Agam Satik Part 12 Bhagavati Sutra Gujarati Anuwad 4

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009003/1

Page #1

| I નમો નમો નમૂનર્વસાસ ..
આગમસ
સટીક અનુવાદ
અનુવાદ શ્રેણી સર્જક - મુળા ટીયર છાસાગર

Page #2

બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदंसणस्स
પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરુભ્યો નમઃ
આગમસટીકઅનુવાદ
12/1
ભગવતી-૪
-: અનુવાદ-શ્રેણીના સર્જક :
મુનિ દીપરત્નસાગર
તા. ૨૩/૧૦/૨૦૦૯
શુક્રવાર
આગમ સટીક અનુવાદ ભાગ ૧ થી ૪૨ સંપૂર્ણ મૂલ્ય-૫-૧૦,૦૦0
૦ શ્રી શ્રુત પ્રકાશન નિધિ ૦
સંપર્ક સ્થળ
૨૦૬૬ કા.સુ.પ
આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી ફ્લેટ નં. ૧૩, ચોથે માળે, વ્હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર, અમદાવાદ.
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના આ ભાગ - ૧૨ માં છે...
“ભગવતી” અંગસૂત્ર-૫ ના...
—— શતક-૧૩-થી
આરંભીને
—— શતક-૨૦-સુધી
— x — — x − x = x — — —
- ટાઈપ સેટીંગ રે
શ્રી મહાકાલી એન્ટરપ્રાઈઝ ચાંદલોડિયા, અમદાવાદ. (M) 9824419736
- મુદ્રક :નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ.
Tel. 079-25508631

Page #3

ઋણસ્વીકાર
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
所以級機器
0 વંદના એ મહાન આત્માને છે
વિક્રમ સંવત-૨૦૬૧માં ફાગણ સુદ-૩ નો દિવસ અને મંગલપારેખના ખાંચામાં શ્રી શાંતિનાથ પરમાત્માની વર્ષગાંઠનો પ્રસંગ, અતિભવ્ય અને ઘણી જ લાંબી રથયાત્રાના પ્રયાણની ઘડીએ, આગમોના ટીકા સહિતના અનુવાદ કરવા માટેની મનોભાવનાનું જેમના મુખેથી વચન પ્રાગટ્ય થયું, અંતરના આશીવદિ, સૂરિમંત્રથી અભિમંત્રિત વાસ ચૂર્ણનો શેપ અને ધનરાશિની જવાબદારીના યથાશક્ય સ્વીકાર સહ જેમની કાર્ય પ્રેરણાની સરવાણીમાં ભીંજાતા મારા ચિતે આશિર્ષ અનેરો હર્ષોલ્લાસ અનુભવ્યો. જેમની હયાતી દરમ્યાન કે યાતી બાદ પણ, જેમના નામસ્મરણ માત્રથી આ કાર્ય વિતરહિતપણે મૂd સ્વરૂપને પામ્યું, એવા... પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હચમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મના
ચરણ કમળમાં સાદર કોટીશ વંદના
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ [૧૨] ની સંપૂર્ણ દ્રવ્ય સહાયના પ્રેરણાદાતાશ્રી પપૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવેશ શ્રી આ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ.ના શિષ્ય પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ
તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી લાભલેનાર છે
શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન જે.મૂ.પૂ.સંઘ છે મા તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ટ્રસ્ટ
સુરત
0 કેમ ભૂલાય એ ગુરુદેવને પણ ? ૦
ચાસ્ત્રિ પ્રતિ અંતરંગ પ્રીતિથી યુક્ત, અનેક આત્માઓને પ્રવજ્યા માર્ગે પ્રયાણ કરાવનાર, સંયમમૂર્તિ, પ્રતિ વર્ષ ઉપધાન તપ વડે શ્રાવકધર્મના દીક્ષા દાતા, શારીરિક સમસ્યાઓ વચ્ચે પણ બંને શાશ્વતી ઓળીની આરાધનાને ન ચૂકનારા, સાગર સમુદાયમાં ગચ્છાધિપતિ પદને શોભાવનારા અને સમર્થ શિષ્ય પરિવારયુક્ત એવા મહાન વિભૂતિરત્નપૂજ્ય આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ.
જેમના આજીવન અંતેવાસી, શાસનપભાવક પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.સા.
જેમણે આ અનુવાદ કાર્ય માટે ઘણાં વર્ષો પૂર્વે પ્રેરણા કરેલી અને આ કાર્ય સાવંત પાર પહોંચાડવા માટે વિપુલ ધનરાશિ મોકલાવી.
ઉકત બંને આચાર્ય ભગવંતોની અસીમ કૃપા અને તેઓ દ્વારા પ્રેરિત સંધો થકી થયેલ ધનવર્ષના બળે પ્રસ્તુત કાર્ય મૂર્તસ્વરૂપ પામ્યું.

Page #4

દ્વવ્યસહાયકો
(અનુદાન દાતા,
અગમ સટીક આનુવાદા કોઈ એક ભાગના સંપૂર્ણ સહાયદાતા
સચ્ચાસ્ત્રિ ચુડામણી પૂજ્ય ગચ્છાધિપતિ સ્વ. આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજીના આજીવન અંતેવાસી સગુણાનુરાગી પૂજ્ય આદેવશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.ની
જ્ઞાનઅનુમોદક પ્રેરણાથી પ્રેરિત શ્રી આઠવાલાઈન્સ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટ, સુરત.
૧૬ ભાગોના સંપૂર્ણ સહાયક થયેલ છે.
પરમપૂજય સરળ રવાભાવી, ભકિ પરિણામી, ભુતાન ગી સ્વ આચારવિશ્રી વિજય ચકચંસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની
પુનિત પ્રેરણાથી ૧૦ ભાગો માટે
નીચેના સંઘો સહાયક થયા છે. (૧) શ્રી મંગલપારેખનો ખાંચો, જૈનસંઘ, અમદાવાદ
બે ભાગ. (૨) શ્રી ભાવનગર જૈન શ્વે ભૂ.પૂ. સંઘ, ભાવનગર - બે ભાગ. (૩) શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે. મૂપૂ. સંઘ, નવસારી બે ભાગ. (૪) શ્રી ગિરિરાજ સોસાયટી આદિનાથ જૈન સંઘ, બોટાદ બે ભાગ. (૫) શ્રી જૈન શ્વેમૂપૂ. તપાગચ્છ સંઘ, બોટાદ એક ભાગ (૬) શ્રી પાર્થભક્તિધામ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, તણસા એક ભાગ
પિરમપુજ્ય આચાર્યદિવ શ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીની પ્રેરણાથી તેમના સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યાઓ તરફથી પ્રાપ્ત સહાયની નોંધ આગળ છે.]

