unake zokake prasaGga meM nahIM kahI gaI / pitu kASThAGgArake hAthIko jIvandharasvAmIne kar3A mArA thA. usase kruddha hue kASThAGgArake nikaTa jaba jIvandharasvAmIko gandhotkaTane bA~dhakara bheja diyA aura kASThAGgArane unheM vadhasthAna meM lejAkara phA~sI denekI sajAkA hukuma de diyA to sArA nagara meM sannATA [ varSa chA gayA aura samasta nagaravAsI santApameM magna ho gaye tathA zoka karane lage / isI samayakI ukta gadya hai| aura jo pA~caveM lambameM pAI jAtI hai jahA~ satyandhara-. kA koI sambandha nahIM hai-- unakA to pahale lamba taka hI sambandha haiM / vaha pUrI prakRtopayogI gadya isa prakAra hai 'a nirAzrayA zrIH, nirAdhArA dharA, nirAlambA sarasvatI, niSphalaM lokalocanavidhAnam, niHsAraH saMsAraH, nIrasA rasikatA, nirAspadA vIratA iti mithaH pravartayati praNayodgAriNIM vANIm - pR0 131 / isa gadyake pada-vAkyoMke vinyAsako dekhate hue yahI pratIta hotA hai ki yaha gadya maulika hai aura vAdIbhasiMhakI apanI racanA hai| ho sakatA hai ki ukta parimala kavine isI gadyake padoMko apane ukta zloka meM samAviSTa kiyA hai / yadi ullikhita padyakI isameM chAyA hotI to adya' aura 'nirAdhArA dharA' ke bIca meM 'nirAzrayA zrIH' yaha pada na AtA / chAyAmeM mUla hI to AtA hai / yahI kAraNa hai ki isa padako zAstrIjI aura premIjI donoM vidvAnoMne pUrvollikhita gadyameM uddhRta nahIM kiyA -- use alaga karake aura 'adya' ko 'nirAdhArA dharA' ke sAtha jor3akara upasthita kiyA hai ! RtaH yaha dUsarI bAdhA bhI nirbala evaM apane viSayakI sAdhaka hai / puSpasena aura deva vAdIbhasiMhake sAtha puSpasenamuni aura proDayadevakA sambandha batalAyA jAtA hai / puSpasenako unakA guru aura oDayadeva unakA janma-nAma athavA vAstavanAma kahA jAtA hai| isameM nimna padya pramANarUpameM diye jAte haiM puSpasenamuninAtha iti pratIto, divyo manurhRdi sadA mama saMnidadhyAt / yacchaktitaH prakRtamUDhamatirjano'pi, vAdIbhasiMhamunipuGgavatAmupaiti // zrImadvAdI siMhena gadyacintAmaNiH kRtaH / stheyAdoDayadevena cirAyAsthAnabhUSaNaH // For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] stheyAdoDayadevena vAdIbhahariNA kRtaH / gadyacintAmaNiloMke cintAmaNirivAparaH // inameM pahalA padya gadyacintAmaNi kI prArambhika pIThikAkA chaThA padya hai aura jo svayaM granthakArakA racA huA hai| isa padyameM kahA gayA hai ki ve prasiddha puSpasena munIndra divya manu-- pUjya guru -- mere hRdaya meM sadA Asana jamAyeM raheM - vartamAna raheM jinake prabhAvase jaisA nipaTamUrkha sAdhAraNa AdamI bhI 'vAdIbha siMha - munizreSTha' athavA vAdIbhasiMhasUri bana gayA / ' ataH yaha to sarvathA asaMdigdha hai ki vAdIbhasiMhasUri - ke guru puSpasena muni the - unhoMne unheM mUrkhase vidvAn aura sAdhAraNajanase munizra eSTha banAyA thA aura isa liye ve vAdIbhasiMhake dIkSA aura vidyA donoMke guru the| aratsaMharikI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdasiddhi antima donoM padya, jinameM proDayadevakA ullekha hai, mujhe vAdIbhasiMhake svayaMke race nahIM mAlUma hote; prathama to jisa prazastike rUpameM ve pAye jAte haiM vaha prazasti gadyacintAmaNikI sabhI pratiyoMmeM upalabdha nahIM haiM-- sirpha taJjora kI do pratiyoMmeMse eka hI pratimeM ve milate haiN| isI liye mudrita gadyacintA - 1 paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrIne jo yaha likhA hai ki 'pasena vAdIbhasiMha vidyAguru nahIM the; kintu dIkSAguru / anyathA inakI koI kRti milatI aura sAhitya-saMsAra meM inakI bhI khyAti hotI | magara sAhitya-saMsAra meM hI nahIM yo bhI vAdIbhasiMhakI jitanI khyAti huI hai, utanI inake guru puSpasenakI nahIM huI anumita hotI hai / ' (bhA. bhA. 6, kiraNa 2, pR. 84) / vaha ThIka nahIM jAna par3atA; kyoMki vaisI vyApti nahIM hai| ravibhadra - ziSya anantavIrya, varddhamAnamuni-ziSya abhinava dharma bhUSaNa aura matisAgara - ziSya vAdirAjakI sAhitya-saMsArameM kRtiyA~ tathA khyAti donoM upalabdha haiM para unake ina gurutroMkI na koI sAhitya-saMsAra kRtiyA~ upalabdha haiM aura na khyAti / vartamAna meM bhI aisA dekhA jAtA jisake aneka udAharaNa prastuta kiye nA sakate haiM / [ 301 maNike anta meM ve alagase diye gaye haiM aura zrIkuppUsvAmI zAstrIne phuTanoTameM ukta prakArakI sUcanA kI hai| dUsare, prathama lokakA pahalA pAda aura dUsare zlokakA dUsarA pAda pahale lokakA dUsarA pAda aura dUsare zlokakA tIsarA pAda, tathA pahale lokakA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA pahalA pAda paraspara abhinna haiM-- punarukta haiM-- unase koI vizeSatA jAhira nahIM hotI aura isa liye ye donoM zithila padya vAdIbhasiMha jaise utkRSTa kavikI racanA jJAta nahIM hote| tIsare, vAdIbhasiMhasU rikI prazasti denekI prakRti aura pariNati bhI pratIta nahIM hotii| unakI kSatracUDAmaNimeM bhI vaha nahIM hai aura syAdvAdasiddhi apUrNa hai, jisase usake bAremeM kucha kahA nahIM jA sakatA / ataH uparyukta donoM padya hameM anyadvArA racita prakSipta jAna par3ate haiM aura isa liye proDayadeva vAdIbhasiMhakA janma - nAma athavA vAstava nAma thA, yaha binA nirbAdha pramANoMke nahIM kahA jA sakatA / hA~, vAdIbhasiMhakA janmanAma va asalI nAma koI rahA jarUra hogaa| para vaha kyA hogA, isake sAdhanakA koI dUsarA puSTa pramANa DhU~DhanA cAhie | upasaMhAra saMkSepataH 'syAdvAdasiddhi' jainadarzanakI eka prauDha aura apUrva abhinava racanA hai / jina kucha kRtiyoMse jainadarzanakA vAGmayAkAza dedIpyamAna hai aura mastaka unnata haiM unhIMmeM yaha kRti bhI parigaNanIya hai / yaha abhItaka aprakAzita hai aura isI liye aneka vidvAn isase aparicita haiM / hama usa dinakI pratIkSA meM haiM jaba vAdIbhasiMhakI yaha amara kRti prakAzita hokara vidvAnoMmeM advitIya Adarako prApta karegI aura jainadarzanakI gauravamaya pratiSThAko bar3hAvegI / kyA koI mahAna sAhitya - premI ise prakAzita kara mahat zrayakA bhAgI banegA aura grantha- granthakArakI taraha apanI ujjvala kIrtiko amara banA jAyegA ? For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 zivacandra dehalIvAle dehalImeM paM. zivacandra nAmake eka acche sAhitya-pra emI vidvAn hogaye haiM jinhoMne paJcAyatI mandirake bhaNDArameM granthoMkA bahuta acchA saMgraha kiyA hai aura svayaM bhI hindI - sAhityakA kitanA hI nirmANa kiyA hai / inakA ullekha zraddhaya paMDita nAthUrAmajI pra emIne apanI 'hindI jainasAhityakA itihAsa' nAmaka pustakameM kiyA hai / ukta bhaNDArakI sUcIkA nirIkSaNa karate hue hameM unake nimna granthoMkA patA calA hai / inameM kauna anuvAdita aura kauna svanirmita haiM, isakA nirNaya vijJa pAThaka hI ina granthoMkA pUrNataH avalokanakara kara sakeMge / yahA~ to sirpha unakI sUcI dI jArahI hai / AzA hai koI vidvAn inapara pUrA prakAza DAleMge / 46 patra (1) bhaktAmara stotra (2) kalyANamandirastotra (3) ekIbhAvastotra - (4) viSApahArastotra (5) bhUpAlacaubIsI (6) svayambhU stotra (7) jinasahasranAma (8) tatvArthaTIkA (c) sarvArthasiddhiTIkA (10) nItivAkyAmRtaTIkA (11) dazalakSaNadharmaTIkA (12) solaha kAraNadharmaMTIkA (13) trivarNAcAra-TIkA (14) dharmapraznottarazrAvakAcAraTIkA (19) dazalakSaNapUjA (20) kalikuNDapUjA (21) pacamerupUjA (22) saptaRSipUjA 35 " 35 "" (25) 35 (26) lokacarcAvaca nikA (27) dAyabhAgaprakaraNa bhASA (15) devazAstragurupUjAsArthaM (saM0 1960) (16) bIsamahArAja (17) siddhapUjA (18) solahakAraNa 22 "" " 23 " "" ," 39 11 35 57 patra 35 10 patra 3 patra 16 patra 65 patra 68 patra (45) anAdi digambara (46) jainasabhAvyAkhyAna (47) (48) caityavadanA (23) itihAsaratnAkara 2 bhAga pUrNa (saM. 1920) 55 patra (49) zAstrapUjA sAtha (24) tIsarA apUrNa (50) gurupUjA sArtha cauthA bhAga 6 patra 10 patra 4 patra 4 patra 4 patra 17 patra 16 patra (38) gRhasthacaryA 274 patra 136 patra (28) bhaktipAThasaptaka sa.Ti. (saM. 1648) (29) nItivAkyAmRtavacanikA SaTdravyakathanAdidhArmikacarcA (30) dhyAnakI vidhi (31) jainaudyota patrikA (saM0 1627) 5 patra 101 patra 56 patra 16 patra (32) alaukikagaNita (33) zikSA candrikA (34) anyamatake granthoMmeM jainadharma sambandhI zlo. 4 patra (35) praznottara 11 patra 7 patra (36) SaTmatavyavasthAvarNana (37) matakhaNDana vivAda 8 patra (39) jainamataprabodhinI (40) guNasthAnacarcA (41) vivAhapaddhati (42) satyArthaprakAzakI samAlocanA (43) paMcendriya viSayavarNana (44) AryasamAjiyoMse prazna .14 patra (51) yAtrAprabandha (saM0 1927) (52) aSTAhnakApUjA For Personal & Private Use Only 71 patra 4 patra 6 patra 37 patra 3 patra 13 patra 6 patra 8 patra paiMtIsI (nirmANa saM0 1920) 25 patra 14 patra - pannAlAla jaina apravAla
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmakA rahasya ( lekhaka - paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI ) dharmI carcA karanA jitanA sarala hai usake rahasya (satyarUpa) ko hRdayaGgama karanA utanA hI kaThina hai / yoM to ahiMsA, satya asteya, brahmacarya aura parigrahaparimANako sabane dharma mAnA hai / para kyA itane mAtra hama dharmakA nirNaya kara sakate haiM ? yaha eka sAmAnya prazna hai jo pratyeka vicArazIlake hRdaya meM uThA karatA hai| aura jabaki ina saba bAtoMke rahate hue bhI inake mAnanevAle paraspara meM ghAta-pratyAghAta karate haiM. bAta-bAtameM jhUTha bolate haiM, naphA-nukasAnako nyUnAdhika batAkara corI karate haiM. abrahmake sahAyaka sAdhanoMke juTAne meM lage rahate haiM aura jitanA adhika parigraha jur3atA jAtA hai utanA hI apanA bar3appana samajhate haiM taba usakA hRdaya santApase jalane lagatA hai aura vaha kramazaH dharmakI niHsAratAko jIvanameM anubhava karane lagatA hai / vaha yaha mAnane lagatA hai ki IzvaravAdake samAna yaha bhI eka vAda hai jo vyaktikI svatantratAkA zatru hai aura saba anarthoMkI jaDa hai / parantu vicAra karanepara jJAta hotA hai ki yaha saba dharmakA doSa nahIM hai / kintu jisa dharmakA tyAga karaneke liye dharmakI utpatti huI hai yaha usIkA doSa hai / isa liye mAnavamAtrakA kartavya hai ki vaha dharmakA anusandhAna kara usake satyarUpako samajhanekA prayatna kare / dharma zabda 'dhR' dhAtumeM 'map' pratyaya jor3anese banatA hai jisakA artha dhAraNa karanevAlA hotA hai / isake anusAra dharma jIvanakI vaha pariNati hai jisake dhAraNa karanese pratyeka prANI apanI unnati karane meM saphala hotA hai / dharma saba padArthoM meM vyApa rahA hai / vaha vyApaka satya hai / jisakA jo svabhAva hai vahI usakA dharma hai / jIvakA svabhAva jJAna, darzana hai / vaha rUpa, rasa, gandha aura sparzase rahita hai| rAga, dveSa, IrSA, mada, mAtsarya, ajJAna, adarzana Adi doSa bhI usameM nahIM haiM / ghara, strI, santAna, kuTumba, dhana, daulata, zarIra, vacana, mana, indriyA~, svadeza, videza, svarAjya, pararAjya Adi to usake ho hI kaise sakate haiM / vaha inameM mamakAra tathA ahaGkAra bhI nahIM karatA hai / vaha varNabheda tathA jAtibhedase bhI pare hai / chUta, achUtakA bhI bheda usameM nahIM hai / vaha kisIkA Adara hI karatA hai aura na anAdara hI / svayaM bhI vaha kisIse pUjA - satkAra nahIM cAhatA / icchA aura vAsanA to use chU taka nahIM gaI haiN| use na bhUkha lagatI hai aura na pyAsa hI / janma, jarA, maraNa, Adhi-vyAdhi, Adi bhI usake nahIM hote / vaha na to zastrase kATA hI jA sakatA hai aura na anise jalAyA hI jA sakatA hai / vaha kisI anya vastukA kartA bhoktA bhI nahIM hai / yadi kartA bhoktA hai bhI to prati samaya honevAle apane pariNAmoMkA hI kartA bhoktA hai / vizva anAdi aura avinazvara hai / usakA banAnevAlA bhI vaha nahIM hai / aisA sarva zaktimAn Izvara bhI nahIM hai jisane ise banAyA ho / yaha hamArA buddhi-doSa hai jisase hama sarvazaktimAn IzvarakI kalpanA kara use vizvakA kartA mAnate haiN| yadyapi jIva aisA hai kiMtu anAdi kAlase moha aura ajJAnavaza vaha apane isa svabhAvase cyuta ho rahA hai| jaise bhojanameM namaka milA denepara usakA rasa badala jAtA hai yA jaise varSAkA zuddha jala pAtroM ke bhedase aneka rasavAlA ho jAtA hai vaise hI jIvake sAtha karmakA bandhana honese usameM aneka vikArI bhAva paidA hogaye haiM / jisake dhAraNa karanese jIvake ye vikArI bhAva dUra hote haiM usIkA nAma dharma hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / dharmakA vicAra mukhyataH do dRSTiyoMse kiyA jAtA hai / pahalI AdhyAtmika dRSTi hai aura dUsarI vyAva For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 anekAnta hArika / jisameM AtmAkI vividha avasthAoMkA kartA svayaM AtmAko batalAkara apanI zuddha avasthAkI prAptike liye Atma-puruSArthako jAgRta kiyA jAtA hai vaha adhyAtma