Page #5

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદિવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી વૈયાવચ્ચ પરાયણ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી વજસેનવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક ભાગશ્રી હાલારતીર્થ આરાધના ધામ, વડાલિયા, સીંહણ, તરફથી
આગમ સટીક અનુવાદ શ્રેણીના સર્જક મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીની પ્રેરણાથી આ બે દાતાઓએ મળીને એક ભાગ માટે સહાય કરી છે.
(૧) શ્રી જૈન મૂર્તિ સંઘ, થાનગઢ (૨) શાહ હંજારીમલજી ભૂરમલજી, કર્નલ.
| પદ્મ ક્રિયાવિત પ્રભાવક, આદેય નામકર્મઘર સ્વસ્થ
આચાર્યદિવ શ્રીમદવિજય કચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીથી પ્રેરિત પુન્યવતી પ્રમાણીવઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત અનુદાનો
૧- વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભક્તિસૂરીશ્વરજી
સમુદાયવર્તી મિલનસાર સાદદનીશ સૌપ્રાકાશ્રીજીની પ્રેરણાથી ત્રણ ભાગો માટેની દ્રવ્ય સહાય પ્રાપ્ત થઈ છે, તે આ પ્રમાણે- (૧) શ્રી કારેલીબાગ, જે મૂ૦પૂજૈનસંઘ, વડોદરા. - (૨) શ્રી કારેલીબાગ, જેન સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, વડોદરા. - (૩) શ્રી ભગવાન નગરનો ટેકરો, જેનસંઘ, અમદાવાદ.
- સુવિશાળ પરિવારયુક્તા સાધીશી ભાવપૂર્ણાશ્રીજી માની
પ્રેરણાથી “શ્રી ક્ષેત્રપાલ ભક્તિ ટ્રસ્ટ” - નવસારી તરફથી.
|
૩- વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી
મ૦ ના સમુદાયવર્તી પપૂ. સાદનીશ્રી ધ્યાન-રસાસ્ત્રીજી તથા સાદનીશ્રી પ્રફુલિતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી - “શ્રી માંગરોળ જૈન એ તપ સંઘ, માંગરોળ - તરફથી.

Page #6

દ્રવ્યસહાયકો
૪- પરમપૂજ્યા જયશ્રીજી-લાવણ્યશ્રીજી મના પરિવારવર્તીની સાળીશ્રી સત્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી
“શ્રી ગાંધીનગર જૈન સંઘ, બેંગલોર - તરફથી.”
૫- પરમપૂજ્ય ક્રિયારૂચીવંત આ દેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મના
સમુદાયવતી શ્રમણીવ મોક્ષનદિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વલ્લભનગર જૈન શ્વેમ્પૂ, સંઘ, વલ્લભનગર, ઈન્દૌર
પરમપૂજય આગમોદ્ધારક, સામાચારી સંરક્ષક, બાહુત યાદિન આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવતી ત અનુરાગીણી શ્રમણીવઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત સહાયો.
(૧) પરમપૂજ્યા નીડરવક્તા સાળીશ્રી ચંલ્યાશ્રીજી માથી પ્રેરિત ૧- શ્રી ત્રિલોકપદ્મ ચિંતામણિધામ જૈન સંઘ, અંધેરી, મુંબઈ. -- શ્રી મહાવીરનગર જૈન દહેરાસરજી ટ્રસ્ટ, નવસારી.
(૨) અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા પપૂ. મલય-પ્રગુણાશ્રીજી મના શિષ્યા
સુસંવાદી પરિવારયુક્તા સાળી સ્ત્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મહના શ્રુતાનુરાગી શિષ્યા સા શ્રી પ્રશમરત્નાશ્રીજીની પ્રેરણાથી“શ્રી શ્વેતાંબર જૈન તપાગચ્છ સંઘ,” વાંકાનેર.
(૩) પરમપૂજ્યા માતૃહૃદયા સાળીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી !
- “શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે. સંઘ,” ભોપાલ.
(૪) પરમપૂજ્યા વર્ધમાનતાસાધિકા, શતાવધાની સાળીશ્રી અમિત
ગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી-૧૦૦ ઓળીની પૂર્ણાહૂતિ નિમિત્તે કરચેલીયા જૈન શ્વે મહાજન પેઢી,” કરચેલીયા, સુરત.
-
-
-
-
-
-

Page #7

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
(૫) શ્રમણીવર્યા ભક્તિરસિક પૂજ્ય મલયાશ્રીજી મના વ્યવરદક્ષ શિષ્યા સાધ્વીશ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી
“શ્રી જૈન મરચન્ટ સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, અમદાવાદ.
(૬) પરમપૂજ્યા મલય-કૈવલ્ય-ભવ્યાનંદશ્રીજી મના સુવિનિતા મિષ્ટ ભાષી, તપસ્વીરત્ના સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાથીજીની પ્રેરણાથી “સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,' મુંબઈ
આગમ-સટીક અનુવાદ સહાયકો
(૧) પ.પૂ. ભગવતીજી દેશનાદક્ષ આદેવશ્રી નરદેવસાગરસૂરિજી મળ્યાની પ્રેરણાથી - “શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જ્ઞાતિ,” જામનગર.
(૨) વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આ.દેવ શ્રી વિજય પ્રભાકરસૂરીશ્વરજી મ ની પ્રેરણાથી “અભિનવ જૈન શ્વેભૂપૂ॰ સંઘ,'' અમદાવાદ.
-
(૩) શ્રુતસંશોધનરસિક પૂજ્ય આદેવશ્રી મુનિચંદ્રસૂરિજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વિજયભદ્ર ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,'' ભીલડીયાજી.
(૪) ૫.પૂ. જયલાવણ્યશ્રીજી મસાના સુશિષ્યા સા૰ સૂર્યપ્રભાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી – શ્રી ભગવતી નગર ઉપાશ્રયની બહેનો,' અમદાવાદ.
(૫) પરમપૂજ્યા વરધર્માશ્રીજી મ૦ના શિષ્યા તપસ્વીરત્ના સાધ્વીશ્રી પ્રતિધર્માશ્રીજી મની પાવન પ્રેરણાથી.
- (૧) શ્રી પાર્શ્વભક્તિ શ્વેભૂપૂ॰ જૈનસંઘ, ડોંબીવલી.
- (૨) શ્રી રાજાજી રોડ શ્વેભૂપ્ તપા૰ જૈન સંઘ, ડોંબીવલી.
(૬) સ્વનામધન્યા શ્રમણીવર્યાશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી. “શ્રી પરમ આનંદ શ્વેભૂપૂ જૈનસંઘ,' પાલડી, અમદાવાદ.

Page #8

અમારા પ્રકાશનો
-
-
- -
- -
-
મુનિ દીપરત્નસાગરજી દ્વારા પ્રકાશિત સાહિત્ય-એક ઝલક
કુલ પ્રકારનોનો અંક ૩૦૧
-માલુiળ-મૂe.
૪૯-પ્રકાશનો આ સંપુટમાં મૂળ આગમો છે. જેમાં ૪૫ આગમો ૪૫ અલગ-અલગ પુસ્તકોમાં મુદ્રિત કરાવાયેલ છે. ચાર વૈકલ્પિક આગમો પણ તેમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. એ રીતે ૪૫ + ૪ કુલ (૪૯) આગમોનું આ સંપુટમાં સંપાદન છે. તેમજ પ્રત્યેક સૂત્રને અંતે પૂજ્ય સાગરાનંદસૂરિશ્વરજી સંપાદિત આગમો તથા તેની વૃત્તિના અંકો પણ ટાંક્યા છે.
અમારા આ પ્રકાશનમાં શ્રુતસ્કંધ, શતક/અધ્યયન/વક્ષસ્કાર/પદ, પ્રતિપત્તિ, ઉદ્દેશક, સૂત્ર/ગાથા આદિ સ્પષ્ટતચા જુદા નજરે પડે તેવી વિશિષ્ટ મુદ્રણકલાને પ્રયોજેલ છે. પુસ્તકો અલગ-અલગ અને નાના કદના હોવાથી વાંચન કે કંઠસ્થ કરવાની અતિ સરળતા રહે છે.
૪૫-આગમની પૂજા, પૂજન, રથયાત્રા કે શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂજનાદિ માટે અલગ-અલગ પીસ્તાળીસ પુસ્તકો હોવાથી ગોઠવણી સરળ બને છે.
સામરોસો, સામાોિસો, આગમવિષયદર્શન, આગમકથાનુયોગના મૂળ સંદર્ભ જોવા માટે આ પ્રકાશન વસાવવું જરૂરી જ છે. જેની કિંમત છે રૂા. ૧૫૦૦ -દર્શન-પૂજન માટે આજીવન ઉપયોગી છે.
૨. આગમ-ગુજરાતી અનુવાદ
પ્રકારનો આપણા મૂળ આગમો અર્ધમાગધી ભાષામાં છે. જેઓ ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત છે, શાસ્ત્રીય કારણોથી આગમના અભ્યાસથી વંચિત રહ્યા છે, આગમોની વાંચના પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ઈત્યાદિ કારણે આગમિક પદાર્થોનું જ્ઞાન પામી શક્યા ન હોય તેવા ભવ્યાત્માઓ શ્રી કલ્પસૂત્ર માફક સરળતાથી આગમોનું વાંચન અને બોધ પ્રાપ્ત કરી શકે, તેમજ ભવભીરુ આત્માઓ પોતાનું જીવન માર્ગાનુસાર બનાવી શકે તેવું પ્રકાશન.
સાત ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૮૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પીસ્તાળીશ આગમોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ ધરાવતા આ “આગમદીપ” સંપુટમાં બીજા બે વૈકલ્પિક આગમોનું ગુજરાતી પણ આપેલ જ છે.
અંદાજે ૯૦,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મૂળ આગમનો આ ગુજરાતી અનુવાદ રૂા. ૨૦૦૦/-ની કિંમતે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. પણ હાલ તેની એક પણ નકલ બચેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની લોકપ્રિયતાનો પૂરાવો છે. અનેક પૂજ્યશ્રીએ આ ગુજરાતી અનુવાદનો સ્વાધ્યાયાદિ અર્થે ઉપયોગ કરેલો છે.