dRSTi hai aura jisameM azuddhatAkA kAraNa nimittako batalAkara usake tyAgakA upadeza diyA jAtA hai vaha vyAvahArika dRSTi hai| isa hisAba se dharma do bhAgoM meM ba~Ta jAtA hai - adhyAtma dharma aura vyavahAra dharma | adhyAtma dharmakA dUsarA nAma nizcaya dharma hai aura vyavahAra dharmakA dUsarA nAma upacAra dharma hai / purANoM meM eka kathA AI hai| usameM batalAyA hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIrake samaya meM vAriSeNa aura puSpaDAla nAmaka do mitra the / vAriSeNa rAjaputra thA aura puSpaDAla vaizyaputra / eka samaya vAriSeNa zramaNa bhagavAna mahAvIrakA upadeza sunakara sAdhu ho gayA 'jaba yaha bAta puSpaDAlako jJAta huI to mitrasnehavaza vaha bhI dIkSita hogayA / puSpaDAla sAdhudharmameM to dIkSita hogayA kintu vaha apanI ekamAtra kAnI strIko na bhulA sakA / / jaba vAriSeNane isa bAtako jAnA to vaha vicArameM par3a gayA aura gRhastha avasthAkI apanI battIsa striyoMko dikhAkara usakA moha dUra kiyA / yadyapi isa kathAnakameM puSpaDAlake sacce sAdhu na bana sakanekA kAraNa vyavahArase usakI ekamAtra kAnI strIko batalAyA gayA hai kintu AdhyAtmika pahalU isase bhinna hai / isa dRSTise to sAdhu banane meM bAdhaka mamatAko hI mAnA jA sakatA hai| striyA~ donoMke thIM phira bhI eka sAdhu bana jAtA hai aura dUsarA nahIM bana pAtA hai, isakA mukhya kAraNa unakI Antarika parigati hI hai / bAhya nimitta to upacArase hI kisI kAryake hone yA na honemeM sAdhaka bAdhaka mAne jAte haiN| nizcayase jisa vastukI jisa kAlameM jaisI yogyatA hotI hai tadanukUla kArya hotA hai / nizcaya dharma aura vyavahAra dharma isI antarako batalAte haiM / isIse nizcaya haTi upAdeya mAnI gaI hai aura vyavahAra dRSTi / isa prakAra yadyapi dRSTi-bheda se dharma do batalAye [ varSa ha gaye haiM kintu dharma do nahIM haiN| yaha to eka hI vastuko do pahaluoM se samajhanekA tarIkA hai / prakRtameM dharma hai jIvakA svabhAva aura adharma hai jIvameM vikArI bhAva / jahA~ adharmakA tyAga kara dharmako dhAraNa karanA cAhiye, aisA upadeza diyA jAtA hai vahA~ isakA yaha artha liyA jAtA hai ki kAma, krodha, IrSyA, mada, mAtsarya Adi vikArI bhAvoMkA tyAga kara kSamA, mArdava, Arjava Adi bhAvoMko dhAraNa karanA cAhiye / adhikatara loka bAhya kriyAkANDapara adhika jora diyA hai aura use hI dharma mAnA jAtA hai / Antarika pariNatike sudhArapara kadAcit bhI dhyAna nahIM diyA jAtA hai / yaha sthiti uttarottara bar3hatI hI jA rahI hai| jIvanake pratyeka kSetra meM isakA ekAdhikAra hai / jo apaneko sAdhu, tyAgI yA vratI mAnate haiM unameM bhI isa avasthAkA bolabAlA hai| hamane apaneko sAdhu, tyAgI yA vratI mAnanevAle aise kaI manuSya dekhe haiM jo svabhAvase krodhI haiM, mAyAvI haiM. dambhI haiM yA jhUTha bolate haiM aura bhojanake samaya AkAzapAtAlako eka kara dete haiN| unakA dAvA hai ki piNDazuddhi ( zarIra zuddhi) ke binA Atma zuddhi ho hI nahIM sktii| isake liye ve gAyako nahalA kara usakA dUdha duhAte haiN| caukemeM dhule hue kapar3e pahane aise AdamI ko, jise dUsarene sparza kara liyA ho, ghusane nahIM dete / hara kisIko pAnI nahIM bharane dete / sijAe hue bhojanako caukese bAhara nahIM lAne dete / chUtAchUtako mAnakara jinheM ve chUta samajhate haiM una sabake hAthakA bhojana nahIM lete| gRhatyAgI hokara bhI paise rakhate haiM aura isa bAtako acchA samajhate haiM ki hama kisIkA na khAkara apanA hI khAte haiN| svayaM apane hAthase dAla, cAvala Adi sodhate haiM / dinakA bahubhAga isImeM nikAla dete haiM / dharmako svIkAra karane - karAne meM bheda karate haiM / yaha avasthA kevala inhIMkI nahIM haiM aise kaI gRhastha haiM jo inakA andhAnusaraNa karate hai / " kintu jainadharma aise kriyAkANDako svIkAra nahIM karatA / bhojana zuddhi eka bAta hai aura bhojana zuddhike nAmapara ghRNA aura ahaGkArakA pracAra karanA dUsarI For Personal & Private Use Only *
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] dharmakA rahasya bAta hai| manuSya manuSyameM paryAyagata aisI koI vastuoMpara raMcamAtra avalambita nahIM hai / mandira, ayogyatA nahIM hai jisase eka bar3A aura dUsarA choTA mUrti aura dharmapustaka Adi yadyapi dharmake sAdhana mAne samajhA jAya / zrAjIvikAke anusAra kalpita kiye jAte haiM kintu inase dharmakI prApti nahIM hotii| jo gaye voMke AdhArase mAne gaye ucca-nIca bhedako Atmazuddhike sanmukha hotA hai usake liye AtmazuddhimeM jIvanameM koI sthAna nahIM / kadAcit jIvana-zuddhike ye nimitta ho jAte haiM itanA avazya hai| dharmameM AdhArabhUta AcArake anusAra sthUla vargIkaraNa kiyA pradhAnatA AtmazuddhikI hai / Atmazuddhiko lakSyameM bhI jA sakatA hai para yaha vargIkaraNa una doSoMse rahita rakhakara jo bhI kriyA kI jAtI hai vaha saba dharma hai hai jinako janma dekara brAhmaNadharma sarvatra upahAsakA aura Atmazuddhike abhAvameM rAga, dveSa yA ahaGkAravaza pAtra banA hai| dharmakA janma Atmazuddhike liye huA kI gaI vahI kriyA adharma hai| yaha dharma aura adharmakA thA aura isakA upayoga isI arthameM honA caahiye| viveka hai| jo AtmArthI isa dRSTise jIvana yApana karatA hai vaha isa dRSTise vicAra karanepara yaha spaSTataH anubhavana to svayaM galata rAstepara jAtA hai aura na kabhI meM AtA hai ki dharmakA artha mata-matAntara nhiiN| dharmadUsaroMko galata rAstepara jAneke liye utsAhita hI kA artha dharmazAstrake nAmase pracalita pustakoMkA par3ha karatA hai| yaha eka vicitra-sI bAta hai ki manuSya jAnA yA kaNThastha kara lenA bhI nhiiN| dharmakA artha honepara eka dharmakA adhikArI mAnA jAya aura dUsarA mandirameM jAkara vahA~ batalAI gaI vidhike anusAra na mAnA jAya / vaha janmase isa adhikArase vaJcita prabhukI upAsanA karanA bhI nhiiN| dharmakA artha apane kara diyA jAya / bhalA eka Atmazuddhi kara sake aura apane matake anusAra tithi-tyauhAroMkA mAnanA yA dUsarA na kara sake yaha kaise sambhava hai| paryAyagata vividha prakArake kriyAkANDoMkA karanA bhI nhiiN| dharmaayogyatA to samajhameM AtI bhI hai para paryAyagata kA artha janeU, dAr3hI yA coTIkA dhAraNa karanA bhI ayogyatAke na rahate hue aisI sImA bA~dhanA ucita mahIM / dharmakA artha nadImeM snAna karanA, sUtaka-pAtakakA nahIM hai / tIrthaGkaroMne isa rahasyako acchI tarahase mAnanA, aSTamI aura caturdazIke dina upavAsa karanA jAna liyA thA isaliye unhoMne Atma-zuddhikA yA anadhyAya rakhanA, ekAntameM nivAsa karanA. kAyadaravAjA sabake liye samAnarUpase khola diyA thaa| kleza karanA Adi bhI nhiiN| ye saba kriyAe~ dharma unakI sabhAmeM saba manuSyoMko samAnarUpase Atmadharma samajhakara kI to jAtI hai para Atmazuddhike abhAvameM kA upadezaM diyA jAtA thA aura ve use binA rukAvaTa- ye dharma nahIM haiM itanA ukta kathanakA sAra hai| ke dhAraNa bhI kara sakate the| jo zramaNa honA cAhatA . jainadharmane aise pAkhaNDakA sadA hI niSedha kiyA hai thA vaha zramaNa ho jAtA thA aura jo gRhastha avasthA jisakA Atma-zuddhimeM raMcamAtra bhI upayoga nahIM meM rahakara hI jIvana-zuddhikA abhyAsa karanA cAhatA hotA yA jise laukika lAbhakI dRSTise svIkAra kiyA thA use vaisA karane diyA jAtA thaa| kintu jo ina jAtA hai| avasthAoMko dhAraNa karane meM apaneko asamartha pAtA jina' zabdakA artha hI 'jItanevAlA' hai / jisane thA use bAdhita nahIM kiyA jAtA thA / vaha apane pari- viSaya aura kaSAyapara vijaya pAI hai vaha bhalA thothe NAmoMke anusAra jIvana yApana karaneke liye pAkhaNDako prazraya kaise de sakatA hai ? yadyapi jainadharmane svatantra thaa| bAjha kriyAkANDakA nirdeza kiyA hai avazya aura dharmameM adhikAra aura sattA nAmakI koI vastu usakA AtmArthI dharma samajhakara pAlana bhI karate haiM, nahIM hai / vaha to vyaktike jIvanameMse Akara jIvanake para usane bAhma kriyAkANDako dharmarUpase svIkAra nirmANadvArA inakA dhvaMsa karatA hai / vaha bAhya karanekA kabhI bhI dAvA nahIM kiyA hai| vaha mAnatA hai For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtikI rekhAe~ Hist IFPRATI HTTES cAmAna HPTH . (lekhaka-zrIayodhyAprasAda goyalIya) manuSyake nijI vyaktittvase usake deza, dharma, vaMza sambandhameM vahA~ vAloMkI bahuta hI bhrAmaka dhAraNAe~ | AdikA paricaya milatA hai / amuka deza, dharma, bana gaI / aura vahA~ kulI zabda hI bhAratIyatAkA ' samAja aura vaMza kitanA sabhya, susaMskRta, dyotaka hogayA / hara bhAratIyako aphrIkAmeM kulI vinayazIla, sevAbhAvI aura saccaritra hai, yaha usa sambodhita kiyA jAne lagA / yahA~ taka ki mahAtmA dezake manuSyoMke vyaktittvase loga anumAna lagAte . gAndhI bhI vahA~ isa abhizApase nahIM baca paaye| haiN| kahA~ kaise-kaise mahApuruSa hue haiM, kisa dharmake ___ kalakattemeM aksara moTara-DrAivara sikkha haiN| kitane ucca siddhAnta haiM, isa purAtattvakA jJAna sarva ekabAra vahA~ guru nAnakake julUsako dekhakara kisI sAdhAraNako nahIM hotA / vaha to vyaktika vatamAna aMgrejane baMgAlIse pUchA to javAba milA-"yaha vyaktittvase khare-khoTekA anumAna lagAte haiN| DAivaroMke mAsTarakA julUsa hai| sunA hai yaha moTara ___dakSiNa aphrIkAmeM zurU-zurUmeM bhAratase bahuta hI calAnemeM bahuta hoziyAra thaa|" javAba denevAlekA kyA nimna koTike manuSyoMko lejAyA gayA aura unase kusUra ? vaha sikkha moTara-DrAivaroMkI bahutAyata aura kulIgIrIkA kAma liyA gayA / unakI ghaTiyA maujUdA vyavahArake pare kase jAne ki sikkhoMmeM bar3e-bar3e manovRtti aura mahanata-majadUrIke kAryoMse bhAratake tyAgI, tapasvI, zUravIra, rAje-mahArAje hue haiM ki jo Atmadharmase vimukha hai vaha to mithyAdRSTi hai aura haiN| hI kintu jo Atmadharma samajhakara isa kriyAkANDakA - yUrupakA va _.. yUrupakI kisI lAyabrerImeM eka bhAratIya pahalepAlana karatA hai vaha bhI mithyAdRSTi hai| jainadharmane pahala gayA aura vahA~ kisI pustakase citra nikAla bhAvoMkI zuddhipara jitanA adhika jora diyA hai utanA laayaa| dUsare dina hI borDa lagA diyA..... ..... kriyAkANDapara nhiiN| yaha isIse spaSTa hai ki paripUrNa (bhAratIyoMkA praveza niSiddha hai)| san 1917meM apane dharmakI prApti vaha saba prakArakI kriyAke abhAva meM hI riztedAra mahAvIrajI hote hue bharatapura bhI utare / maiM svIkAra karatA hai| bhI unake sAtha thaa| mahArAja bharatapurake raMgamahala. yaha dharmakA rahasya hai jo AtmArthI isa rahasyako motImahala Adi dekhane gaye to eka sthAnameM auratoMko jAnakara jIvanameM use utAratA hai vAstavameM usIkA nahIM jAne diyA gyaa| pUchanepara mAlUma huA ki jIvana saphala hai| kyA vaha dina punaH prApta hogA jaba koI aurata kucha sAmAna curAkara legaI thI, tabase hama Apa sabhI dharmake isa rahasyako hRdayaGgama karanemeM auratoMkA praveza varjita kara diyA gayA hai| saphala hoMge ? jIvanakA mukhya AdhAra AzA hai / hama videzoM meM bhAratiyoMke liye unakI paratantratA to AzA karate haiM ki hama Apa sabhIko ve dina punaH abhizApa thI hI, kucha kupUtoMne bhAratIyatAke ucca prApta hoNge| dharAtalakA paricaya na dekara jaghanya hI paricaya diyaa| For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] vyaktitva [307 isase samasta yUrupameM bhAratake prati bar3I bhrAmaka pUJjIpatike sAmAnako chor3akara kulI iMgrejakA sAmAna dhAraNAe~ bana gii| uThAyegA, tA~gevAle TaikpIvAle bhI pahale iMgrejako hI adhikAMza yahA~ke rAje-mahArAje vahA~ raGga-reliyA~ tarajIha deNge| yahA~taka ki ma~gate bhI pahale unhIMke karane gaye to, AmalogoMko vizvAsa hogayA ki Age hAtha psaareNge| bhAratIya aiyyAza aura paisevAle hote haiN| aura isA iMgrejoMke usa vyaktitvakA jahA~ prabhAva par3A, vahA~ vizvAsake nAta yUpiyana mahilAe~ iNDiyansake pIche unake avaguNAse bhI loga zaGkita hue TAmI logoMmeM makkhiyoMkI taraha bhinabhinAne lgiiN| saccaritra aura vizvasta bhI rahe hoMge; parantuinakA kisI ___ amerikA-kanADAmeM g2arIba tabake sikkha mahanata- ne vizvAsa nahIM kiyaa| ye hamezA yUrupake kalaGka samajhe majadUrI karane pahuMcane lage to vahA~ samajhA gayA ki gye| yUrupiyana mahilAoMkI svacchandatAse bhAratIya iNDiyana bahuta nirdhana hote haiM. ataH niyama banA diyA itanA ghabarAte the ki koI bhI bhalA AdamI unake gayA ki nirdhArita nidhi dikhAye binA koI bhI samparkameM AnekA sAhasa nahIM karatA thaa| logoMkA bhAratIya amarIkana-sImAmeM praveza nahIM kara skegaa| vizvAsa thA: bhAratameM jaba iMgrejoMkA prabhutva jamane lagA to 'kAjarakI koTharImeM kaiso hU sayAno jAya , unhoMne nIti nizcita kara lI ki bhAratameM ucca zreNI kAjarakI eka rekha lAge para lAge hai|' ke iMgreja hI jAne paaeN| tAki zAsita jAtipara eka bAra eka udyogapatine mujhase kahA thA ki zAsakavargakA adhikAdhika prabhAva jama sake / ukta yadi mere barAbarake DibbemeM bhI koI yUrupiyana mahilA nItike anusAra bhAratameM jabataka iMgreja uccakoTi- saphara kara rahI ho to meM tatkAla usa Dibbeko chor3a ke Ate rahe unake sambandhameM bhAratIyoMkI dhAraNA detA huuN| yaha loga kaba kyA prapaJca raca deM anumAna uccase uccatara banatI gii| logoMkA vizvAsa dRr3ha nahIM lagAyA jA sktaa| eka hI AdamIke acchehogayA ki hindustAnI nyAyAdhIza, hAkima. vyApArI bure vyaktitvase loga acche-bure anumAna lagAte aura mitrase kahIM adhika zreSTha iMgreja nyAyAdhIza, rahate haiN| hAkima. vyApArI aura mitra hote haiN| ye bAtake dhanI, 2-4 AdamiyoMkI tanika-sI bhUla unake deza, dharma, vaktake pAbanda. udAra hRdaya aura ImAnadAra hote haiN| samAjavaMzake mArgameM pahAr3a banakara khar3I hojAtI hai| __pariNAma isa dhAraNAkA yaha huA ki iMgreja 10-5 brAhmaNoMne logoMko viSa de diyA to loga kaha baiThate jaja, hAkima, DAkTara, vakIla iJjAniyara, vyApArI haiM brAhmaNoMkA kyA vizvAsa ? nAthUrAma vinAyaka Adi hindustAniyoMkI naz2aroMmeM hindustAniyoMse goDaseke kAraNa-videzoMmeM hinduoMko aura bhAratameM adhika niSpakSa, yogya aura catura bana gye| yahA~ brAhmaNoM mahArASToM, vinAyakoM aura goDasoMko kitanA taka ki vilAyatI vastuke sAmane hama svadezI vastuko kalaGkita honA par3A hai ? heca samajhane lge| hamArA abhItaka vizvAsa bhI hai IsAIyoMne apane sevAbhAvI vyaktitvakI aisI ki vilAyatI vastu khAlisa aura uttama hotI hai| chApa mArI hai ki unake sAyese bhI ghRNA karanevAle svadezI nakalI, milAvaTI aura ghaTiyA hotI hai| bar3e-bar3e tilakadhArI apanI bahU-beTiyoMko baccA prasatralikhA kucha hogA aura mAla kucha aura hogaa| Upara ke liye mizanarI haoNspiTalsameM niHzaGka akelI chor3a kucha aura andara kucha aura hogA / hindustAnIke Ate haiM / sabakA aTUTa vizvAsa hai ki utanI sevAvyApAra-vyavahArameM svayaM hindustAnIko naitikatAkI paricaryA gharavAloMse ho hI nahIM sktii| AzaGkA banI rahatI hai| iMgrejoMkI udAratA-naitikatA- musalamAnoMmeM aneka sadAcArI. tapasvI. aura kI yahA~ taka chApa par3I ki bar3ese bar3e bhAratIya munsipha hue haiN| parantu yahA~ jo unhoMne apane For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] vyaktitvakA asara DAlA hai, usako dekhate hue koI hindU strI kelI unake muhalloMse nikalanekA sAhasa nahIM kara sakatI / janatA to vyaktiyoMke vartamAna vyaktitva se apanI dhAraNA banAtI haiN| unake pUrvaja bAdazAha the yA paig2ambara, isase use kyA sarokAra ? anekAnta alIgar3hake tAle aura ludhiyAnekI naqalI silka ejeNToMke dhokhoMse taGga Akara, alIgar3hI aura ludhiyAnavI logoMpara se hI janatAkA vizvAsa uTha gayA / kaI dharmazAlAoM meM unake Thaharanepara bhI Apatti hotI dekhI gaI hai| I kucha mAravAr3I phUhar3a aura lIcar3a hote haiN| pharsTa klAsameM safara kareM to bAtharUma ke besinako miTTI se bharadeM, DibbemeM pAnIkI bAlTI chalakA chalakA kara sila bala- silabila kara deM / mAravAr3I aurateM ghU~ghaTa mAre raheMgI. para leTaphArmapara bArIka dhotI pahana kara nahAe~gI aura dhotI jampara badalate hue naGgI bhI z2arUra hoMgI / kalakattese bIkAnera jAte-jAte bAbuoM aura kuliyoMko ghUMsake pacAsoM rupaye dete jAe~ge parantu do rupaye dekara lagez2a rasIda nahIM leNge| ina 100-50 phUhar3oMke kAraNa acche-acche pratiSThita naitika mAra vAr3iyoMko bhI kulI aura bAbUse tana honA par3atA hai| cuGgIkA jamAdAra gaira qAnUnI vastuoM ke AyAta-niryAta karanevAle badamAzoMko to najarandAja kara degA, parantu susabhya susaMskRta mAravAr3IkA Traka vistara jarUra khulvaayegaa| kyoMki usakI dhAraNA bana gaI hai ki mAravAr3Iko taGga karanepara paisA jarUra milatA hai / eka sampradAya aura prAnta vizeSake naukarIke icchukoM ko kalakatte - bambaI meM yaha kahakara TAla diyA jAtA hai - "naukarI to hai parantu chokarI nahIM" / arthAt jahA~ chokarI nahIM. vahA~ tuma naukarI karoge nahIM aura jahA~ chokarI hogI tuma lekara z2arUra bhAgoge | bhArata meM kaI jAtiyA~ aisI haiM ki loga rAha calate rAta honepara jaGgaloMmeM par3a rahanA to ThIka samajhate haiM kintu unake gA~vameMse gujaranA maMjUra nahIM karate 1 [ varSa do-cArake khare-khoTe AcaraNa aura vyaktitvake kAraNa samUcA deza, dharma, samAja. vaMza kalaGkita ho jAtA hai / aura yaha kalaGka aise haiM ki nAnIke pApa dhevatoMko bhugatane par3ate haiM / eka bAra eka sajjana (sambhavatayA muni tilakavijaya) varmA gye| vahA~ do varmiyoMne unakA yatheSTa satkAra kiyA / pravAsayogya ucita sahAyatA pahu~cAI / jaba ve varmAse prasthAna karane lage to varmI mejavAnoM kA AbhAra mAnate hue, bAra-bAra apane liye koI sevAkArya batalAne Agraha karanepara varmiyoMne sakucAte hue kahA - yadi varmA - pravAsameM Apako varmiyoMkI orase koI kleza pahuMcA ho yA unake svabhAvaAcaraNa Adike prati koI Apane dhAraNA banA lI ho to kRpAkara Apa use samudra meM DAlate jAe~ / apane dezavAsiyoMko isakA AbhAsa taka bhI na hone deM / kyoM ? yahI tanika-tanika-sI dhAraNAe~ dezasamAja ke liye pahAr3a jaisI kalaGka banakara ubhara AtI haiM / baniyeke yahA~ loga binA, rasIda liye rupayA de Ate haiN| jo denA -pAvanA usakI baho batalAtI hai. ThIka mAna lete haiM; parantu baiGkake bar3ese bar3e aphasarako binA rasIda eka pAI bhI koI nahIM detA na pAI-TU-pAI hisAba milAye binA koI vizvAsa hI karatA hai / isakA bhI kAraNa yahI hai ki baniyA lena-denameM adhika prAmANika samajha liyA gayA hai / jitanAjitanA vaha patanakI ora jArahA hai, utanA hI vaha badanAma bhI hotA jArahA hai| zikArapura, bhogA~va, baliyA ke nivAsI mUrkha aura bihArI buddha kyoM kahalAte haiM ? kyA ina jagahoMmeM sAre bhAratake mUrkha ikaTThe kara diye gaye haiM, athavA yahA~ mUrkha aura buddha paidA hI hote haiM ? nahIM, ina zaharoMke 10-5 gadhoMne bAhara jAkara isa tarahakI harakateM kIM ki logoMne unase unake prAnta aura zahara ke sambandhameM upahAsAspada dhAraNAe~ banA liiN| ve gadhe to na jAne kabake mara gaye hoMge, para unake gadhepanakA prasAda vahA~ vAloMko barAbara mila rahA hai / For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] bhUmikA tanika lambI hogaI / pratyeka vyaktiko yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki usake kAraNa usake deza-samAja Adi pratiSThita na ho sakeM to badanAma bhI na hone pAe~ / prasaGgavaza ApabItI kucha ghaTanAe~ dI jArahI haiM / ( 1 ) dillI meM 1930 ke namaka satyAgrahake pahale jatthe meM 5 satyAgrahiyoMmeM hama do jaina the / bAqI tInameMse 1 musalamAna aura do bAharake maz2adUravargase the / 70-80 hajArakI bhIr3a, hameM dehalIse satyAgraha sthala (salImapura-zAhadarA ) kI ora pahuMcAne calI to mArga meM qileke sAmane jaina lAlamandira AyA / pratyeka zubha kAryoM meM jainI mandira jAte hI haiM / ataH hama donoM bhI mandirako dekhate hI bhIr3ako rokakara darzanArthaM gaye / isa tanika-sI bAtase dehalImeM yaha bAta phaila gaI ki dehalI ke donoM satyAgrahI jaina haiM / jainoMne sabase Age bar3hakara apaneko bheTa car3hAyA hai / hA~, bheTa hI, kyoMki usa samaya kisIko gavarnameNTake irAdekA patA nahIM thA / hameM jaba jatthe meM liyA gayA taba kA~gresa adhikAriyoMne spaSTa cetAvanI de dI thI -- "sambhava hai tumapara ghor3e daur3Ae~ jAe~, goliyA~ calAI jAe~, lAThiyA~ barasAI jAe~, aGgahIna yA apAhija banAye jAyeM" / hara taraha ke khataroMko dhyAna meM rakhakara hI sAbuta qadama aura pUrNa ahiMsaka bane rahane kI hamane eka lAkha jana-samUhameM pratijJA kI thI / ataH logoMko jaba mAlUma huA ki donoM jaina haiM to loga aza-za karane lage aura jaina to gale mila milakara rone lage / "bhAI tuma logoMne hamArI pata rakhalI" | namaka-satyAgraha huaa| pulisane aNDakoSa pakar3akara ghasITe ; namakakA garama pAnI chInAjhapaTImeM - zarIroMpara girA / parantu sadaiva isI pata' kA dhyAna banA rahA / vyakti to hamAre jaise anaginata paidA hoMge, para 'pata' gaI to phira hAtha na AyegI / isI bhAvanAne lahamebharako vicalita nahIM hone diyA / ( 2 ) vyaktitva [ 306 bandiyoMke liye zAmake bhojanakI vyavasthA dinameM na hokara rAtrimeM hotI hai| hAlA~ki jela -niyamAnusAra sUryAsta se pUrva saba qaidI bhojana kara lete haiM / parantu rAjanaitika bandI apanA bhojana rAtriko hI banavAte the / rAtriko bhojana na lenepara eka netA bole-"yahA~ dina -vinakA niyama nahIM cala pAyegA. isa pAkhaNDabAjIko aba dhatA batAo" / maiMne prakaTa meM to kucha nahIM kahA, para manameM saMkalpa kiyA - yaha niyama aba kI coTa nibhegA / hAyare hama, aura hamAre niyama ! kisIse maiMne kucha kahA nahIM; una logoMke bhojana-samaya cupacApa Tala gyaa| parantu phira bhI pAkhaNDIkA phatavA nAjila ho hI gayA ! honA to yaha cAhiye thA ki hamAre bhUkhe rahanepara hamAre sAthI bhI rAtrimeM bhojana karate hue kucha saGkoca anubhava karate aura vratakI vizeSatA aura dRr3hatAkI prazaMsA krte| isake viparIta hamAre mu~hapara hI ise pAkhaNDa batAyA jA rahA hai| mAlUma hotA hai koI na koI truTi hamameM dikhAI avazya detI hai : niyAz2e izqameM khAmI koI mAlUma hotI hai / tumhArI barahama kyoM barahamIM mAlUma hotI hai // bhAI nanhemalakA jela meM sAtha chUTa gyaa| hama donoM judA-judA giraphtAra kiye gaye the / ataH maiM akelA hI usa samaya jela meM jaina thA ! maiMne goyalIya ke bajAya apaneko taba jaina likhanA prArambha kara diyA thA / 2-4 roz2a zAmako bhUkhA rahanA par3A hogA ki dillI jelavAloMne hama sI-klAsa bandiyoMke liye bhojanakA prabandha hamAre supurda kara diyA / aura hamane aisA prabandha kiyA ki saba sUryAsta se pUrva bhojana kara lete / hamArI bhojana-vyavasthA, svacchatA, prema-vyavahArako dekhakara sabhI prasanna hue / yahA~ taka ki una netA mahodaya ke mu~ha se bhI anAyAsa nikala hI gayA-- "bhaI jainoMkI bhojana-vyavasthA aura svacchatAko koI nahIM pahu~ca sakatA ! ina logoMkA dinameM bhojana karanA aura pAnI chAnakara pInA to anukaraNIya hai / rAtrimeM lAkha prayatna karo kucha na kucha jIva-jantu peTameM jela pahuMcane para mAlUma huA ki rAjanaitika cale hI jAte haiM aura bhojana ThIka nahIM pacatA" | 1 For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] ( 3 ) dillI Tima jela bheja diyA gayA / aNDamAnameM sthAna rikta na honeke kAraNa paMjAbake jIvana - paryantake sajAyAphtAqadI yahIM rakkhe jAte the / hameM bhI yahA~ eka varSa rahanekA saubhAgya prApta huA / 4 bajekA samaya thA, maiM apanA bAna bA~Takara baiThA hI thA ki lAla banArasIdAsa ( jelabAbU ) Aye aura kitAbakA pArsala dikhAkara bole "yaha pArsala ApakA hai ?" " jI / " "kyA Apa jaina haiM ?" "aft 1" "Apa loga, sunA hai gozta nahIM khAte" ? (vyaMgyAtmaka ha~sI) "jI, hama loga gozta nahIM khAte" / "kyoM ?" "jainoMkA vizvAsa jo kisImeM jAna nahIM DAla sakatA vaha kisIkI jAna nahIM le sakatA / hameM dUsaroM ke sAtha vahI vyavahAra karanA cAhiye, jisa vyavahAra ke liye hama unase icchuka haiM / jaisI karanI vaisI bharanIke jaina qAyala haiN| Aja jo zaktike madameM dUsaroM ko kaSTa pahu~cAte haiM, unheM eka na eka roz2a aparAdhiyoMkhar3A honA hogA / dAdA ke liye kA maidA~ hogA / hAtha maqatUlakA qAtilakA girebA~ hogA // "oha, mApha karanA, maiMne Apase jo Apake z2amIra ke khilApha thI / " "nahIM, yaha to ApakA saujanya hai jo Apane eka kaidIse bAta kI, varnA yahA~ kauna kisIse bAta karatA hai ?" aisI bAta kI "sunA hai, jaina jhUTha nahIM bolate ?" "hA~, bolanA to nahIM cAhiye / para, kalaGka to candramAmeM bhI hotA hai / kyA kahA jAsakatA hai, pA~coM kAnta [ varSa aai hIM hotI / " "isa pArsala meM kitAbeM kaisI AI haiM ? rAjanaitika yA sarakAravirodhI to nahIM haiM ?" " "jI, maiM dekhakara abhI batalAye detA huuN| Apa vizvAsa rakheM jela - niyama viruddha kitAba maiM eka bhI nahIM rkhuuNgaa|" kitAbeM dharmabandhu lAlA pannAlAlajI agravAlane dillI se saba dhArmika bhejI thIM / kitAbeM lAlA banArasIdAsako bhI par3hane dI gaIM to unheM gozta se ghRNA hone lgii| unhoMne kaI bAra kahA ki ina kitAboM ke par3hanese hama pati-patnI ke dilapara bar3A asara huA hai / vaha aksara mujhase tatvacarcA karane AtA thA / (8) jela meM sAga-dAla meM pyAja-lahasana itanA par3atA thA ki khAnA to darakinAra usakI gandhase ho jI Upara-Uparako Ane lagatA thA / ata: qarIba 5-6 mAha rUkhI roTI, pAnI yA gur3ake sahAre peTameM utaratI / eka roz2a bhojana karate samaya lAlA banArasIdAsa phuNce| isa taraha rUkhI roTI khAte dekhakara sababapUchA to sAthiyoMne batalA diyA ki yaha pyAja lahasana nahIM khA sakate / sunA to behada