Page #9

૧૦
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
३. आगमसुत्ताणि सटीकं ૪૬-પ્રકાશનો
જેઓને મૂળ આગમો વાંચ્યા પછી તેની વિસ્તૃત સમજ મેળવવી છે. તેમાં રહેલા પદાર્થોને ઊંડાણથી અવગાહવા છે, તેમાં રહેલા તત્ત્વો આધારિત કથા, દૃષ્ટાંત કે દ્રવ્યાનુયોગને જાણવો છે, તેવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનપિપાસુ માટેનું અમારું આ ૧૩,૦૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પથરાયેલ અને ત્રીશ ભાગોમાં વિભાજીત એવું દળદાર પ્રકાશન છે.
આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો પર પ્રાપ્ત બધી જ નિર્યુક્તિઓ, ૩૯ આગમો પરની વૃત્તિ, શેષ આગમોની સંસ્કૃત છાયા, કેટલાંક ભાષ્યો તથા ચૂર્ણિઓ ઈત્યાદિ સર્વે વિવેચનોનો સમાવેશ કરાયેલ છે.
સૂત્રો અને ગાથાના સ્પષ્ટ અલગ વિભાજન, પ્રચુર પેરેગ્રાફસ, અધ્યયન, ઉદ્દેશક, સૂત્ર આદિની સુસ્પષ્ટ અલગ પેજ લાઈન તેમજ અમારા મૂળ અને અનુવાદિત આગમોમાં અપાયેલા ક્રમાંક મુજબના જ સૂત્ર ક્રમાંકન તથા વ્યવસ્થિત અનુક્રમણિકાને લીધે કોઈપણ પસંદિત ચોક્કસ વિષયવસ્તુ કે સમગ્ર અધ્યયનના વાંચનમાં સરળતા રહે તે રીતે આ સંપુટનું સંપાદન અને મુદ્રણ કરાયેલું છે.
આ પ્રકાશનના અભ્યાસમૂલ્ય અને સંશોધનક્ષેત્રે ઉપયોગિતા તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાં આગમ પ્રકાશનની આવી એક જ માત્ર શ્રૃંખલા ઉપલબ્ધ હોવાને કારણે રૂા. ૧૧,૦૦૦/- મૂલ્ય હોવા છતાં તેની એક પણ નકલ સ્ટોકમાં રહેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની મહત્તા સાબિત કરે છે.
૪. આગમ-વિષય-દર્શન
આ એક એવું પ્રકાશન છે, જેમાં ૪૫-આગમોની વિશરૂપે અનુક્રમણિકા અપાયેલ છે, છતાં તેના પૃષ્ઠો છે.
M
૩૮૪.
પ્રત્યેક આગમના પ્રત્યેક સૂત્ર કે ગાથાના વિષયોને એ જ આગમોના સૂત્રોના ક્રમાંકન અનુસાર, અતીવ સુસ્પષ્ટ રૂપે અને પૃથક્પૃથક્ સ્વરૂપે અપાયેલી આ અનુક્રમણિકાથી તમે તમારો મનગમતો-આવશ્યક કે તમારા સંશોધન અને લેખનને અનુરૂપ વિષય સહેલાઈથી પસંદ કરી શકો છો.
ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કરાયેલ આ અનુક્રમણિકાથી તમે અમારા અનુવાદિત આગમોમાં તો મૂળ વિષય જોઈ જ શકો છો. તદુપરાંત મૂળ આગમો કે આગમસટીકં માં પણ તમારી પસંદગીનો વિષય શોધવો આ બૃહત્ અનુક્રમ પરથી ખૂબ જ સરળ છે. રૂા. ૪૦૦/-ની કિંમતને લક્ષમાં ન લઈ તેનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય સમજશો.

Page #10

અમારા પ્રકાશનો
५. आगमसइक्रोसो
૪-પ્રકાશનો આ શબ્દકોશ - એટલે સંદર્ભસ્થળ નિર્દેશ સહિતની “આગમ-ડીક્ષનેરી” જેમાં તમને મળે છે મૂળ આગમમાંથી લેવાયેલા ૪૬,૦૦૦ શબ્દો અને તેના ૩,૭૫,૦૦૦ જેટલા આગમ સંદભ સહિત મૂળ-અર્ધમાગધી શબ્દોના સંસ્કૃત અર્થ અને ગુજરાતી એક કે વધુ અર્થો.
ચાર ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૪૦૦ જેટલા પાનાઓનો આ પુસ્તકનો સેટ મેપલીયો કાગળ, પાકુ બાઈન્ડીંગ અને આકર્ષક મુખપૃષ્ઠ તો ધરાવે જ છે. પણ તમારે માટે તેની ઉપયોગિતા છે – એ થી દપર્વતનો કોઈપણ શબ્દ શોધવા માટે. ત્યાં ફક્ત શબ્દનો અર્થ જ જોઈને બેસી નથી રહેવાનું. પણ પીસ્તાલીશે પીસ્તાલીશ આગમોમાં આ શબ્દ જ્યાં જ્યાં વપરાયો હોય તે-તે બધાં સ્થાનોનો નિર્દેશ પણ મળશે જ - જેના દ્વારા એક જ શબ્દ જ જુદા જુદા સંદર્ભમાં વપરાયો હશે, તો તે ભિન્ન-ભિન્ન સંદર્ભયુક્ત અર્થ કે વ્યાખ્યા પણ જાણી શકાશે.
– વળી આવા સંદર્ભો જોવા માટે તમારે જુદા જુદા પ્રકાશનોના આગમોને ફેંદવાની કોઈ જરૂર નથી. તમે માત્ર અમારું ગામસુત્તપિ– સંપુટ સાથે રાખો. તમારે ઉપયોગી શબ્દો મૂળ આગમ કે આગમ-સટીકં માં મળી જ જવાના
६. आगमनामकोसो આગમ શબ્દકોશની એક પૂરક ડીક્ષનેરી તે આ “આગમ નામકોશ". આ પ્રકાશન આગમસટીકં માં આવતા નામો (કથાઓ)ની ડીક્ષનેરી છે. આ ડીક્ષનેરીમાં કથાના પાત્રોના નામો તો કક્કાવારી ક્રમમાં આપેલા જ છે. સાથે સાથે તે પાત્રો કે નામોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય પણ છે.
તમારે મૂળ આગમ ઉપરાંત નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, મૂર્તિ કે વૃત્તિમાં જો આ નામ કે તે નામ સાથે સંકડાયેલ કથા કે દષ્ટાંત જાણવા છે તો અમારી ડીક્ષનેરીમાં તેતે નામને અંતે નિર્દેશ કરાયેલ આગમ સંદર્ભ જોવો. આગમ સંદર્ભ જોતાં જ તમને તે સંદર્ભવાળા આગમનું નામ, પંચાંગીનો પ્રકાર અને સૂત્રકમ મળી જશે. જેના આધારે તમે તે કથા કે દષ્ટાંતનો સહેલાઈથી અભ્યાસ કરી શકશો.
આ નામકોશનું મહત્ત્વ તો ત્યારે જ સમજાય જ્યારે એક જ નામ ધરાવતા એકથી વધારે પાત્રોનો અલગ-અલગ પરીચય કે જુદી જુદી કથાઓ તમને જોવા મળે. તે પણ ફક્ત રૂ. ૨૦૦/-ની કિંમતમાં.
સંદર્ભ મુજબ કથા જોવા માટે અમારું મામસુત્તળિ-સટી તો છે જ.