bigar3e | tuma logoMne mujhe kyoM nahIM kahA ? ye rUkhI roTI khAte rahate haiM aura tuma loga majese inake sAmane dAla - sAga khAte rahate ho| yadi tuma loga 50 AdamI taiyAra ho jAo to Ajase hI pyAja-lahasanarahita dAla - sAgakA aitarAja hotA. vaha to majabUrana khAte the| dUsare dina prabandha kiyA jA sakatA hai| sAthiyoMko isameM kyA 60-70 ke liye pyAja-lahasanarahita bhojana lgaa| miSTagumarImeM bhojana jelakA banA hI milatA thA / dillIkI taraha hamArA prabandha nahIM thA / (zeSa havI kiraNa meM) For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca prAcIna di0 jaina mUrtiyA~ tA0 25-7-48 ravivArakA dina thA, maiM kucha leTe hue DaoN. bhAMDArakarakA jaina mUrtizAstrakA vaha noTa par3ha rahA thA jo 'Ayalojika sarve oNpha iMDiyA' itivRttameM prakaTa huA hai / thA bhI nizcinta, ravivArake dina maiM bhI apanI lekhanIko kaSTa nahIM detA / yoM to "ArAma " jainamuniyoMkI jIvana-viSayaka DikzanarImeM nahIM hotA, bhagavAna mahAvIrane spaSTa zabdoMmeM bArabAra kahA hai "samayaM goyama mA pamAe" he gautama kSaNamAtra bhI pramAda na kara / uparyukta noTa pUrA karake A~kheM banda honA hI cAhatI thIM, rokanA bhI maiMne ucita nahIM samajhA. itanI dera meM mere sAmane eka sajjana A pahuMce jo purAtatvameM hI ema0 e0 haiM, isI viSayapara AcAryatva ke liye thIsisa - mahAnibandha -- bhI likhI hai / merA mana to thA ki kaha dUM kala Aiye parantu Apane Ate hI mere sammukha chaha citra upasthita kara diye| mujhe to atyAnanda huA; kyoMki purAtattva saMzodhanakA roga jise lagA ho vaha to apanI gaveSaNA - viSayaka rucikI pUrtike liye pahAr3oM aura khaNDaharoM meM ghUmatA hI rahatA hai usake liye mArgameM AnevAlI bAdhAe~ koI mUlya nahIM rakhatIM, jaba mujhe to ghara baiThe hI ye cIjeM prApta hogaIM aura vaha bhI jaina purAtattvase sambandha rakhane vAlI, phira prasannatA kyoM na ho ? dila uchalane lgaa| maiMne bahuta ceSTA kI ki maiM inheM abhI apane pAsa hI rakhU~ kala lauTA dUMgA, para jo sajjana ye citra lAye the unake svAmIkI AjJA rakhanekI na thI. na ve mujhe abhI noTsa lene denA hI cAhate the| maiMne inheM khUba gaura se dekhA ki inakI kalA vagairahakA ThIkase adhyayana karalU~ aura bAdameM kucha paMktiyA~ likha lU~gA jisase aura aparicita jana bhI inake paricayase lAbhAnvita hoM, parantu merA anubhava hai ki jaba taka mUla vastu - avazeSa -- sammukha upasthita na ho taba taka unakA vAstavika paricaya ucitarUpeNa lipi nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki kalAkAra (pAThaka bhUlase mujhe hI kalAkAra na samajha baiThe) jaba sAmanekI vastu dekhatA hai aura kalama hAthameM uThAtA hai taba usakI "manovRttiyA~ kendrita hokara usake bhItara praveza karane ( lekhaka -- muni kAntisAgara ) kI ceSTA karatI haiN| vaha saphala kahA~ taka hotA hai isakA nirNaya karanA etadviSayaka ruci rakhanevAlI janatAkA kAma hai / saphala kalAkArakA jIvana bhI kaI vilakSaNatAoMkA eka samanvayAtmaka kendra hai| usake mastiSkakI rekhAe~ hI isakA sUcanAtmaka pratIka haiN| vaha kabhI to zAnta - mudrA meM rahatA hai, kabhI gAMbhIrya bhAvoMkI mUrtisama pratIta hone lagatA hai aura sabase bar3I vizeSatA hai vaha aprasanna kabhI nahIM hotA, jaise koI zikArI zikAra na milanepara bhI - nirAza honA mAno usake jIvanake bAhara kI hI vastu ho / yadi spaSTa kaha diyA jAya to kalAkArakA hRdaya eka samudrake samAna gambhIra hotA hai / nadI-nAle jaise ekatra hokara ratnAkarameM vilIna hojAte haiM ThIka usI prakAra jJAna-vijJAnakI samasta dhArAe~ usake hRdayameM samA jAtI haiM, binA inake saMgamake vaha saphala kalAkAra mAnA hI nahIM jAsakatA; tabhI to vaha prastara aura dhAtuoM para pravAhita bhAvoMko samajhakara vivecanA karaneko udyata rahatA hai / bhAvanAzIla hRdaya pratyeka sthAnako apane vizeSa dRSTikoNa se dekhatA hai / yahI kAraNa hai jahA~ kIcar3a bhI na ho vahA~ vaha uttama sarovara dekhatA hai / kahanekA tAtparya yaha ki jahA~para pASANoMkA yA kalAtmaka avazeSoMkA Dhera ho ve haiM to prastara para kalAkArake liye ve tAtkAlika sAMskRtika pravAhoMkA pradhAna kendra mAlUma dete haiM / kalAkArako duniyA hI nirAlI hai| isameM jo kucha kSaNa vicaraNa karanekA saubhAgya prApta karatA hai vahI uparyukta paMktiyoMkA sAkSAt anubhava karanekI kSamatA rakhatA hai / hA~ to aba maiM apane mUla viSayapara AjAU~, mujhe noTsa na lene diye taba kucha raJja-sA avazya huA isaliye ki itanI sundara jainakalAtmaka kRtie~ hote hue bhI Aja jainI inase kyoM aparicita raheM ? kyA pratimA nirmANa karavAnevAloMkA yahI uddezya thA ? bilkula nhiiN| parantu jaba maiMne jAnA ki usake svAmIke yahA~ do dina citra raha sakate haiM aura maiM vahA~ jAkara noTa kara lU~ to unheM Apatti nahIM hogI, taba maiMne bhI svIkAra kara liyA / bAdameM maiMne apane dila meM For Personal & Private Use Only .
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ] yahI andAja lagAyA ki citra usane isa bhayase zAyada na rakheM hoMge ki maiM kahIM unakI pratikRti utaravA lU~ yA blaoNka banavA lU~, astu / citra cale gaye para merA mana unhIMmeM lagA rahA, soca rahA thA kyA hI acchA ho yadi rAta choTI hojAye aura dina nikalate hI maiM abhilaSita kAryako kara DAlU~, para anahonI bAta thI / anekAnta tArIkha 26-7-48 ko maiM bihAra prAntake bahuta bar3e kalAtmaka vastusaMrakSakake yahA~para sahayogI bAbU padamasiMha balaliyAko lekara pahuMcA hI / 12 bajanekA samaya rahA hogA, maiM to cAhatA thA ki ve zrImanta mujhe citra avalokanArtha dekara ArAmakI nIMda le leM tAki maiM zAnti pUrvaka apanA kAma nipaTAlUM, para ve bhI the dhunake pakke, bahuta dhUpa-chA~ha dekha cuke the, maiM to unake sAmane baccA thA / citra merI Tebilapara yA gaye aura pA~ca-sAta minaTa ke bAda vApisa lenekI bhI taiyArI karane lage / maiMne kahA, dekhiye, ye kAma utanA AsAna nahIM ki pA~ca-dasa minaTameM inako samucita rUpase samajha liyA jAya / ve phira apane kAmapara gaye | maiM apanA aura sArA kAma chor3akara pratimA-citroMkA paricaya likhane lagA, bIca-bIcameM ve Aye aura unake mastiSkakI rekhAoMmeM maiM par3ha rahA thA ki jo kucha kAma maiM kara rahA hU~ vaha Apako mAnya nahIM hai / para maiM bhI mu~ha nIce dabAye likhatA hI gayA, jo kucha bhI likhA vahI Apake sAmane samupasthita karate hue maiM AnandakA anubhava karatA huuN| ho sakatA hai inake paricayase aura saMskRtipremI bhI mere AnandameM bhAga baTAveM / 1 1 - yaha pratimA bhagavAn pArzvanAthajIkI hai jaisA ki mastakopari sapta phanoMse sUcita hotA hai / nimna bhAgameM sarpAkRti nahIM hai / yaha prathA hI prAcIna kAlIna pratimAoMmeM nahIM thI yA kama rahI hogI / upayukta ne itane sundara bane haiM ki madhya bhAgakI rekhAe~ bhI suspaSTa haiM / sarpAkRti pRSTha bhAgIya caraNa se prArambha huI hai jaisA ki DhaGkagirimeM prApta pratimAoM meM pAI jAtI hai| pratimA sarvathA nama hai / isakA zArIrika [ varSa ha 1 gaThana aura tadupari jo pAlizakI snigdhatA hai usase sauMdarya svAbhAvikatayA khila uThatA hai / hAtha ghuTane taka lagate haiM aura isa prakArase aGguliyA~ rakhI huI haiM mAno yaha sajIva hai / pratimAkA mukhamaNDala bahuta hI AkarSaka aura zAntabhAvoMko liye hue hai / hoThoMse smitahAsya pharaka uThatA / mastakapara ghuMgharavAle. kezo kIrNita haiM / uSNIza bhI hai / A~kheM kAyotsarga mudrAkI smRti dilAtI haiN| vAma aura dakSiNa bhAga meM yakSiNI - yakSa cAmara liye avasthita haiM / cAmara jaTila haiN| donoMkI prabhAvali aura mukhamudrA zAnta hai parantu yakSiNIkI jo mudrA kalAkArane aGkita kI hai usameM strI-sulabha svAbhAvika cAJcalya vidyamAna / ubhaya pratimAoM ke uttarIya vastra bahuta spaSTa haiM / gale meM mAlA, karNa meM keyUra aura bhujadaNDameM bAjUbandha haiM / yakSiNIkI jo pratimA hai usake vAma caraNa ke pAsa eka strI striyocita samasta AbhUSaNoMse vibhUSita hokara aMjalI dhAre bhaktipUrvaka namaskAra - vandanA karatI huI banAI gaI hai / mukhamaNDala para sUkSma dRSTi DAlane avabhAsita hotA hai ki unake hRdaya meM prabhuke prati kitanI ucca aura Adarzamaya bhAvanAe~ antarnihita haiM / aisI prAkRtika mudrAe~ kama hI dekhane meM AtI haiN| prazna yaha upasthita hotA hai ki yaha strI kauna ho sakatI hai ? mere matAnusAra to yaha mUrtinirmANa karavAnevAlI zrAvikA hI honI cAhie; kyoMki prAcIna aura madhyakAlIna kucha pratimAe~ maiMne aisI bhI dekhI haiM jinameM nirmApakayugala rahate haiM / ubhaya pratimAoMke upari bhAgameM padmAsanastha donoM ora do jina - pratimAe~ haiM / tadupari donoM ora AkAzakI AkRtipara deviyA~ hastameM puSpamAlA liye khar3I haiM. unakA mukhamaNDala kahatA hai ki ve abhI hI bhagavAnako mAlAoM se suzobhita kara apane bhaktisikta hRdayakA suparicaya deNgii| mAlAoMke puSpa bhI bahuta spaSTa haiM / mastakapara chatrAkRti hai / mUla pratimAkA nimna bhAga utanA AkarSaka aura kalApUrNa nahIM / madhyameM dharmacakra aura ubhaya tarapha viparItamukhavAle grAsa haiM / parantu pratimApara nirmANakAla sUcaka khAsa saMvat yA vaisA For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] pA~ca prAcIna di. jaina mUrtiyA~ [ 313 koI ullekha nahIM hai / ataH pratimAkI nirmANakalApara- isa prakAra pA~coM khaDagAsanastha digambara mUrtiyA~ haiN| se hI isakI zatAbdI nirNIta karanI hogii| maiM aura isa prakAra pA~ca citra pratimAoMke mere sammukha citravAhaka sajjana ise antima guptakAlIna kRtiyoMmeM Aye, jaisA mujhapara prabhAva par3A aura samajhA vaha samAviSTa karate haiN| pUrvIya kalAkA prabhAva hai| isa Apake sAmane hai| chaThavA~ citra eka tAmra patrakA thA, TAipakI aura bhI aneka zilpakRtiyA~ magadhameM phoTU itanA raddI aura aspaSTa thA ki unako ThIkase upalabdha hocukI haiN| par3hanA asambhava thaa| kArDasAijameM 34 paMktiyoMkI ___ lambAI, caur3AI aura muTAI isa prakAra citrake kRtiko kaise par3hA jAsakatA thA, parantu itanA avazya pRSTha bhAgameM ullikhita thIM- 22 / / , 19 / / 4 iMca hai| pratIta huA ki samaya 1230 ASAr3ha kRSNA amAvasyA___ 2-prastuta pratimA uparyukta pratimAke anurUpa hai| kA hai / candradeva nRpa, gobindacanda, madanapAla aura vidita hotA hai ki eka hI kalAkArakI do katiyA~ haiN| nRpacandadevake nAma par3he gye| uparyukta sabhI sAmagrI antara kevala itanA hI hai ki Upara vAlI mUrtimeM vikrayArtha hI kisIke saMgrahameM rakhI hai| nAmakA mujhe padmAsanastha 2 pratimAe~ haiM jaba isameM cAra haiM aura svayaM patA nahIM / sunA hai 600 rupaye mUlya hai| tAmranimnabhAgameM bhI dharmacakrake donoM ora padmAsanastha 2 patra alaga 600 rupye| pratimAe~ haiN| grAsa nahIM haiN| parantu bhavyatAmeM kucha mere hI sadRza aura bhI purAtattvapremiyoMko aise utaratI huI hai| samaya vahI pratIta hotA hai| nApa. anupalabdha pratimAoM tathA saMskRtikI sabhI zAkhAoM12. 12 // 3. 3 / / iMca hai| se sambandha rakhanevAle avazeSa yA citra dRSTimeM Ate 3-eka laghutama prastara cadrAnapara utkIrNita hai| hA hoNge| merA unase anurodha hai ki ve isa prakArake isakI racanA donoMse sarvathA bhinna hai| ubhaya skaMdha- noTsa hI-yadi hosake to citra bhI-'anekAnta meM pradezase saTI huI 2 pratimAe~ aura nimna bhAgameM yakSa- prakAzanArtha avazya hI bhejakara sAMskRtika utthAnameM yakSiNie~ haiM / grAsa, dharmacakra samAna haiN| mUlakA mukha sahayoga deN| varanA sAmagrI yoM hI saMsArase vidA ho bar3A zAnta hai. para isakI nAsikA kucha capaTI hai jo jaaygii| yadyapi isa prakArake zAbdika citroMse kalAbuddha dharmakI AMzika dena hai kyoMki bauddha kalAvazeSoM- kAroMko usake rahasyoMkA sUkSma parijJAna bhale hI na meM capaTI nAka AtI hai jaisAki buddhadevakI jAtikA ho para purAtattvake mujha jaise sAmAnya vyaktiyoMko hI guNa hai| nepAlakA prabhAva mAnA jAya to Apatti agrima adhyayanameM bar3I sahAyatA milatI hai| yoM to nhiiN| nApa 13 / . 6, 3 / / iJca hai / nagna hai| ise maiM bihAra prAntake khaNDaharoMmeM aura paTanA myUjiyamameM pAla kAlIna pratimA mAnatA huuN| bhI anekoM sundara kalApUrNa jaina pratimAe~ pAI jAtI 4-yaha pratimA kalAkauzalakI dRSTise utanI haiM jinakA vistRta sacitra paricaya maiM "bihArakI tIrtha mahatvapUrNa bhale hI na ho para mUrtinirmANazAstrake bhUmimeM" zIrSaka nibandhameM duuNgaa| ullekhoMke sarvathA anurUpa hai / isakI uThI huI chAtI paTanA siTI, tA0 27-7-48 eka sainikakA smaraNa dilAtI hai| mujhe to kahate 1 jaina samAjakA eka bhI sArvajanika purAtatvaviSayaka tanika bhI saMkoca nahIM ki isake nirmANapara gomma- saMgrahAlaya nahIM hai / yaha aphasosakI bAta hai / varanA aisI Tezvara mahArAjakI pratimAkA asara spaSTa hai / mukha aura sAmagriyA~ bhaTakatI na phirtiiN| parantu aba 4-5 lAkha zArIrika racanAse evaM hastoMpara bikharI huI latAe~ rupayekA candA karake kyoM na isa ora kadama bar3hAyA bhI isakI puSTi karatI haiN| racanAkAla 12 zatI hogaa| jAtA, thor3A-thor3A saMgraha bhI Age vizAla saMgrahakA rUpa 5-yaha pratimA khaDagAsanastha hai| moTI AkRti / dhAraNa kara letA hai / 'bhAratIyajJAnapITha' ke kaarykrtaaoNhai| kAla 13 zatI hai| kA dhyAna maiM ina paMktiyoM dvArA AkRSTa karanA cAhatA huuN| For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'saMjada' zabdapara itanI Apatti kyoM ? ( lekhaka - zrI nemacanda bAlacanda gAMdhI, vakIla) pro0 hIrAlAlajIne koI 7 varSa pUrva SaTkhaMDAgamake prathama bhAga jIvaTTArakI prathama pustaka prasiddha kI thI / isake 332veM pRSThapara ha3 vA~ sUtra chapA hai, jo nIce uddhRta kiyA jAtA hai // 63 // " sammAmiSThATThi - saMjamasammAiTThi - saMjAdAsaMjada'-dvANe NiyamA pajjatiyA isa sUtrapara sampAdakoM dvArA dIgaI ' 1 atra "saMjada" iti pAThazeSaH pratibhAti' isa TippaNIko dekhate hI digambara jaina samAjameM eka dhUma maca gaI / usakA yaha khayAla huA ki prophesara sAhabakA isa sUtrameM "saMjada" zabdako bar3hAne meM kucha hetu hai / kyoMki isa zabda bar3hAnese digambara AmnAyake viruddha dravyako mukti prApta honA siddha hogA / isa bhayake kAraNa paM0 makkhanalAlajI zAstrI morenA aura paM0 rAmaprasAdajI zAstrI bambaIne lekha aura TraikTa likhe aura 'saMjada' zabdako haTAnekI preraNA kI / yaha dhUma sirpha samAja taka hI mahadUda (sImita) nahIM rahI. kintu paramapUjya AcArya zrI 108 zAMtisAgara mahArAjajI taka pahu~cA dI gaI / aura unako yaha sujhAyA gayA ki agara sUtrameM yaha 'saMjada' zabda bar3hAyA jAya to bar3A anartha hogA, aura zvetAmbara AmnAya-sammata strI-muktikI puSTi hokara digambarA nAya nestanAbUda ho jAyagA / paM0 makkhanalAlajIne jo TraikTa likhA vaha 170 pejoMkA hai| usakA nAma hai - " siddhAMtasUtra samanvaya" ise Apane bar3I bhaktise zrIzAMtisAgarajI mahArAjake karakamaloMmeM samarpita kiyA hai| pro0 hIrAlAlajIne "saMjada" padakI AvazyakatA ko apanI TippaNI meM dikhAkara eka prakArase prazasta kArya hI kiyaa| lekina usake bAda samAjakI orase usapara TIkA honepara bhI usakA jaba mUlapratise muqAbilA karAyA gayA aura mUlapratimeM saMjada' zabda kA honA nirNIta hogayA taba vastusthitise saba paricita hogaye | itanA honepara bhI zrI paM. makkhanalAlajI zAstrI pa0 pU0 AcArya mahArAjajI se nivedana karate haiM ki "tAmrapatra nirmApaka kameTIko Adeza dekara 'saMjada' pada jisa tAmrapatrapara khudA ho usako alaga karA deveM / " mUla tADapatrakI pratimeM 'saMjada' pada hai aura usI ke anusAra tAmrapatrapara bhI khodA gayA hai / aisI hAlatameM usa tAmrapatrako hI alaga karA denekA anurodha kucha samajhameM nahIM AtA / g2anImata hai ki mUla tADapatrake alaga karA denekA anurodha nahIM kiyA gayA / siddhAntasUtrasamanvayake khaNDanapara vidvadvara paM0 pannAlAlajI sonI nyAyasiddhAnta - zAstrAne "SaTkhaNDAgama rahasyodghATana " nAmakI eka pustikA 232 pejakI likhakara prakAzita kI hai, jisameM bahuta hI spaSTatAse yaha sAdhAra siddha kiyA hai ki sUtra 62-63 kA sambandha bhAva strIse hai, na ki dravyastrIse / jo jIva dravyapuruSa hokara bhAvastrI ho usake caudaha guNasthA ho sakate haiM aura jo jIva dravyastrI ho vaha pA~cave guNasthAnake zrAge nahIM jAsakatA / isaliye sUtra ha3 meM sthita " saMjada" pada kisI prakAra dravyastrIkI mukti nahIM siddha kara sakatA / ataeva use dUra karanekA Agraha niSprayojana hai / pratyuta usa padake dUra hojAnepara hI digambara AmnAya tathA SaTkhaNDAgamameM visaGgati Adi aneka doSa khar3e hojAte haiM, joki anarthakArI hI siddha hote haiN| ye saba bAteM paNDitapravara sonIjIne apane TraikTameM 1 For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] 'saMjada' zabdapara itanI Apatti kyoM ? [315 itanI vizada rItise spaSTa kI haiM ki usa viSayameM aura haiM, yaha kyoM ? kucha likhanA piSTapeSaNa karanA hogaa| purisicchisaMDhavedodayeNa purisicchisaMDho bhAve / __paM0 makkhanalAlajIne apane "siddhAntasUtrasama- NAmodayeNa davve pAyeNa samA kahiM visamA // nvaya" TraikTameM "nirNaya deneke AcArya mahArAja hI gommaTasAra - jIvakANDakI isa gAthAse vedaadhikArI haiM" isa zIrSakakA eka prakaraNa likhakara vaiSamya spaSTatayA siddha honepara bhI use na mAnanA yaha siddha karanA cAhA hai ki 'saMjada' padakA vivAda anucita hai| siddhAntazAstra-sambandhI hai / ataH isake nirNayakA gommaTasAragrantha zrInemicandra siddhAntacakravartI adhikAra pa0 pU0 cAritracakravartI zrI 108 zAMti- jIkI anupama kRti hai, jo SaTkhaNDAgamagrantharAjakA sAgarajI mahArAjako hI hai| kAraNa ki ve vartamAnake pUrNamanthana karake hI usake sArarUpameM tayyAra kI gaI samasta sAdhugaNa evaM AcArya-padadhAriyoMmeM sarvopari hai / nemicandrAcAryane bhI isa bAtako gommaTasAraziromaNi haiM / ityaadi| karmakANDa gAthA 397meM bar3e gauravase kahA hailekina sunA jAtA hai ki pa0 pU0 AcAryazrIne "jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDaM sAhiyaM aviggheNa / pharmAyA hai ki isakA nirNaya hama nahIM kara skte| taha maicakkeNa mayA chakkhaMDaM sAhiyaM sammaM // " yaha kAma paMDita logoMkA hai| saMskRta aura prAkRta ____ "jisa prakAra cakravartI apane cakrake dvArA SaTbhASAke jAnakAra paMDita loga hI hote haiN| ataH ve khaNDa pRthvIko siddha kara letA hai / usI prakAra matihI loga isakA nirNaya krleN| rUpI cakrake dvArA maiMne chaha khaNDa arthAt SaTkhaMDAgama mAtRpratise milAna karaneke bAda 'saMjada' padako ko samyakarUpase sAdha liyA hai|" tAmrapatrase nikalavA denekA pU0 AcAryajIse anurodha zrInemicandrAcAryako "siddhAntacakravartI" yaha karanA vyartha hI nahIM kintu anarthakAraka hogaa| mAtR- upAdhi bhI isI hetuse prApta huI, jo unake siddhAntapratike virodhI tAmrapatrako koI bhI pasanda nahIM kregaa| viSayaka pAragAmitvakI dyotaka hai / ataeva unake maiM to paM0 makkhanalAlajIse savinaya anurodha karatA gommaTasArAdi granthoMke prati avizvAsa prakaTa karanA hai ki aba Apa eka patraka nikAlakara yaha prakaTa kara ucita nahIM hai| dIjiye ki "siddhAntasUtrasamanvayameM hamane jo vicAra pa0 pU0 AcArya zrI zAntisAgara mahArAjajIke 'prakaTa kiye haiM ve 'SaTkhaNDAgama rahasyodghATana' ko caraNoMmeM bhI savinaya vinatI hai ki mAtRpratimeM vicArapUrvaka par3haneke bAda aba kAyama nahIM rahe haiN| 'saMjada' padakA honA siddha ho cukA hai aura ukta 93vA~ sUtra vastutaH bhAvastrIse sambandha rakhatA hai, sUtrameM usakA sthira rahanA TIkAdiparase saGgata aura dravyastrIse nhiiN|" Avazyaka hai| tathA vidvatpariSadne bhI apanA yahI pro0 hIrAlAlajIse bhI savinaya vinatI hai ki nirNaya diyA hai to aba usa tAmrapatrako badala dene bhagavAn zrIkundakundAcArya, zrIsamantabhadrAcArya, zrI yA usapara kucha TippaNI denekA Agraha athavA prayatna pUjyapAda, bhaTTAkalaGkadeva, vIrasenAcArya, nemicandra anucita hI hogaa| siddhAntacakravartI AdikoMko kyA Apa Adhunika paM0 makkhanalAlajIne jo yaha likhA hai ki 63veM AcArya ataeva apramANa samajhate haiN| SaTkhaNDAgama sUtrameM 'saMjada' padako kAyama rakhanese dravyastrIko mukti kI prastAvanAmeM to ina AcAryapravaroMkI stuti karake siddha hogI so bilakula galata hai / paM0 sonIjIne Apane unake granthoM aura vacanoMko pramANa mAnA hai| isa AkSepakA zAstrAdhAra pUrvaka acchI tarahase khaMDana aura aba bhAvaveda aura dravyavedakI vyavasthAke viSayameM kiyA hai| ataeva yaha bhrama dUra hojAnA caahiye| * unake vacanoMko pramANa mAnaneko Apa tayyAra nahIM paM0 makkhanalAlajI vidvAn haiM aura isa liye unheM For Personal & Private Use Only Jain Education Interational
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ apaharaNakI AgameM jhulasI nAriyA~ rAvaNa aura kasakI kathAe~ jaba hamane par3hIM. to kara usIke pAsa rahatI haiN| pati-viyoga eka palako hamArA mana sihara uThA-oha, aise atyAcArI the ye ve pApa samajhatI haiN| jaise sItA cupacApa gardana duSTa ! para Aja hamAre cAroM ora jo kucha horahA hai, laTakAye subakatI huI rAvaNake dvArA haraNa kara lI use dekhakara rAvaNa aura kaMsa donoM jhepa gaye haiN| mAra- gaI. usI prakAra Aja bhI hindU nAriyA~ AtatAyiyoMkATa aura phUMka- phA~ka to Ama bAteM haiM, para sabase marma- ke sAtha mimayAtI huI calI jAtI haiM aura ve unake bedhI hai hamArI bahU-beTiyoMkA balapUrvaka aphrnn| atyAcAroMko bilakhatI huI, karAhatI huI sahana karatI Aja jAne kitanI hajAra nAriyA~ ina rAvaNoMke paMjemeM haiN| hA~, yadi sItAne ahiMsAtmaka satyAgraha (?) kA haiN| lajjAkI bAta hai ki hama unheM bacA na sake aura avalambana na lekara rAvaNadvArA haraNa kiye jAnepara duHkha hai ki jo baca rahIM. hama unheM saccA patha bhI chInA-jhapaTImeM dera lagAI hotI, aMguliyoMse A~kheM na batA ske| aGgAroMse likhA yaha prazna hai ki jo kucA dI hotI, dA~toMse nAka kutara lI hotI yA laGkAstriyA~ balapUrvaka apahRta hogaI yA hojAyeM, kyA ve meM jAkara use dhokhemeM pha~sAkara sote hue badha kara diyA ise 'karmoMkA phala' mAnakara cupacApa unhIM rAkSasoMke hotA, yA mahaloMmeM Aga lagA dI hotI, to bAdameM paMjemeM phaMsI raheM yA unake liye bhI koI mArga hai ? hone vAlI ye nAriyA~ bhI isI AdarzakA anukaraNa ___ hamAre netA nAriyoMko sItAkA Adarza upasthita krtiiN| kitane khedakI bAta hai ki jina nAriyoMkA karaneko kahate haiN| hamArI mUDha buddhimeM nahIM AyA ki balAt haraNa ho, unhIM nAriyoMkI santAna vidharmI vaha kaunasA Adarza thA, jo sItAne upasthita kiyA hokara apanI mAtAoMke apamAnakA badalA na lekara aura jisapara AjakI deviyA~ kArya nahIM kara rahI haiN| duSToM aura AtatAyiyoMko apanA pUrvaja samajhakara hamArI tuccha sammatimeM to hindU striyA~ sadaivase ulTA hindU jAtike raktakI pyAsI banI rahatI hai| bhagavatI sItAke pathapara cala rahIM haiN| banoMmeM jaba hinduoMmeM yaha bar3I Atma-ghAtaka prathA rahI hai pati hI nahIM jAte taba patniyA~ unake sAtha kaise jAyeM? ki balAta haraNa karane vAle AdarakI dRSTise dekhe hA~ jeloM. sabhAoM, meloM, sinemAoM, thiyeTaroM, nAca- gaye haiM aura striyoMne binA hIla-hujjata kiye unheM pati gharoM aura klaboMmeM ve patise kandhA bhir3Aye rahatI hI svIkAra kara liyA hai| hama to kahate haiM ki yaha prathA haiN| pati kitanI hI dUra ho, bUr3he sAsa-sasurako chor3a hI hindU jAtike liye ghAtaka hai| hindU jAtikA yadi yaha siddhAnta huA hotA ki haraNa karanevAlA yA ekabAra jo mata diyA usako badalanA nAgavAra aura balAtkAra karanevAlA mahAnase mahAna vyakti kyoM na ho. apamAnAspada mAlUma hotA hogaa| para apane pahale matameM apahRtA yA dUSita kI gaI nArIdvArA badha honA hI . pramAdase huI koI galatI yA doSa pIche mAlUma hojAya cAhiye aura yadi yaha mArga sItA yA anya pativratA to usako mAnya karanA sammAnyoMkA kAma hai-usameM nAriyoMne banA diyA hotA to Aja kisI bhI AtaunakI pratiSThA aura gaurava hai| aura apamAna samajhanA tAyIko yaha sAhasa na hotA ki vaha eka bhI nArIkA durAgraha yA durabhinivezakA dyotaka hai| apaharaNa kare / astu ! 