Page #11

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
७. आगमसूत्र हिन्दी अनुवाद
ગાકારનો મૂળ આગમના ૯૦,૦૦૦ જેટલાં શ્લોક પ્રમાણ સાહિત્યના મૂળ પ્રકાશન પછી જેમ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો, તેમ હિન્દી અનુવાદ પણ કર્યો. ફર્ક એટલો જ કે આ હિન્દી અનુવાદ બાર ભાગોમાં આશરે ૩૨૦૦ જેટલા પાનાઓમાં પથરાયેલો છે. ગુજરાતી અનુવાદ કરતા ૩૦૦થી પણ વધારે પૃષ્ઠો તેમાં ઉમેરાયા છે. જે ફક્ત કદની વૃદ્ધિ જ નથી, પણ અર્થવિસ્તાર અને પેરેગ્રાફોની પ્રચૂરતા પણ ધરાવે જ છે.
હિન્દીભાષી મહાત્માઓને પણ આગમના પદાર્થજ્ઞાનથી વંચિત ન રહેવું પડે તે આશયથી તૈયાર કરાયેલ આ આગમસૂત્ર હિન્દી અનુવાદ હિન્દી ભાષાની સમૃદ્ધિ અને સાહિત્યિક મૂલ્ય તો ધરાવે જ છે. તે ગુજરાતી ભાષી આગમરસિકો અને તત્વજિજ્ઞાસુઓ માટે પણ મહત્ત્વનું સંદર્ભશાસ્ત્ર બની રહ્યું છે.
રૂા. ૨૭૦૦/-નું મૂલ્ય ધરાવતા આ ગામસૂત્ર-હિન્દી અનુવા માં પણ ક્રમાંકન તો મૂળ આગમ, આગમ ગુજરાતી અનુવાદ અને મારામ સરી અનુસાર જ થયેલ છે. તેથી અભ્યાસીઓને તુલના કરવી સરળ પડે છે.
૮. આગમ કથાનુયોગ
પ્રકાશનો આગમ કાર્ય વિષયક આ અમારું નવમું પ્રકાશન છે. જેમાં “કથાનુયોગ” નામે અનુયોગની મુખ્યતા છે. આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો, આગમો પરની નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, વૃત્તિ કે અવસૂરી એ તમામનો સમાવેશ કરી આ આગમ કથાનુયોગનો સંકલન અને ગુજરાતી અનુવાદ કરવામાં આવેલ છે. જે છ ભાગોમાં વિભાજીત છે ૨૨૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં સમાવિષ્ટ છે અને કથાઓને દશ વિભાગમાં ગોઠવેલ છે.
આ કથાનુયોગમાં તીર્થકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બલદેવ એ ઉત્તમપુરષો સંબંધી કથાનક કે માહિતીનો સંગ્રહ છે, શ્રમણ વિભાગમાં ગણધરો, પ્રત્યેકબુદ્ધો, નિલવો, અન્ય શ્રમણોની કથાઓ છે. તે સાથે આશરે ૯૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં ગોશાળાનું કથાનક તેના પૂર્વભવ, વર્તમાનભવ અને ભાવિ ભવો સહિત મૂકેલ છે. તે સિવાય શ્રમણી કથા, શ્રાવક કથા, શ્રાવિકા કથા, અન્યતીર્થી કથા, પ્રાણી કથા, પ્રકીર્ણ કથા અને દષ્ટાંતોના અલગ વિભાગો છે. પ્રત્યેક કથાને અંતે તેના આગમ સંદર્ભો પણ મૂકેલા છે, જેથી મૂળ માહિતી સ્રોત જોઈ શકાય. છટ્ઠા ભાગમાં અકારાદિક્રમે પ્રત્યેક કથાના નામોની ગોઠવણી અને તેની સાથે પૃષ્ઠોક આપેલા છે, જેથી કોઈપણ કથા શોધવી અત્યંત સરળ બને છે.
- આ “આગમ કથાનુયોગ” કેવળ કથારસિકો તથા વ્યાખ્યાતાઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે. જેનું મૂલ્ય માત્ર રૂ. ૧,૫૦૦/- છે. તેમજ સન-૨૦૦૪માં જ પ્રકાશિત થયેલ હોવાથી હજી સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે.

Page #12

અમારા પ્રકાશનો
૯. આગમ માતાજનવિધિ આ એક લઘુ પુસ્તિકા છે. જેમાં પીસ્તાળીશ આગમ મહાપૂજન ભણાવવા માટેની સરળ, સ્પષ્ટ, શાસ્ત્રીય વિધિ છે. સાથે-સાથે પંડિત શ્રી રૂપવિજયજી કૃત ૪૫આગમ પૂજાઓ પણ આપી દીધેલ છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજાના અભિનવ દુહા પણ છે.
કોઈપણ વિધિકારકને સહેલાઈથી પૂજન કરાવતા ફાવે તે રીતે વિધિ સાથે સુચનાઓનો નિર્દેશ છે. તેમજ આગમ મંડપની રચના, માંડલ, આવશ્યક સામગ્રી, વિધિમાં પ્રત્યેક કાર્ય માટે જરૂરી એવા સહાયકોની કાર્ય વહેંચણી પણ જણાવેલ છે.
મોટા ટાઈપ, પધોની સુંદર ગોઠવણી, પ્રત્યેક પૂજન માટેનું અલગ પેજ, દરેક પૂજનને માટેની સૂચના, તે પૂજનની સાથે જ અપાયેલી હોય તેવું આ એક માત્ર પ્રકાશન છે.
૧૦. આગમ સટીક અનુવાદ
૪૮-માણાનો પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં આગમોના મૂળસૂત્રોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ તો છે જ. સાથે સાથે આગમોની નિર્યુક્તિ અને ટીકાનો પણ અનુવાદ કરેલ હોવાથી અમે “સટીક અનુવાદ” એવું નામકરણ કરેલ છે. જેમાં ૪૫ આગમો ઉપરાંત બે વૈકલ્પિક આગમો અને કલ્પ [બારસા સૂત્રના સમાવેશથી ૪૮ પ્રકાશનો થાય છે. જેને આ સાથે અમે ૪૨-ભાગોમાં પ્રકાશિત કરેલ છે.
આ સટીક અનુવાદમાં છ છેદ સૂત્રોનો અનુવાદ માત્ર મૂળનો જ છે, તેમાં સટીક અનુવાદ નથી. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત શ્રુતરસિકો કે સ્વાધ્યાય પ્રેમીઓને આ અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે, જેનું સંયુક્ત મૂલ્ય રૂા. ૧૦,૦૦૦/- છે, કે જે કિંમતમાં તો કોઈ ૪૫ સટીક આગમોનો અનુવાદ પણ ન કરી આપે.
આ સટીક અનુવાદ સંપુટમાં-અંગસૂત્રો, ઉપાંગ સૂત્રો અને મૂળસૂત્રોનો સંપૂર્ણ સટીક અનુવાદ છે. પન્ના સૂત્રોમાં પણ ઉપલબ્ધ ટીકાઓનો અનુવાદ કરેલો જ છે, નંદી અને અનુયોગ બંને સૂત્રોનું વર્તમાન પદ્ધતિથી સાનુવાદ વિવેચન કરેલ છે અને છેદસૂત્રો, કલ્પસૂત્ર અને કેટલાંક પન્નાઓનો મૂળનો અનુવાદ છે.
- x
–
–
આ હતી આગમ સંબધી કામારા ૨૫૦ પ્રકાશનોની યાદી
- X - X –