'bItI tAhi bisAra de, Age- yaha siddha ho jAneke bAda ki saMjada' pada mUlaprati- kI sudhi leya', aba bhI kyA bigar3A hai ? hamAre netA meM vidyamAna hai aura tAmrapatrapara bhI vaha khodA gayA hai| vyAkhyAnadAtA, kathAvAcaka Aja bhI ghara-gharameM saMdeza phira bhI tAmrapatrase usako nikAla denekA anurodha pahuMcA sakate haiM-AtatAyI yadi tumheM balAt bhraSTa aura Agraha pa. pU. AcAryajIse ho rahA hai, isIliye karate haiM yA ghara lejAte haiM to avasara pAkara badalA yaha lekha prasiddha karanekI AvazyakatA pratIta huii| lo / khAne meM viSa milAkara unake parivArako naSTa For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] apaharaNakI AgameM mulasI nAriyA~ [317 kara do. gharameM Aga lagAkara unakA sarvasva bhasmIbhUta basa gayA hI gayA / para jIvana, zatruke hAthoM meM par3anekara ddaalo| bhale hI isake lie mahInA do mahInA para bhI ubara sakatA hai / yaha bhI nizcit hai ki yA varSa do varSa bhI pratIkSA karanI par3e, para apaharaNa jIvita strIko zatru yA AtatAyI apaharaNa kara le ke apamAnako na bhuulo| avasarakI hara ghar3I tAkameM jA sakatA hai aura AjakI bhASAmeM usakA durupayoga raho aura avasara milate hI badalA lo| hindU samAja bhI ho sakatA hai. para isa durupayogako, usa nArIkI ke netA nAriyoMko badalekA yaha mantra dekara hI cupa na bhraSTatA yA naitika patana mAnaneko, hama kadApi taiyAra ho jAyeM, apaneko kartavya-mukta na mAna leN| ve yaha nahIM haiN| AtatAyIkA zarIrapara adhikAra kara lenA bhI dhyAnameM rakkheM ki yadi koI nArI aisA karake naitika patana nahIM hotA hai| aisA hotA, to jelameM lauTatI hai, to use yahI nahIM ki gharameM apanA sthAna banda svayaM zraddheya mahAtmAjI, paM. javAharalAla neharU mile apitu samAjameM sArvajanika rUpase usa vIra- aura maulAnA abulakalAma AjAda naitika dRSTise nArIko abhinandana bhI mile| hamAre samAjameM aise patita mAne jAte / hamArI rAyameM naitika patana hai 2-4 bhI abhinandanotsava ho jAyeM to ve apaharaNoMko AtatAyIke sAmane jhuka jAnA, use apanI AtmA asambhava banA deM / taba virodhiyoMke lie hamArI sauMpa denA, usakA ho jAnA, use (vivazatAmeM hI sahI) bahU-beTiyA~ gur3akI DalI na raheMgI. phAsphorasakI apanA mAna lenA aura usa apamAnakobhUla jAnA / TikiyA ho jAyeMgI, jo havA lagate hI jala uThatI hai Aja hameM nArIko yaha batAnA hai ki apaharaNa aura jalA DAlatI hai / gA~dhIjone likhA thA- morcekA antima adhyAya nahIM hai| apahrata hokara bhA "agara maranekA sIdhA rAstA z2ahara hI ho to maiM nArI apanI lar3AI jArI rakha sakatI hai aura use kaha~gA ki beijjatI karAneke banisbata z2ahara khAkara mara jArI rakhanI caahiye| Aja hama nArIko jo sabase jAnA behatara hai |...."jinheN khaJjara rakhanA hai ve bhale bar3A vanA hai kihI khaJjara rakheM lekina khaJjarase eka-dokA sAmanA aAkramaNake samaya use lar3anA hai aura apaharaNakiyA jA sakatA hai saikar3oMkA nahIM : khaJjara to se bacanA haiM / para yadi apaharaNa ho hI jAye, to use kamaz2orIkA nizAna hai| AkhirakAra jAnapara khela apanA yuddha jArI rakhanA hai, hAra nahIM mAnanI hai, jAnekI taiyArI hI hara hAlatameM auratoMkI ijata bacA thakanA nahIM hai, samayakI pratIkSA karanI hai aura sakatI hai aura kucha na kara sakeM to ve apanI jebameM nizcitarUpase use eka dina apane ghara lauTanA hai| z2ahara hI rakkhaM, jahara khAkara maranA naitika-patanase . auranA bhI ko laTakA daNDa dekara aura kahIM acchA hai|" pIr3hiyoM taka smaraNa rakhane yogya eka cubhatA-sA mahAtmAjIkA yaha upAya niHsandeha amogha hai| pATha par3hA kr| aura yaha utsargakI usa bhAvanAkA pratIka hai jo abhI yaha dhokhA nahIM hai, vizvAsaghAta nahIM hai, naitika pichale mahAyuddhameM rUsake dezabhakta nivAsiyoMne brtii| patana nahIM hai, yaha zAstroMmeM varNita aura pramANita ve jarmanoMse lar3e, jaba unake lie jame rahanA asambhava Apaddharma hai, yuddhakI eka nIti hai, raNakA eka dAva hai ho gayA to ve pIche haTe, para usa sthAnakA kaNa-kaNa aura nizcaya hI yaha nArIkA pavitra gurIlA yuddha hai| phUMkakara pIche htte| isa prakAra jarmanoMko kevala jale jahA~ khulA yuddha sambhava nahIM hotA, vahA~ yaha gurIlA hue khaNDahara hI mile| yuddha lar3A jAtA hai aura bhAratakI nArIko Aja isI ___ hama isa bhAvanAkA abhinandana karate haiM, para jar3a gurIlA yuddhakI zikSA lenI hai| sampatti aura jIvita sampattimeM kucha bheda dikhAI isa yuddha meM use Taika, maizInagana. rAiphila, bandUka detA hai / jar3a padArtha jaba zatruke hAthameM gayA, to phira aura talavAra nahIM mile, to koI cintA nhiiN| zAka For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] banAranekA darA~ta, sabjI kATanekA cAkU, Aga ThIka karanekA cimaTA, patIlI utAranekI siNDAsI, tez2a kinArekI thAlI yA kaTorI, telase bharI lAlaTaina aura chataparase dhakkA deneko sadhI hatheliyA~ usase kauna chIna sakegA ? yadi usameM bhAvanA ho to usake ye astra agnivANa siddha hoMge aura dezake itihAsalekhaka AnevAle dinoMmeM ina astroMke prayogakI kalAkA aisA guNagAna kareMge ki senApati- romela aura maikArtharakI AtmAe~ IrSyAse use suneNgii| gA~dhIjIne likhA thA anekAnta "bhagAI gaI lar3akiyA~ begunAha haiN| kisIko unase nafarata na karanI cAhiye / hara sahI vicAranevAle AdamIko unapara tarasa AnA cAhiye aura unakI pUrI madada karanI cAhiye / aisI lar3akiyoMko apane gharoMmeM khuzI-khuzI aura pyArase lauTA lenA cAhiye aura unake lAyaka lar3akoMse unakI zAdI honemeM koI dikkata nahIM honI cAhiye / " dikkata to nahIM honI cAhiye thI, kintu aisA kaThinAiyA~ hindU nAriyoMke uddhAra meM bAdhaka avazya rahI haiM / hama sanAtana panthiyoMko eka sanAtana bhUla khAye jA rahI hai / rAvaNakA vadha hojAnepara sItA rAmake zivira meM AIM / sItA socatI thIM - rAma mujhe dekhakara vihvala ho uTheMge, ve mujhe hRdayase lagAneko daur3eMge aura maiM caTase unake caraNoMmeM gira jAU~gI, uThAyeMge to bhI na uhU~gI aura rokara bhIkha mAgU~gI ki nAtha, aba yaha caraNa sevA palabharako bhI na chUTane pAve / kintu sItAkI yaha AzA havAmeM taira gii| rAmane sItAkI ora dekhA bhI nahIM / guptarUpase hanumAnase sItAke pavitra bane rahanekI bAta pAkara bhI unakA hRdaya avizvAsI ho uThA / kahA jAtA hai ki ve sItA ke satItvakI ora se nizcita the, kintu loka-lAjake lie agni parIkSA Avazyaka thI / hama kahate haiM yahI sabase bar3I bhUla : rAmane kI thI / rAvaNake yahA~se asatI lauTanepara bhI sItAkA koI aparAdha nahIM banatA / balavAna AtatAyiyoM ke Age zArIrika satItva raha hI nahIM sakatA [ varSa phira satItva to AtmAkI vastu hai, usakA koI bhI kucha nahIM bigAr3a sakatA / apavitra pugalako koI duSTa balAt apavitra karatA hai, to isase satIkA kyA bigar3atA hai ? sItAkA saharSa svAgata karake yadi rAma yaha paripATI DAla jAte ki haraNa kI huI striyA~ hara dazAmeM pavitra haiM aura unhoMne yadi sItAkI AlocanA karane vAle nIca dhobIkI yaha kahakara jihvA kATa lI hotI ki jo niraparAdha nArIko doSa lagAtA hai, usako yahI daNDa milatA hai, to Aja striyoMkI jo yaha duravasthA hai, na huI hotI / Aja to sthiti yaha hai ki hamArI jo bahana-beTI gaIM, so gaI; kyoMki yadi use lauTane kA avasara milatA bhI hai aura vaha AnA bhI cAhatI hai, to vaha socato hai ki jahA~ maiM jArahI hU~ vahA~ mere liye sthAna kahA~ hai ? jUtemeM parasI roTiyA~ mileMgI aura cAroM ora ghRNA bharI A~khoMkI chAyA / aise avasaroMpara puruSa haiM hI, para striyA~ bhI apanI usa bahanako sammAna yA pyAra nahIM de pAtIM / unake vyaGgavANa to usa samaya itane paine hojAte haiM ki ve kalejeko bIMdhanemeM cUkate hI nahIM / apahRta hojAnepara bhI Aja nArIko jahA~ yaha sIkhanA hai ki vaha hatAza na ho aura apanA gurIlA yuddha jArI rakkhe, vahA~ hameM bhI to apanI manovRtti meM parivartana karanA hai / yaha parivartana hI to usa yoddhA nArIkA asalI bala hai| pyAra aura mAnakI duniyA ujAr3akara ThokaroMke saMsArameM kauna zrAnA cAhegA ? jo kAma rAmane nahIM kiyA, vaha Ajake samAjako karanA hai, use jInA hai to yaha karanA hI hogA / apaharaNase lauTI huI striyoMko bharapUra sammAna milanA cAhiye / unheM unakA sthAna milanA cAhiye / unake liye sammAna aura sthAnakI gAraNTI karake hI hama isa yuddha meM vijaya pA sakate haiM' / - goyalIya 1 yaha lekha merI eka lekhamAlAkA zraMza hai jo san 47ke 'nayA jIvana meM prakAzita huA thA tathA 'mahArathI' 'saritA' Adi kaI patroMne jise uddhRta kiyA thA / For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTikA Atma-sambodhana ( lekhaka - zrIjinezvaraprasAda jaina ) he vIra Atman ! tU kitanA dhIra kitanA zaktizAlI aura akhaMDa jJAnacitra cinmUrtisvarUpa ananta - lakSmIkA dhanI hai aura kahAM terI isa hADa-mAMsa ke asthira galanarUpa zarIrameM moha-mamakAra-buddhi ! terI isa dazApara kheda hotA hai ki tU mohameM kitanA andha ho rahA hai / saba kucha jAnate hue bhI kucha nahIM jAnatA, saba kucha dekhate hue bhI kucha nahIM dekhatA / are ! aba to ceta aura isa mohakI zrRMkhalAko todd'| isa mohake phandemeM par3e-par3e hI tUne kitanA kalpakAla bitA diyA / kitanI zatAbdiyA~ tUne saMsArameM janmate aura marate bitA diiN| kitanI mAtAoMkA dugdhapAna Aja taka tUne kiyA aura kitanI mAtAko tUne Aja taka apane viyogameM rulAyA aura kitanI paryAyoMmeM tUne jIvana bitAyA tathA Aja taka kitane saMkalpoM aura vikalpoM meM phaMsakara svako bhUlakara - nijakI sudha-budhako khokara gaDariyekI bher3oMkI taraha ha~katA rahA ! are mahAn puruSArthI ! / aba puruSArthaM kara / puruSa bnH| jAgarUpa hokara jAga cetanasvarUpa hokara ceta aura samapUrvaka samajha / apane nijakuTumbameM milanekA prayAsa kara / tujhe avazya saphalatA prApta hogI / vaha saphalatA bAhara nahIM teremeM hI hai / mRgakastUrI kI taraha bAhara mata khoja / andara nirakha / zAnta ho / bhavavAsanA aura pApavAsanAoMkA anta kara / zAntacitta aura nirAkula dazA terA svarUpa hai use pahacAna / apanI mastI meM masta ho jaa| khuda meM samA jA / 'dAso'haM' kA vikalpa kATakara bhI Age bar3ha kara ahaM' meM gotA lagA / taba hI tU nijameM nijarUpa hokara ThaharegA / saMsArameM bhaTakate hue kisI jIvako jaba kabhI kadAcit - kisI sat samAgama yA gurukI mukhAravinda - vANIse Atma-jyotikI jhalaka AjAtI hai taba vaha jIva AdhyAtmika kahe, vivekabuddhivAlA kaho athavA svarUpameM tallIna kaho yA samyagdRSTi kaho Adi aneka nAmoMse pukArA jAtA hai / jaba yaha jIva samyaka darzana se vibhUSita hotA hai| taba isakI dazA kucha pUrva hojAtI hai / isakI samasta kriyAyeM, isakI samasta bhAvanAyeM hI kucha ajIba (adbhuta) hojAtI haiN| yaha bahiraMga meM saba kucha karate hue bhI antaragameM kisIkA svAmitva nahIM rakhatA / vaha bhojana karatA hai parantu kisIko bhI kaSTa na dekr| vaha strI- putrAdike madhyameM rahatA hai, unase sneha karatA hai, unakA sarva prabandha evaM sarva kArya karatA hai phira bhI usakI mohabuddhi nahIM hotI, vaha antaraGgameM jJAtA-dRSTA rahatA hai| zarIrako zarIra para padArthoMko para aura apanecinmAtra cetanako usase bhinna tathA nija anubhava karatA hai / vaha saMsAra ke samasta kAryoMko karatA hai parantu nijaupayogakA dhyAna nahIM chor3atA / usakA jIvana, usakA vyavahAra, usakI kAryakuzalatA, usakA sAMsArika premakucha vilakSaNa hI hai / vaha khAte hue bhI nahIM khAtA, zayana karate hue bhI zayana nahIM karatA aura viSaya bhogate hue bhI viSaya nahIM bhogatA / vaha to pratisamaya AtmatatparasAvadhAna rahatA hai| aise hI jIvakA AtmIya kalyANa hotA hai, kyoMki jo bhI kArya vaha karatA hai usakA vaha svAmI nahIM banatA; kyoMki jaba bheda-vijJAnakA rasika hogayA, parase nijako bhinna jAna liyA, phira vaha anya padArthoMkA kartA yA svAmI kaise hosakatA hai ? jaise pattA jaba taka harA rahatA tabhI taka vaha rasa khIMcatA hai - sUkha jAnepara rasa nahIM khIMcatA / isI taraha vaha jaba taka anya kAryoMmeM racatA hai tabhI taka ba~dhatA hai / svameM racanepara nahIM ba~dhatA hai / usakA upayoga atyanta nirmala hai| hara samaya jelake bandIkI taraha vicAratA rahatA hai ki kaba merA yahA~ For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] anekAnta [ varSa 6 60 kA zeSAMza) se chuTakArA hogaa| jaise jelakA bandI jelameM samasta kI kucha nyUnatA honepara dRSTi nonapara hI jAtI hai usI kArya karatA hai, apanI koTharIko sApha bhI karatA hai tarahase saba kucha karate hue bhI apane nija Atmateja aura bhI anya kArya karatA hai parantu unameM racatA puJjapara hI upayukta rahatA hai| jaise ki miha hotI nahIM / hara samaya chUTanA hI cAhatA hai| usI taraha hai use kUTane-chetanepara bhI vaha apanI hariyAIko nahIM vaha samyagdRSTi jIva bhI saMsArameM rahate huye bhI samasta tajatI, parantu racanepara hariyAIko tajakara lAla ho kAryoMke karate hue bhI apanI dRSTi apanI nija . jAtI hai usI tarahase yaha Atmavibhora prANI apanI sampattikI ora lagAye hue rahatA hai| vaha pratisamaya nijaghaTarUpI lAlImeM hI tallIna rahatA hai| yadyapi jaise samasta masAloM sahita bhojana karate hue bhI nona- bAharakI hariyAImeM bhI vaha rahatA hai parantu nijakI (pRSTha 260 kA zeSAMza) lAlI isake ghaTameM prakaTa hocukI hai isaliye isakA honA usI prakAra viruddha par3atA hai jisa prakAra ki upayoga kisI samaya bhI svarUpase bhinna nahIM hotaa| eka paramANukA yugapat sarvagata honA viruddha hai, aura prAtaHsmaraNIya paramapUjya AcArya zrIkundakunda isase ukta hetu (sAdhana) asiddha hai tathA asiddha bhagavAnane zrIsamayasArameM kahA hai ki samyagdRSTi hetake kAraNa katlavikalparUpa (niraMza) sAmAnyakA nirabandha hotA hai soI ThIka hai| sarvagata honA pramANasiddha nahIM tthhrtaa| are bhaiyyA! jisakA ananta saMsArakA bandha kaTa yaha kahA jAya ki sattArUpa mahAsAmAnya gayA kyA vaha bandhavAlA kahalAyegA ? jisake sira to pUrA sarvagata siddha hI hai, kyoMki vaha sarvatra parase ananta bhAra utara gayA-sirpha tila barAbara bhAra satpratyayakA hetu hai. to yaha ThIka nahIM hai; kAraNa ?) raha gayA vaha kyA bhAravAlA kahalAyegA ? are ! jo ananta vyaktiyoMke samAzrayarUpa hai usa eka (sattA- jisake mohake jaharakI lahara utara gaI vaha kahA~kA mahAsAmAnya)ke grAhaka pramANakA abhAva hai kyoMki mohI? jisane bhava-vAsanA aura pApa-vAsanAoMkA ananta sadvyaktiyoMke grahaNa vinA usake viSayameM anta kara diyA usase jyAdA sukhiyA kauna ? isase yugapat sat isa jJAnakI utpatti asarvajJoM(chadmasthoM)- jAnA jAtA hai ki vahI samyagdRSTi hai, vahI samasta ke nahIM bana sakatI, jisase sarvatra satpratyayahetutvakI jIvoMko samAna dekhanevAlA hai, vahI paramakSamAvAn siddhi ho ske| sarvatra satpratyayahetutvakI siddhi nahonepara hai, atyanta dayAlu hai, kRpAvAn hai, jJAnI hai, khuda ananta samAzrayI sAmAnyakA ukta anumAna pramANa nahIM jItA hai aura dUsaroMko jIne detA hai, jisane moha-madaho sktaa| aura isaliye yaha siddha huA ki kRtsna- mAnAdiko cakanA-cUra kara diyA hai| jo sadaiva aliptI vikalpI sAmAnyakI dravyAdikoMmeM vRtti sAmAnyabahutva- rahatA hai vahI jIva dharmI hai, sadA saMtoSI hai, jiitlobh| kA prasaGga upasthita honeke kAraNa nahIM bana sktii| hai| jo samasta bandhuoMko bandhanarahita dekhanA cAhatA hai yadi sAmAnyakI ananta svAzrayoM meM dezataH yugapat vRtti aura sadA jAgarUpa hai| nija AtmAkA ha mAnI jAya to vaha bhI isIse dUSita hojAtA hai; kyoM- hai, zAntacitta hai, maunI hai / jo vRthAkI kalahameM nahIM ki usakA grAhaka bhI koI pramANa nahIM hai / sAtha hI par3atA vahI saccA sukhiyA AtmArthI zrAtma-hitaiSI, sAmAnyake sapradezatvakA prasaGga AtA hai, jise apane prAtmayogI, paramasaMyamI, jitendrI aura jinezvarakA usa siddhAntakA virodha honese jisameM sAmAnyako laghu nandana hai; kyoMki usake jJAna-jyotikA udaya niraMza mAnA gayA hai, svIkAra nahIM kiyA jaasktaa| hogayA hai / vaha dutiyAkA candramA hai| aura isaliye ameyarUpa eka sAmAnya kisI bhI he Atman agara tuma saMsArake AvAgamanase chUTanA pramANase siddha na honeke kAraNa aprameya hI hai- cAhate ho to sacce samyagdRSTi bananekI koziza karo aprAmANika hai|' For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra zrIkuNDalapurajI ( lekhaka - zrIrUpacanda bajAja ) jI0 AI0 pI0 relaveke bInA aura kaTanI jaMkazanake madhya, damoha sTezanase 24 mIla dUra, paTerA roDapara kuNDalAkAra ucca parvatamAlAoMmeM madhyake zikharapara, pRthvIke garbha meM, 1400 varSakI sabhyatA, saMskRti aura itihAsa chupAe samudra sataha se karIba 3000 phuTa U~cAIpara, kuNDalapura nAmaka sthAnameM, 3 phuTa U~ce siMhAsanapara, 12 phuTa U~cAIke padmAsana AkAra meM dhyAna-mudrA lagAe, bhagavAna mahAvIra virAjamAna haiM aura sAre jagatako upadeza de rahe haiM ki "he manuSya pRthvIke kSaNabhaGgura sukhoMko chor3a | sukha AtmAkI vastu hai jise zrAtmadhyAnadvArA hI pAyA jA sakatA hai / yadi saccA sukha cAhatA hai to AjA mere pAsa aura hojA mere samAna / " kuNDalAkAra parvatamAlAoM ke madhya varddhamAnasAgara nAmaka sundara sarovara hai, jisameM kinAre tathA parvatoMpara vidyamAna 58 jina - mandira prativimbita hote haiM / saundaryakI zrI dvitIya tathA vizAlakAya padmAsanapratimAke rUpameM yaha sthAna bhAratavarSa meM prAyaH prathama zreNIkA hai| damoha zrIkuNDalapurI taka rAstA kaccA honeke kAraNa philahAla yAtrA bailagAr3I, tA~gA aura nijI moTaradvArA kI jAtI hai, parantu zIghra hI janapadasabhA tathA rASTrIya sarakAradvArA pakkA rAstA banAnekI yojanA kAryarUpameM pariNata honevAlI hai| taba to yaha achUtA sthAna prakAzameM Akara itihAsakAroM tathA prAkRtika saundarya premiyoMke liye eka Azcaryajanaka pahelI bana jAvegA / yahA~para kaI aise sthAna abhI bhI vidyamAna haiM jahA~para khudAI tathA prAcInatAkI khoja karanekI atyanta AvazyakatA hai / chaThavIM zatAbdIke ekado maTha yA mandira jIrNoddhArake abhAvameM miTTIke Dhera bana gaye haiM tathA unake nirmANakAla AdikA patA lagAnA bilakula hI asambhava sA hogayA hai / yahA~kA chaThavIM zatAbdIse gyArahavIM zatAbdI taka - kA itihAsa andhakArameM hai / saMvat 1983 kI pratiSTha siMghaI manasubhAI raipurA nivAsI dvArA sthApita pratimAse phira hameM kucha prakAza milatA hai jisase mAlUma hotA hai ki usa samaya taka yaha sthAna janasAdhAraNakI jAnakArImeM pUrNarUpeNa thA / isake pazcAt 450 varSake itihAsakA kucha patA nahIM cala rahA hai| eka zilAlekha saMvat 1501kA eka 'maThameM milatA hai tathA usake bAda saM0 1532kA pratimAlekha | isI sadIkI aneka pratimA abhI taka sthita haiM / bar3e bAbAkI pochekI dahalAna banda hai, jisameM zAyada kucha itihAsa miltaa| bar3e bAbAke nIce tahakhAnA bhI banda hai / bar3e bAbAkI bAyIM jA~ghake Upara eka cheda bhI thA jisameM rupayA-paisA DAlanepara vaha AvAja karatA huA andara calA jAtA thA / ise apavyaya samajhakara prabandhakoMne banda to kara diyA, parantu yaha patA lagAne kI Ajataka koziza nahIM kI ki Akhira vaha sikkA jAtA kahA~ thA ? merA anumAna hai ki basa chekA sambandha tahakhAnese hai, tathA 1 acchA hotA yadi chaThavIM zatAbdIkA sAdhaka koI zrAdhAra yahA~ pradarzita kiyA jAtA; kyoMki jaba 'maTha aura mandira miTTI ke Dhera hogaye aura unake nirmANakAla AdikA patA lagAnA bilkula hI asambhava sA hogayA hai ' to yaha nirddhArita kaise kiyA gayA ki ve chaThavIM zatAbdIke haiM ? yadi aisA koI zilAlekhAdi pramANa upalabdha hai to lekhaka mahAzayako use prakAzameM lAnA cAhiye / - koThiyA For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ] anekAnta kuNDalapura ke bar3e bAbA zrImahAvIrajI tahakhAnA khulavAne para chaThavIM zatAbdIse Ajatakake ve saba sikke prApta ho sakate haiM jinase yaha patA lagAnA bilakula sarala ho jAvegA ki bhAratavarSa meM kauna-kauna zAsaka yahA~ darzanArtha Acuke haiM aura usa samaya isa sthAnakI prasiddhi kahA~-kahA~ taka phailI huI thI / zrIkuNDalapurajIse karIba AdhA bhola dUra phatepura nAmaka grAma hai jahA~ rukmaNImaTha nAmaka jainamandirake [ varSa 6 bhagnAvazeSa haiN| zrIkura DalapurajI ke jina-jina mandiroM meM chaThavIM sadIkI jitanI pratimAe~ pAI jAtI haiM ve saba ho rukmaNImaThase hI lAkara pratiSThita kI gaI haiN| cihnasvarUpa rukmaNImaThameM eka pASANapara yakSa-yakSiNI khajUra ke vRkSa ke nIce khar3e haiM aura unake sirapara pArzvanAtha bhagavAnakI pratimA hai| rukmaNImaThake kucha avazeSa sar3aka ke kinAre eka cabUtarepara pIpala ke vRkSake For Peronal & Prints wwwrebralyogy
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kiraNa8] atizaya kSetra zrIkuNDalapurajI bharakhe haiN| itihAsakAroM ke sammukha eka bar3I pahelI yaha hai ki Akhira aisI kaunasI bAta chaThavIM zatAbdImeM yA isake pUrva yahA~para ghaTita huI jisake kAraNa yahA~ bar3e bAbAkI aisI vizAla pratimAkA nirmANa huA / dhyAna rahe ki isa kAlameM isa sthAnapara gupta zAsakoMkA zAsana thA jo jainadharmAnuyAyI bhI the / kucha itihAsa - kAra' mAnate haiM ki yaha vahI kuNDalapura nAmaka sthAna hai jahA~se antima zrutakevalI zrIdhara svAmI mokSa gaye the aura isaliye yaha nirvANabhUmi honeke kAraNa prAcIna kAla se hI isa taraha pUjyanIya banA calA aarhaa| khaira ! bAta jo bhI ho, parantu nirNaya yA adhikArapUrvaka tabhI kucha kahA jA sakatA hai jabaki jaina vidvAn bhI isa viSayapara ekamata hoM / isa kSetrakI bundela - zAsakoMke kAlameM adhika unnati huI, yaha nirvivAda siddha hai aura isake pramANasvarUpa bar3e bAbA ke praveza dvAra para lagA zilAlekha aba bhI vidyamAna hai / saikar3oM varSakI dhUpa aura varSAne bar3e bAbA mandira ko na mAlUma kaba jIrNa-zIrNa banA diyA aura vaha Dhakara eka TIlekA rUpa dhAraNa kara cukA jisase loga use mandira-TIlA nAmase sambodhita karane lage / parantu usa TImeM bar3e bAbA pUrNa surakSita aura akhaNDa bane rahe / mandira-TIlA nAma zilAlekhameM milatA hai / " / isa prakAra bar3e bAbAkI vaha kIrti aura yaza kucha samayake liye lopa- sA ho gyaa| usa sthAnapara bhIhar3a jhAr3iyoM vRkSoM aura jaGgalI pazuoMkA nivAsa hojAnese manuSyakA gamana hI banda-sA ho gayA / hA~, kucha loga yaha jAnate rahe ki amuka grAmameM mandira - TIle nAmaka sthAnapara eka vizAla jaina pratimA maujUda hai / isa prakAra yaha prAcIna mandira karIba 200 varSa taka samAdhistha banA rhaa| saMvat 1770 yA isake karIba zrImUlasaMgha balAtkAra 1 jinakI yaha mAnyatA hai unameMse eka doke nAma yahA~ prakaTa kara diye jAte to acchA hotA / - koThiyA [ 323 gaNa sarasvatI bhaktavidyAdhIza AcArya zrIsurendrakIrtijI kundasvAmI kundakundAcAryake vaMzaja apane ziSyoM sahita isa sthAnapara darzana hetu pdhaare| bar3e bAbAke darzanase ve bar3e prabhAvita hue aura unake ziSya zrI sucandagaNijIne mandirake jIrNoddhArake hetu bhikSA mA~ganekI AjJA guruse lI / Apa mandirajIkA kucha hissA hI banavA pAye the ki daivadurvipAkase ApakI Ayu pUrNa hogaI taba unake sacce mitra namisAgarajI brahmacArIne isa adhUre kAryako pUrNa karanekA bIr3A uThAyA / isI samaya bundelakhaNDagaurava zUra-vIra-samrAT kSatrasAla mugala- AtatAyiyoM dvArA satAe huye apanI rAjadhAnI pannA chor3akara mAre-mAre idhara-udhara sahAyatA aura apanA rAjya vApisa leneke prayatnameM phira rahe the / manuSyakA jahA~ vaza nahIM calatA vahA~ vaha apane- ko bhagavAnake balapara chor3a detA hai / yahI hAla mahArAjAdhirAja kSetrasAlakA huA / ve bar3e bAbA ke darabAra meM aae| namisAgarajI brahmacArIse unakI bheMTa huI / brahmacArIjIne unake sAmane bhI mandirajI kI marammata ke liye hAtha phailA diye / parantu samrAT lAcAra the / ve khuda hI vipattike mAre phira rahe the| to bhI samrATne sAhasa baTora kara pratijJA kI ki yadi 'punaH apanA rAjya vApisa pAU~ to isa mandirajIkA jIrNoddhAra koSakI taraphase karA dU~gA / maiM Apa ise atizaya kahiye yA samrATakA puNyodaya ki unheM phira se apanA rAjya vApisa mila gayA / jIkA jIrNoddhAra kArya zurU hogayA / sAtha hI madhyave apanI pratijJA nahIM bhUle aura zAhI - koSa se mandira - sthita tAlAbake cAroM ora ghATa banavAe jAne lge| saMvat 1757 maghA nakSatra mAgha sudI 15 somavAra ko jIrNoddhAra kArya pUrNa huA / isa avasara para mahArAjAdhirAja kSatraMsAla mandira - jIkI pratiSThA hetu svayaM zrIkuNDalapurajI padhAre / unhoMne bar3e bAbAkI pUjana kI aura dravya, vartana tathA sone-cA~dIke camara-chatra bhI bheMTa kiye| unakA diyA pItalakA eka thAla (kopara) aba bhI zrIkuNDalapurajI + For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324] anekAnta [ varSa 6 ke bhaNDArameM maujUda hai| unhoMne usa sthAnakA nAma bhakti prakaTa karate aura puNya lAbha uThAte haiN| parivartanakara vahA~kI kuNDalAkAra parvata-zreNiyoMke bundelakhaNDako isa prAkRtika saundaryapUrNa mahAn AdhArapara zrIkuNDalapurajI rakhA aura tAlAbakA kSetrake apanI godameM honekA abhimAna hai| mandirajIke nAma varddhamAnasAgara / tabase punaH bAbAkI khyAti pravezadvArapara jinazAsanarakSakadevatA kSetrapAla bhI vRhabar3hane lagI aura dhIre-dhIre yaha sthAna janasAdhAraNakI tAkArameM usIsamayase sthita haiM jabase ki bar3e baabaa| jAnakArImeM phirase aagyaa| zrIkuNDalapurajIke Asa- saMvat 2000se zrIkuNDalapurajI kSetrapara bar3e bAbA pAsake grAmINoMne bhagavAna mahAvIrakI isa vizAla- kA ekAdhipatya hogayA hai / isa kSetrakA prabandha janakAya jainapratimAko bar3e bAbAke sundara nAmase sambodhana tantrIya kameTIdvArA hotA hai / kSetrameM yAtriyoMkI karanA zurU kara diyA / isa jIrNoddhArakI tithikI suvidhA hetu vizAla dharmazAlAe~ bana gaI haiN| kSetrakA smRtisvarUpa samrATakI AjJAse mAha sudI 11se 15 prabandha suvyavasthita honepara bhI arthAbhAvake kAraNa yahA~ taka prativarSa yahA~ vizAla melA bharane lagA jisakA jIrNoddhAra kArya itanA par3A huA hai ki yadi lAkhoM prabandha rAjyakI taraphase rahatA thaa| Aja bhI melemeM rupayA bhI kharca kiyA jAve to thoDA hogA phira bhI jaina aura ajaina zrAkara bar3e bAbAke darzanakara apanI jIrNoddhAra bArahamAsI cAlU hI banA rahatA hai| zimalAkA paryaSaNaparva isa varSa zimalA * jainasabhAke mantrI lAlA paySaNaparvake prasaGgase zimalAke kaI aparicita jinezvaraprasAdajI jainake nimaMtraNa aura premapUrNa Agraha utsAhI aura laMganazIla yuvakabandhuoMse paricaya huaa| para maiM paryuSaNaparvameM zimalA gayA thaa| 6 sitambarako inameM bA0 ayodhyAprasAdajI, lA0 jinezvaraprasAdajI. calakara 7 sitambarako subaha 8-20 para zimalA pahuMcA niraJjanalAlajI, paM0 bAlacandajI, DaoN. esa. sI0 sTezanapara utara kara rima-jhima varSA, kuhara aura mahocca jaina Adike nAma ullekhanIya haiN| inakI zakti aura parvatIya dRzyoMkA avalokana karatA huA jainadharmazAlA utsAhase sabhAko pUrA lAbha uThAnA caahiye| pahuMcA, jahA~ jaina-ajaina sabhI yAtriyoMke ThaharanekI bar3I zimalA akhila bhAratavarSIya aura paJjAba gavarnahI acchI sukha-suvidhA tathA vyavasthA hai| meNTakI pravRttiyoMkA mahatvapUrNa sthAna hai| dara-darase zimalAmeM rAtriko 73 bajese 10 baje taka zAstra- sahasroM vyakti use dekhane ke liye jAte haiM jo prAyaH pravacana hotA hai| dinameM prAyaH sabhI dharmabandhuoMke zikSita hI hote haiM, unameM jainadhamake jJAnako abhiruci oNphisoMmeM kAmapara jAneke kAraNa ukta samaya hI dhama- paidA kara jaina-sAhitya aura jaina-dharmakA acchA pracAra carcA ke liye vahA~ upayogI hotA hai| paJcamIse dvAdazI kiyA jA sakatA hai| ataH sabhAkA dhyAna nimna tIna taka meredvArA zAstra-pravacanAdi hotA rahA / trayodazIko kAryoMkI ora AkarSita kara rahA hU~asvastha ho jAnepara antima donoM dina zAstrapravacana- 1. jaina-lAyabrerIkI sthApanA, jisameM pracArayogya lA0 miharacandajI khajAJcI impIriyalabaiMkane kiyaa| jaina-sAhityake alAvA jaina-granthoMkA vRhat saMgraha ho| caturdazIko dinameM 3 baje eka Ama sabhA kI gaI 2. jainakaoNlonI. jahA~ bAharase kAmake liye jisake adhyakSa bA. santalAlajI dehalI the| jainadharma Aye hue jaina bandhuoMko kirAyepara sthAna mila ske| kI vizeSatAoMpara merA karIba eka ghaNTA bhASaNa 3. jaina-pAThazAlAkI sthApanA, isake dvArA huaa| mere bAda sonapatake eka dharmabandhu aura unakI sthAnIya bAlaka-bAlikAoMko jainadharma tathA anya dhamapatnIke bhI bhASaNa hue| antameM lA0 jinezvara- viSayoMkI svaccha vAtAvaraNameM zikSA dI jA skegii| prasAdajone sabhAkI vArSika ripATa sunaaii| . . 