Page #13

G
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સિવાયના સાહિત્ય સર્જનની ઝાંખી
(૧) વ્યાકરણ સાહિત્ય : ૦ અભિનવ હૈમ લઘુપ્રક્રિયા ભાગ-૧ થી ૪
– મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજી કૃત “લઇપ્રક્રિયા” પર સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન અને તેની સાથે સંબંધિત અનેક સંદર્ભગ્રંથોના ઉપયોગથી તૈયાર કરાયેલો એવો આ દળદાર ગ્રંથ છે. જે ક્રાઉન આઠ પેજમાં તૈયાર થયેલ છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસ માટેનું આ પ્રકાશન છે. જે ગુજરાતી ભાષાના માધ્યમથી તૈયાર થયેલ છે. તેમાં મૂળસૂત્ર, તેનો અર્થ, વૃત્તિ, નૃત્યર્થ, અનુવૃત્તિ, વિશેષ વિવેચન જેવા સાત વિભાગો અને પ્રચૂર પરિશિષ્ટો છે.
૦ કૃદામાલા - – આ લઘુ સર્જનમાં ૧૨૫ ધાતુઓના ૩ પ્રકારે થતાં કૃદન્તોનું કોષ્ટક છે. (૨) વ્યાખ્યાન સાહિત્ય - ૦ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભાગ-૧ થી ૩.
- આ એક સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાનમાળા છે. “મન્નત જિણાણ” નામક સક્ઝાયમાં આવતા શ્રાવકના ૩૬ કર્તવ્યો ઉપરના ૧૦૮ વ્યાખ્યાનો તેમાં ગોઠવેલા છે. પ્રત્યેક વ્યાખ્યાન માટે દશ-દશ પેજ ફાળવેલ છે. જે પ્રત્યેકમાં શ્લોક-જૈનેત્તર પ્રસંગ - સંબંધિત કર્તવ્યની તાત્ત્વિક વ્યાખ્યા અને સમાજ-જેનકથા અને કર્તવ્યને અનુરૂપ સ્તવનાદિ પંક્તિની અંદર ગૂંથણી છે.
૦ નવપદ-શ્રીપાલ
– શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાનરૂપે આ પુસ્તકનું સર્જન થયું છે, જેમાં નવે પદનું અલગ-અલગ વિવેચન સાથે નવ દિવસમાં શ્રીપાલચત્રિ પણ પૂરું થાય, તે રીતે ગોઠવેલા નવ વ્યાખ્યાનોનો સમન્વય છે.
(૩) તસ્વાભ્યાસ સાહિત્ય + ૦ તત્વાર્થસૂત્ર પ્રબોધ ટીકા-અધ્યાય-૧ ૦ તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા-અધ્યાય-૧ થી ૧૦
– આ ગ્રંથમાં તત્વાર્થ સૂત્રના દશ અધ્યાયોનું અલગ-અલગ દશ પુસ્તકમાં અતિ વિસ્તૃત વિવેચન ધરાવતું દશાંગ વિવરણ છે. જેમાં સૂકહેતુ, મૂળસૂત્ર, સંધિરહિત સૂત્ર, સૂત્રાર્થ, શબ્દજ્ઞાન, અનુવૃત્તિ, અનેક સંદર્ભ ગ્રંથોને આધારે તૈયાર કરાયેલ અભિનવ ટીકા, સૂત્રસંદર્ભ, સૂપધ, સૂકનિષ્કર્ષ જેવા દશ વિભાગો છે.

Page #14

અમારા પ્રકાશનો
૧૫
પ્રત્યેક અધ્યાયને અંતે સૂવક્રમ, અકારાદિ ક્રમ, શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદ જેવા પરિશિષ્ઠો તથા દશમા અધ્યાયના પુસ્તકમાં અંતે શબ્દસૂચિ, વિષયસૂચિ, સંબંધકારિકા જેવા ઉપયોગી પરિશિષ્ઠો છે.
૦ તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો.
– આ સંશોધન કક્ષાનું એક વિશિષ્ટ પુસ્તક છે. જેમાં તત્વાર્થ સૂત્રના પ્રત્યેક સૂત્રનો મૂળ આગમમાંથી ઉપલબ્ધ સંદર્ભ, સંદર્ભ પાઠ, સંદર્ભ સ્થળનો ઉલ્લેખ છે. તેમજ શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદની તાલિકા અને વિશ્લેષણ છે.
(૪) આરાધના સાહિત્ય - o સમાધિમરણ -
અંત સમયે અને ભાવિ ગતિ સુધારવા માટે મરણ સમયે ચિત્તની સમાધિ જળવાય રહે તેવી આરાધના વિધિ, આરાધના સૂત્રો, આરાધના પધો, આરાધના પ્રસંગો વગેરે સાત વિભાગોમાં આ ગ્રંથ સર્જેલો છે.
- સાધુ અંતિમ આરાધના ૦ શ્રાવક અંતિમ આરાધના
સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓનો અંત સમય સુધારવા માટે નિત્ય કરવાની એવી આ આરાધના છે, મૂળ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતમાં ગ્રંથસ્થ થયેલ આ વિધિને સરળ ગુજરાતીમાં રજૂ કરેલ છે. પંચાંગના કદની આ પુસ્તિકા સાથે રાખવી પણ સરળ છે.
(૫) વિધિ સાહિત્ય - ૦ દીક્ષા-ચોગાદિ વિધિ o વિધિ સંગ્રહ ભાગ-૧ ૦ સાધુ-સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ
(૬) પૂજન સાહિત્ય - ૦ આગમ મહાપૂજન વિધિ-જેની નોંધ આગમ વિભાગમાં છે. ૦ પાઠ્ય પદ્માવતી પૂજનવિધિ
(9) ચત્ર સરોજન - ૦ ૪૫-આગમ યંત્ર ૦ વિંશતિ સ્થાનક યંત્ર

Page #15

ગમસુત્ર સટીક અનુવાદ (૮) જિનભક્તિ સાહિત્ય : ० चैत्यवन्दन पर्वमाला ० चैत्यवन्दनसंग्रह-तीर्थजिन विशेष ० चैत्यवन्दन चोविसी ૦ ચૈત્યવંદન માળા
– આ એક સંપાદન ગ્રંથ છે. જેમાં પર્વદિન તથા પવતિથિના ચૈત્યવંદનો, ચોવિસ જિનની ચોવિસી રૂ૫ ચૈત્યવંદનો, વિવિધ તીર્થમાં બોલી શકાય તેવા અને જિનેશ્વર પરમાત્મા વિષયક વિવિધ બોલ યુક્ત એવા ૭૭૯ ચૈત્યવંદનોનો વિશાળ સંગ્રહ છે.
૦ શત્રુંજય ભક્તિ ० शत्रुञ्जय भक्ति ૦ સિદ્ધાચલનો સાથી - સિદ્ધાચલ ભાવયાત્રા, સ્તુતિ-ચૈત્યવંદનાદિ ૦ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય-૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિનો સંચય ૦ ચૈત્ય પરિપાટી (૯) પ્રકીર્ણ સાહિત્ય - ૦ શ્રી નવકાર મંત્ર-નવ લાખ જાપ નોંધપોથી ૦ શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી ૦ અભિનવ જૈન પંચાંગ ० अभिनव जैन पञ्चाङ्ग ૦ અમદાવાદ જિનમંદિર-ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી ૦ બાર વ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો ૦ શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા ૦ કાયમી સંપર્ક સ્થળ ૦ ચોઘડીયા તથા હોરા કાયમી સમયદર્શિકા (૧૦) સુણ અભ્યાસસાહિત્ય - ૦ જૈન એડ્રયુકેશનલ સર્ટિફિકેટ કોર્સ ૦ પ્રતિકમાણસૂત્ર અભિનવ વિવેચન ભાગ-૧ થી ૪
આ રીતે અમારા ૩૦૧ પ્રકાશનો થયા છે.
-x
-x

Page #16

ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
-ભાગ-૧૨(૫) ભગવતી અંગ-m/૪
_ અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
• ભૂમિકા :
“ભગવતી” એ પાંચમું આગમ છે. અંગસૂત્રોમાં ભગવતી એ પાંચમું ગસૂત્ર છે. પ્રાકૃતમાં તે બાવર્ડ નામે પ્રસિદ્ધ છે, ‘‘વિવાર્પન્નત્તિ’’ કે ‘વિવાદ' નામે પણ ઓળખાય છે. સંસ્કૃતમાં આ સૂત્ર બનાવતી અને થારાપ્રાપ્તિ નામે ઓળખાય છે. વ્યવહારમાં તો ભગવતી-સૂત્ર નામે જ પ્રસિદ્ધ છે. આ સૂત્રનું એક જ શ્રુતસ્કંધ છે. તેમાં કુલ-૪૧ શતક છે. [અધ્યયનને શતક ofમે ઓળખે છે.] આ શતકમાં પેટ વર્ગ કે પેટ શતક પણ છે. તેના પેટા ઉદ્દેશા પણ છે.
હું શતક-૧૩ &
– X - X — 0 બારમાં શતકની વ્યાખ્યા કરી, તેમાં અનેક જીવાદિ પદાર્થો કહ્યા. તેમાં શતકમાં પણ તે જ બીજા ભંગો વડે કહે છે - x -
• સૂત્ર-પ૬૩ :
પૃdી, દેવ, અનંતર, પૃથ્વી, આહાર, ઉપપાત, ભાષા, કર્મ, નગારમાં કયાટિકા, સમુદઘાંત, તેરમાં શતકમાં આ દશ ઉદ્દેશાઓ છે.
વિવેચન-પ૬૩ -
(૧) નક પૃથ્વી વિષયક, (૨) દેવ પ્રરૂપણાર્થે, (3) અનંતરાહારા નારકો ઈત્યાદિ, (૪) પૃથ્વી સંબંધી વક્તવ્યતા પ્રતિબદ્ધ, (૫) નાકાદિ આહારપ્રરૂપણાર્થે, (૬) નાકાદિ ઉપપાસાર્થે, (૩) ભાષાર્થે, (૮) કર્મપ્રકૃતિ પ્રરૂપણાર્થે, (૯) ભાવિતાત્મા
અણગાર લબ્ધિ સામર્થ્યથી દોરડાથી બદ્ધ ઘડીને હાથમાં લઈને આકાશમાં જાયઈત્યાદિ અર્થ પ્રતિપાદન માટે. (૧૦) સમુઠ્ઠાત
• સૂત્ર-૫૬૪ થી ૫૬૬ :
[૫૬] રાજગૃહમાં યાવત આ પ્રમાણે કહ્યું - ભગવન! પૃedીઓ કેટલી કહી છે? ગૌતમ ! સાત – રનપભા યાવત્ અધસપ્તમી. ભગવન્! આ રનપભા પૃવીમાં કેટલા લાખ નરકાવાસ છે? ગૌતમ! 30-લાખ. ભગવન ! તે સંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત છે કે અસંખ્યાત? ગૌતમ! તે સંખ્યાત (યોજન) વિસ્તૃત પણ છે, અસંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત પણ છે.
ભગવાન ! આ રતનપભા પૃdીના ૩૦-લાખ નરકાવારામાં સંગીત વિસ્તૃત નરકાવાસમાં એક સમયમાં (૧) કેટલા નૈરયિકો ઉત્પન્ન થાય છે ? (૨) કેટલા કાપોતલેચી ? (3) કેટલા કૃષ્ણપાક્ષિક, (૪) કેટલા શુકલપાક્ષિક ? (૫) કેટલા સંજ્ઞી ? (૬) કેટલા અસંજ્ઞી ? (૩) કેટલા ભવસિદ્ધિક ?, (૮) કેટલા અભવસિદ્ધિક ? (૬) કેટલા ભિનિબૌધિક જ્ઞાની ? (૧૦) કેટલા શ્રુતજ્ઞાની ? (૧૧) કેટલા અવધિજ્ઞાની ? (૧૨) કેટલા મતિજ્ઞાની ? (૧૩) કેટલા શ્રુતઅજ્ઞાની ? (૧૪) કેટલા વિર્ભાગજ્ઞાની ? (૧૫) કેટલા ચક્ષુદની ? (૧૬) કેટલા અચકુEશની ? (૧) કેટલા અવધિદર્શની ? (૧૮) કેટલા આહારસંજ્ઞોપ-યુકત? (૧૯) કેટલા ભયસંજ્ઞોપયુક્ત? (૨૦) કેટલા મૈથુનસંજ્ઞોપયુકત ? (૧) કેટલા પરિગ્રહ સંજ્ઞોપયુક્ત? (ર) કેટલા આવેદક? (૩) કેટલા પુરવેદક ? (૨૪) કેટલા નપુંસકવેદક? (૨૫) કેટલા ક્રોધકષાયી (૨૬ થી ૮) યાવત કેટલા લોભકષાયી ? (૨૯ થી ૩૪) કેટલા શ્રોએન્દ્રિયોપયુક્ત યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિયોપયુકત? (૩૪) કેટલા નોઈન્દ્રિયોયુક્ત ? (3ષ થી 39) કેટલા મનોયોગી યાવત્ કાયયોગી ? (૩૮) કેટલા સાકારોપયુક્ત ? (3) કેટલા અનાકારોપયુકત? (આ બધાં) કેટલા ઉપજે છે ?..
હે ગૌતમ આ રનપભા પૃથ્વીના ૩૦ લાખ નકાવાસમાં સંખ્યાત યોજના વિસ્તારવાળા નરકોમાં જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા
ભગવતી સૂત્રના મુખ્ય વિષય સ્વસમય, પરસમયની વિચારણા છે. ઈન્દ્રભૂતિ આદિ ગણધરો, કેટલાંક દેવો, શ્રાવક-શ્રાવિકાદિ અનેકના પૂછેલા પ્રશ્નો અને તેના ભગવંતે આપેલા ઉત્તરો છે. દ્રવ્યાનુયોગની મુખ્યતાવાળા આ આગમમાં બીજા ત્રણે અનુયોગો પણ છે. કર્મપ્રકૃતિનું પણ વર્ણન છે, મરણના ભેદ, સમુદ્યાત, અસ્તિકાય, ક્રિયા, પુદ્ગલ, વેદના, તમસ્કાય, પ્રત્યાખ્યાન, લોક, ભાષાદિ અનેક વિષયો છે.
આ આગમના મૂળભૂગોનો પૂર્ણ અનુવાદ અમે નોંધેલ છે, વિવેચનમાં “ટીકાનુસારી વિવેચન” શબ્દ અમે પસંદ કર્યો છે. પણ તેમાં વૃત્તિ સાથે ક્વચિતુ ભગવતી-ચૂર્ણિનો આધાર પણ લીધો છે. આ રીતે મુખ્યતાઓ વૃત્તિનો અનુવાદ, ક્યાંક ચૂર્ણિના અંશો, ક્યાંક અન્ય સંદર્ભો નોંધ્યા છે, તો સામે પક્ષે વ્યાકરણ, ન્યાય, વાદો જેવી વસ્તુનો અનુવાદ અહીં વિવેચનમાં છોડી પણ દીધેલ છે. ત્યાં - X - X - એવી નિશાની કરેલ છે.
ભગવતી સૂગ અનુવાદ પાંચ ભાગોમાં મુદ્રિત થયો છે, છે. જેમાં આ ચોથો ભાગ છે. તેના ૧ થી ૧૨ શતકો ત્રણ ભાગમાં છપાયા છે. 12/2].