4-10-1648, -kotthiyaa| For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ khampAdakIya di vihAra rilijiyasa TrasTa bila aura jaina- dekhakara ka~pana ho AtA hai / aciMtita aniSTa taka huA _ svAdhIna bhAratakI prAntIya sarakAroMkA dhyAna aba - karate haiM, yadi isa sampattikI samucita vyavasthA ho dhArmika sampattikI ora AkRSTa huA hai| bambaI to jAnatika sampattikA sadupayoga ho aura svatantra sarakArane TeMdulakara kamaiTI baiThAI hai jo Aja janatA bhArata jo apanA sAMskRtika utthAna atizIghra karane kA mata prAptakara, unakI suvidhAoMko dhyAnameM rakhakara z2ArahA hai usameM bhI kucha madada mile, aise hI kAraNoM - ke vazIbhUta hokara zAyada sarakArane kathita sampattikI kAnUna banAyA jAya, parantu bihAra sarakArane to jana savyavasthAke liye hI kAnUna banAyA ho, isase spaSTa mata lenA Avazyaka na samajhakara sIdhA bila hI taiyAra karavA DAlA jo kAnUnakA rUpa dhAraNa karane jArahA hai pratIta hotA hai, TrasTiyoMkI lAparavAhIne hI kAnUna banAnekA sarakArako eka prakArase mauna nimantraNa prathama adhikAra svIkAra karanepara hI isakA nirmANa .. kA~gresa sarakArane kiyA thA para jainoMke tIvra virodhke| diyA, koI bhI susaMskRta hindU isakA saharSa svAgata kAraNa yA torAjanaitika yA bhUmaNDala pratikUla honese kregaa| yaha use pAsa na karA sakI, 1947 meM punaH yaha bila 16 prakaraNa 80 dhArAe~ tathA sAmAnya yA samasyA khar3I karadI gaI hai| isakI pratilipi hamAre vizeSa kaI dhArAoM meM vibhAjita hai| prathama prakaraNakI sammukha hai / isapara sUkSmatAse dRSTipAta karanese ava- dUsarI dhArAmeM hindUkI jo vyAkhyAe~ dI haiM unameM jaina gata hotA hai ki sarakAra "bihAra prAntIya dhArmika TrasToM bauddha aura sikhoMko bhI sammilita kara liyA hai, jo kA eka maNDala" sthApita karanA cAhatI hai| jo eka sarvathA anucita aura nyAya saGgata nahIM hai| jainoMke ora bihAra sarakAra aura dUsarI ora dhArmika sampatti dhArmika sthAnoM aura vyavasthApakoMmeM hinduoM jaisI ke vyavasthApakake bIca adhikArI, uttaradAyitvapUrNa avyavasthA nahIM hai| jainI dhArmika sampatti-devadravyako ejeMTake rUpameM kAma karegI, isa prakAra adhikArI atyanta pavitra mAnakara unakA upayoga phira kabhI maNDala banegA, jisakA pradhAna kArya hogA dhArmika sAmAjika kAryoMmeM nahIM karate, aisI sthitimeM gehUMke TrasToMpara sarakArakI orase nigarAnI rakhanA aura sAtha ghuna pIsane jaisI kahAvata caritArtha karanA sarakArakI orase unheM samaya samayapara salAha dete sarakArake liye zobhAspada nahIM / sAMskRtika aura rahanA, yahA~para prazna yaha upasthita hotA hai ki sarakAra saiddhAntika dRSTiyoMse hinduoMse jaina sarvathA prathaka haiMko kina paristhitiyoMne kAnUna banAneko bAdhya kiyA ? AkAza-pAtAlakA antara hai| gata 8 apraila ko kyoMki pazcAt bhUmikAko samajha lenese kArya AsAna akhila bhAratavarSIya jaina-pratinidhi-maNDala isake hojAtA hai aura virodhakI guMjAyaza bhI kama rahatI hai virodhameM bihAra sarakArake pradhAnamantrI zrI kRSNasiMha hamArI samajhameM to yahI AtA hai ki Aja hindU aura vikAsa mantrI zrI DaoN. saiyadamahamUdase milA thA, mandira. maTha aura tIrtha sthAnoMmeM mahaMtoM. paMDoM aura Apa logoMne AzvAsana diyA hai| pratinidhi maNDalameM tathAkathita vyavasthApakoM dvArA janatA dvArA pradatta bAbU indracandajI sucantI (bihArazarIpha) aura bAbU dhArmika sampattikA jaisA durupayoga hotA hai use megharAja modIne acchA bhAga liyA, sArA yaza ina For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] anekAnta . . [ varSa donoM tathA bAbU maGgalacandajI sA0 bhAbakako milanA unake vasIyatanAmAmeM likhA hai pAThazAlA, anAthAlaya. caahiye| aba punaH 6 sitambarako jaba dhArAsabhA aura bahanoMko sahAyatA karanA / TrasTakI mUla sampatti khulegI taba yaha bila upasthita kiye jAnekI saMbhAvanA 1 lAkha 25 hajArase bhI adhika hai| isake byAjase hai, isa prasaGgapara jainoMko virodha karanA cAhiye / yadi hI yadi kAma kiyA jAya to bihAra-prAntameM jainadharma bila jainoMpara lAgU huA to jainoMkI jo dhArmika aura saMskRtikI jyoti jalAI jAsakatI hai| sva. svatantratA hai vaha sadAke liye naSTa ho jAyagI, kAraNa jauharIjIkA to vahI dhyAna thA, para Aja taka kucha bhI ki borDako jo adhikAra diye gaye haiM ve jainoMke liye kAma nahIM huaa| na jAne kucheka TrasTI loga apane ghAtaka haiN| udAharaNake liye borDa meM jaina to eka parivAravAloMke sAthaM kyA-kyA kara rahe haiN| Aja jaina sadasya rahegA aura sarakArI 11 raheMge, kAma bahumatase janatA ise sahAyatA kara unnata banAnA cAhatI hai to hoMge aura jisa mandirameM adhika sampatti hai usakA ve sahAyatA isaliye nahIM lete ki unako hisAba peza parivartana bhI saMbhava hai| aisI paristhiti meM jainoMko bar3A karanA pdd'egaa| sAmAjika sampattikA manamAnA . upa mA par3egA. ataH kyoM nahIM sAre bhedabhAva yoga karanA murkhatAkI parAkASThA hai| janatAko hisAba bhulAkara eka svarase sarakArakA virodha krte| mujhe na batAnA, aise TrasToMkI vyavasthAse jaina yuvaka svAbhAapane dhArmika aura sAmAjika TrasToMke TrasTiyoMse bhI vika rUpase kSubdha rahate haiM / maiMne to kevala do udAharaNa do bAteM kahanI haiN| mAna lIjiye ki jainI upari kathita. hI diye haiM / na jAne kitane jainaTrasToMkI bhI vaisI hI. kAnUnase pRthaka hogaye to isakA artha yaha na honA duravasthA hogii| samayakA takAjA hai ki adhikArIgaNa cAhiye ki Apa apanI durvyavasthAkI paramparAke pravAha- aba apaneko vaha sampattikA svAmI na samajhe, balki ko Age bar3hAte jaayeN| yaha bar3I bhUla hogI, tIrthasthAnoMke janatAkA sevaka samajhe, varanA AgAmI yugakA vAyurupayoMkA upayoga yadi anya prAcIna jaina mandiroMke maNDala unake sarvathA pratikUla hogaa| jIrNoddhArameM vyaya ho to kyA burA hai ? bihArakI hI prAntameM hama sUcita karate haiM ki bilakA virodha maiM bAta karU~gA, udAharaNa rUpameM maiMne yahA~kI kalApUrNa kiyA jAya usakI prati seTha maGgalacanda zivacanda pratimAe~ dekhiiN| merA vicAra thA ki yadi pAvApurI cauka siTIke patepara sUcanA deN| bhaNDArase inakA eka sacitra Albama nikala jAya to tA0 26 ko maiM bihArasarakArake arthasaciva kitanA acchA ho / sAthameM bihAra-prAntIya jaina- zrIanugrahanArAyaNase milA thA jainasaMskRtikI dRSTi saMskRtike itihAsakI Alokita karanevAlI kucha se maiMne unako samajhAyA ki jaina pRthaka.hI rakhe jaayeN| paMktiyA~ bhI raheM, para mujhe duHkha hai ki yaha sAMskRtika Apane kahA kaibineTameM maiM Apake vicAra upasthita vikAsakI bAta bhI unakI samajhameM nahIM AI yadi karU~gA, Apa nizcinta raheM mujhase banegA utanA maiM AI hai to kyoM nahIM use kriyAnvita karate ? yaha to kruuNgaa| merA to vizvAsa hai ki ve avazya jainoMko huI dhArmika TrasTakI bAta / dUsarI bAta yaha hai ki paTanA bilase pRthaka rkheNge| meM sva0 surAnA kisanacanda jauharIne 1934 mArcameM . 26-6-48 muni kAntisAgara eka 'jaina zvetAmbara sukRta phaNDa' sthApita kiyA thA, paTanA siTI . For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana 1. mahAbandha - (mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga | hindI TIkA sahita mUlya 12) / 7. mukti dUta - aJjanA - pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika raumA~sa) mU04 ||| 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM - ( 64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa dene yogya | mUlya 3) / 9. patha cihna - (hindI - sAhitya - kI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha | mUlya 2 ) / 10. pAzcAtyatarka zAstra - (pahalA bhAga ) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka | lekhaka - bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli - adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI | pRSTha 384 / mUlya 4 || | 11. kundakundAcArya ke tIna ratnamUlya 2) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI - (hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavasadi tathA anya granthabhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya granthoMke savivaraNa paricaya | pratyeka mandirameM tathA zAstra - bhaNDAra meM virAjamAna karane yogya / mUlya 10) / 2. karalakkhaNa - (sAmudrika zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha | sampAdaka - pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya -- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadeva ke kAma ke parAjayakA sarasa rUpaka | sampAdaka aura anuvAdaka - paM0 rAjakumArajI sA0 / mU08) 4. jainazAsana - jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hindU vizvavidyAlaya ke jaina rilIjana ke epha0 e0 ke pAThyakrama meM nirdhArita / mukhapRSTha para mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra | mUlya 4 | -) 5. hindI jaina - sAhityakA saMkSipta itihAsa - hindI jaina - sAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2||| | 6. Adhunika jaina- kavi - vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ | mUlya 3||) / vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ asashrearePIC R Regd. No. A-731 esear@yA zera-o-zAyarI Latestract [urdU ke sarvottama 1500 zera aura 160 naz2ma] prAcIna aura vartamAna kaviyoMmeM sarvapradhAna loka-priya 31 kalAkAroM ke marmasparzI padyoMkA saGkalana aura urdU-kavitAkI gati-vidhikA AlocanAtmaka paricaya prastAvanA-lekhaka hindI-sAhitya-sammelanake sabhApati mahA paMDita rAhula sAMkRtyAyana likhate haiM "zerozAyarI"ke cha sau pRSThoMmeM goyalIyajIne urdU - kavitAke vikAsa aura usake coTIke kaviyoMkA kAvya-paricaya diyA / yaha eka kavi-hRdaya, sAhitya-pArakhIke Adhe jIvanake parizrama aura sAdhanAkA phala hai| hindIko aise granthoMkI kitanI AvazyakatA hai, ise kahanekI AvazyakatA nahIM / urdU-kavitAse prathama paricaya prApta karanevAloMke liye ina bAtoMkA jAnanA atyAvazyaka hai| goyalIyajI jaise urdU-kavitAke marmajJakA hI yaha kAma thA, jo ki itane saMkSepameM unhoMne udU "chanda aura kavitA"kA caturmukhIna paricaya karAyA / goyalIyajIke saMgrahakI paMkti-paMktise unakI antardRSTi aura gambhIra adhyayanakA paricaya milatA hai / maiM to samajhatA hU~ isa viSayapara aisA 5 grantha vahI likha sakate the / " ASSONSISreeNT She 99CSSRA karmayogIke sampAdaka zrIsahagala likhate haiM "varSoMkI chAnabInake bAda jo durlabha sAmagrI zrIgoyalIyajI bheMTa kara rahe haiM isakA javAba hindI-saMsArameM cirAg2a lekara DhU~Dhanese bhI na milegA, yaha hamArA dAvA hai / " SROSHAN surucipUrNa mudraNa, manamohaka kapar3ekI jilda pRSTha saMkhyA 640-mUlya kevala aATha rupae 5 bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa, banArasa ORIGISSIRGEROSHSEERGREEMESiastold prakAzaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya jJAnapITha kAzIke liye AzArAma khatrI dvArA raoNyala presa sahAranapurameM mudrita E lian Inumatorial Folrersonals Private Use only manjarpane