Page #17

૧૩/-/૧/પ૬૪ થી ૫૬૬
નૈરયિકો ઉપજે છે. • • જઘન્યથી એક, બે, ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા કાપોતલેચી ઉપજે છે. • • જઘન્યથી એક, બે, ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા કૃણપાક્ષિક ઉપજે છે. એ પ્રમાણે શુક્લપાક્ષિક, સંજ્ઞી, સંજ્ઞી, ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિક ચાવત વિર્ભાગજ્ઞાની ઉપજે છે.
ચકુEશની ઉત્પન્ન થતાં નથી, અચક્ષુદની એક, બે કે ત્રણ, ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાતા ઉપજે છે. એ પ્રમાણે અવધિજ્ઞાની, આહારસંજ્ઞોપયુક્ત યાવતુ પરિગ્રહસંજ્ઞોપયુકત ઉપજે છે. પ્રીવેદી અને પુરુષવેદી ઉત્પન્ન થતાં નથી, નપુંસકવેદક એક, બે કે ત્રણ જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા ઉપજે છે. એ પ્રમાણે કોધકષણી યાવતું લોભકષાયી ઉપજે છે. જોકેન્દ્રિયથી સ્પર્શનેન્દ્રિય ઉપયુક્ત ઉપજતા નથી. નોઈન્દ્રિયોપયુક્ત જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કટથી સંખ્યાતા ઉપજે છે. મનોયોગી, વચનયોગી ઉપજતા નથી, કાયયોગી જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટતા સંખ્યાતા ઉપજે છે. આ પ્રમાણે સાકારોપયુકત અને અનાકારોપયુક્ત પણ જાણવા.
ભગવન! આ રનપભા નીમાં 30 લાખ નરકાવાસોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નસ્કોમાં એક સમયમાં કેટલાં નૈરયિક ઉદ્વર્તે? કેટલાં કપોતલેયી ઉદ્ધતું ચાવતુ કેટલા અનાકારોપયુક્ત ઉદ્ધર્તે?
ગૌતમ! આ રતનપભપૃdીમાં 30 લાખ નરકાવાસોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નકોમાં એક સમયમાં જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટતી સંખ્યાત નૈરયિક ઉદ્વર્તે છે. એ પ્રમાણે યાવતુ સંજ્ઞી, સંજ્ઞી ઉદ્વર્તતા નથી. ભવસિદ્ધિક, જન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા ઉદ્વર્તે છે, એ પ્રમાણે યાવતું શ્રુતજ્ઞાની. વિભળજ્ઞાની ઉદ્વર્તતા નથી. ચક્ષુદની ઉદ્ભવતા નથી. આચક્ષુદની જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટી સંખ્યાના ઉદ્વર્તે છે. એ રીતે લોભકષાયી સુધી જાણવું.
શ્રોસેન્દ્રિય ચાવતું અનેન્દ્રિય ઉપયુકત ઉદ્ધતિ નથી. નોઈન્દ્રિય ઉપયુકત જાન્યથી એક, બે કે ત્રણ, ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા ઉદ્વર્તે છે. મનોયોગી, વચનયોગી ઉદ્ધતા નથી. કાયજોગી જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ ઉકૃષ્ટથી સંખ્યાતા ઉપજે છે. એ રીતે સાકાર, અનાકાર ઉપયુક્ત પણ જાણd.
ભગવન્! આ રનપભાના 30 લાખ નરકાવાસોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નરકોમાં કેટલા નારકો કહ્યા છે ? કેટલા કાપોતલેસ્પી યાવતુ કેટલા અનાકારોપયુક્ત કહ્યા છે? કેટલા અનંતરોધક, પરંપરોપક છે ? કેટલા અનંતરાવગઢ, પરંપરાવગાઢ છે? કેટલા અનંતરાહારા, પરંપરહિારા છે ? કેટલા અનંતર પ્રયતા, પરંપરા પ્રયતા છે? કેટલા ચરિમ, કેટલા અગરિમ કહ્યા છે ? 3k + ૧૦ = ૪૯ પ્રશ્નનો.
ગૌતમ! આ રાનીપભા પૃતીના 30 લાખ નકાવાસોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નસ્કોમાં સંખ્યાત નૈરયિકો છે. સંખ્યાતા કાપોતલેક્સી યાવતું સંખ્યાતા સંજ્ઞી છે, અiી કદાચ હોય, કદાચ ન હોય. જે હોય તો જઘન્યથી એક, બે, ત્રણ અને
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા હોય. સંખ્યાતા ભવસિદ્ધિક યાવતું સંખ્યાતા પરિગ્રહસંજ્ઞોપયુક્ત છે. વેદક, પયપૈદક નથી, સંખ્યાતા નપુંસકવેદક છે, એ પ્રમાણે ક્રોધકષાયી અને માનકષાયીને સંજ્ઞીવતુ જાણવા. મનોયોગી યાવતુ અનાકારોપયુક્ત સંખ્યાતા જાણવા. અનંતરોપNEક કદાચ હોય, કદાચ ન હોય, જે હોય તો તેને અસંવત્ ગણવા. પરંપરોપપHક નૈરયિક સંખ્યાતા છે. એ રીતે જેમ અનંતરોધપક્ષક કહ્યા, તેમ અનંતરાવગાઢ જાણવા. અનંતરાહારક, અનંતર પતિ, પરંપરાવગાઢ ચાવતુ અચરિમ બધાં સંખ્યાતા છે.
ભગવન! આ રતનપમાં પૃdીના 30-લાખ નાવાસોમાં અસંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત નાટકોમાં એક સમયમાં કેટલા નૈરયિકો ઉપજે છે ? યાવત કેટલા અનાકારોપયોગ નૈરયિક ઉપજે છે ? ગૌતમી આ રનપભા પૃવીના 30 લાખ નકાવાસોમાં અસંખ્ય વિસ્તૃત નરકોમાં એક સમયમાં જાન્યથી એક, બે, ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતા નૈરયિકો ઉત્પન્ન થાય છે, એ પ્રમાણે જેમ સંખ્યાત યોજન વિસ્તૃતના ત્રણ લાવા કહ્યા, તેમ અસંખ્યાત વિસ્તારવાળા ત્રણ આલાવા કહેવા. વિશેષ એ કે સંખ્યાતને બદલે અસંખ્યાત કહેવુંબાકી પૂર્વવતુ યાવત અસંખ્યાત અચરમ કહ્યા છે, તેમાં વિભિન્નતા છે. 'લેયા'ને શતક-૧-માફક કહેવી, વિશેષ એ કે સંખ્યાત વિસ્તૃત અને અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં અવધિજ્ઞાની, અવધિદર્શની સંખ્યાલ જ ઉદ્ધઓં બાકી પૂર્વવતું.
ભગવન શર્કરાપભામૃdીમાં કેટલા નરકાવાસો છે ? પ્રશ્ન. ગૌતમ ! ર૫-લાખ નરકાવાસ. -- ભગવતુ ! તે સંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત છે કે અસંખ્યાત? એ પ્રમાણે રાપભાની માફક શર્કરાપભા પણ કહેવી. વિશેષ એ કે - આ ત્રણે ગમમાં અસંી ન કહેવા.
વાલુકાપભા વિશે પૃચ્છા. ગૌતમ! ૧૫-લાખ નરકાવાસો છે. બાકી શર્કરાપભાવત. લેયાઓમાં ભેદ છે, તે પ્રથમ શતકવત છે.
પંકપ્રભા વિશે પ્રા. ગૌતમ દશ લાખ નરકાવાસ. એ પ્રમાણે શર્કરાપભાવત. વિશેષ આ • અવધિજ્ઞાની-અવધિદર્શની ઉદ્ધતતા નથી.
ધૂમપ્રભા વિશે પૃચ્છા. ગૌતમ! ત્રણ લાખ નકાવાસ.
તમા વિશે પૃચ્છા - x • ગૌતમ! પાંચ જૂન એક લાખ નરકાવાસ કહ્યા છે. બાકી પંકાભાવતુ જાણવું.
ભગવન અધઃસપ્તમી yવીમાં અનુત્તર અને કેટલા મોટા મહાનરકાવાસ કહ્યા છે ? ગૌતમ ! પાંચ અનુત્તર, અપતિષ્ઠાન પર્યન્ત. ભગવનું છે તે સંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત છે કે અસંખ્યાત ? એક સંખ્યાત વિસ્તૃત, બાકી ચારે અસંખ્યાત વિસ્તૃત. ભગવના અધઃસપ્તમી પૃdીમાં પાંચ અનુત્તરોમાં મહા મોટા કાવતું મહાનકોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નરકોમાં એક સમયમાં કેટલા નૈરયિક ઉત્પન્ન થાય છે, ઈત્યાદિ પન. પંકાભા મુજબ જાણવું. વિશેષ આ - ત્રણ $જ્ઞાનવાળા ઉત્પન્ન થતો નથી કે ઉદ્ધતતા નથી. બાકી બધું પૂર્વવત્ કહેવું એ પ્રમાણે અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં પણ કહેવું, અસંખ્યાત કહેવા.

Page #18

૧૩/-/૧/૫૬૪ થી ૫૬૬
[૫૬૫] ભગવન્ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦-લાખ નરકાવાસોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નકોમાં સમ્યગ્દષ્ટિ નકો ઉપજે છે, મિથ્યાદષ્ટિ નસ્કો ઉપજે છે કે સમિથ્યાદૃષ્ટિ નૈરયિકો ઉપજે છે ? ગૌતમ ! સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાદૃષ્ટિ ઉપજે, પણ મિશ્રષ્ટિ નહીં.
૨૧
ભગવન્ ! આ પ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦ લાખ નરકાવાસોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નકોમાં શું સમ્યગ્દષ્ટિ નૈરયિકો ઉદ્ધર્તે છે, આદિ પૃચ્છા. પૂર્વવત્ - • ભગવન્ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦ લાખ નરકાવાસોમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત નકો શું સમ્યગ્દષ્ટિ નૈરયિકોથી અવિરહિત છે, મિથ્યાદષ્ટિઓથી કે મિશ્રર્દષ્ટિઓથી અવિરહિત છે ? ગૌતમ ! સમ્યગ્ અને મિથ્યાદષ્ટિથી વિરહિત છે, મિશ્રદષ્ટિથી કદાચિત્ અવિરહિત, કદાચિત્ વિરહિત હોય. આ પ્રમાણે અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં ત્રણ આલાવા કહેવા. ‘શકરભા’થી તમા સુધી કહેવું.
ભગવન્ ! અધઃસપ્તમી પૃથ્વીમાં પાંચ અનુત્તરોમાં યાવત્ સંખ્યાત વિસ્તૃત નકોમાં સમ્યગ્દષ્ટિ નૈરયિકો ઉત્પન્ન થાય? ગૌતમ ! સમ્યગ્દષ્ટિ અને મિશ્ર ન ઉપજે, મિથ્યાર્દષ્ટિ ઉપજે. એ પ્રમાણે ઉદ્ધર્વેમાં જાણવું. અવિરહિત, રત્નપ્રભા મુજબ છે, એ રીતે અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં ત્રણ આલાવા જાણવા.
[૫૬૬] ભગવન્ ! શું કૃષ્ણલેશ્તી, નીલલેશ્મી યાવત્ શુકલલેશ્યી થઈને જીવ કૃષ્ણલેશ્મી નસ્કોમાં ઉત્પન્ન થાય ? હા, ગૌતમ ! - x - થાય. ભગવન્ ! એમ કેમ કહો છો ? - X - ગૌતમ ! લેયા સ્થાન સંક્લેશને પામતા પામતા
કૃષ્ણલેશ્યામાં પરિણમે છે, પછી કૃષ્ણવેશ્યા નૈરયિકોમાં ઉપજે છે, તેથી.
ભગવના કૃષ્ણલેશ્મી યવ શુક્લલેસી થઈને જીવ નીલલેસ્સી નૈરયિકોમાં ઉપજે? હા, ગૌતમ! યાવત્ ઉપજે છે. ભગવના એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! લેયા સ્થાનમાં સંક્લેશ પામતા પામતા અને વિશુદ્ધયમાન થતાં નીલલેશ્યામાં પરિણમે છે, પછી નીલલેશ્તી નૈરયિકોમાં ઉપજે છે, તેથી હે ગૌતમ! આમ કહ્યું છે.
ભગવન્ ! કૃષ્ણતેશ્મી યાવત્ શુક્લલેશ્ત્રી થઈને જીવ કાપોતલેશ્મી વૈરયિકોમાં ઉપજે છે? નીલલેશ્યા માફ્ક કાપોતલેશ્યામાં પણ કહેવું યાવત્ ઉપજે છે. ભગવન્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૬૪ થી ૫૬૬ ઃ
રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કાપોતલેશ્મી જ ઉત્પન્ન થાય, કૃષ્ણલેશ્તી આદિ નહીં, તેથી કાપોતલેશ્યાને આશ્રીને પ્રશ્ન કર્યો છે.
કૃષ્ણપાક્ષિકાદિનું લક્ષણ - જેનો અપાર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્ત શેષ સંસાર છે, તે શુક્લપાક્ષિક છે, તેથી વધુ હોય તે કૃષ્ણપાક્ષિક. ઈન્દ્રિય ત્યાગથી ઉત્પત્તિ કહી, તેથી ચક્ષુદર્શની ઉત્પન્ન થતાં નથી, તો અચક્ષુર્દર્શની કઈ રીતે ઉપજે ? ઈન્દ્રિયોને આશ્રીને સામાન્ય ઉપયોગ માત્રના અચક્ષુર્દર્શન શબ્દના ઉત્પાદ સમયે પણ ભાવથી અચક્ષુર્દશની ઉપજે છે, તેમ કહ્યું. ભવપ્રત્યય નપુંસકવેદથી સ્ત્રી-પુરુષવેદી ન ઉપજે.
શ્રોત્રાદિ ઉપયુક્ત ન ઉપજે, ઈન્દ્રિયોનો તેઓમાં અભાવ છે. નોઈન્દ્રિય-મન, તેમાં જો કે મન:પર્યાપ્તિ અભાવે દ્રવ્ય મન નથી. તો પણ ભાવમન, ચૈતન્ય રૂપનો
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
સદા ભાવ હોવાથી તેનાથી ઉપયુક્તની ઉત્પત્તિથી નોઇન્દ્રિયોયુક્ત ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ કહ્યું, મનોયોગી અને વાગ્યોગી ન ઉપજે, ઉત્પત્તિ સમયે અપકિત્વથી મન, વાચાનો અભાવ હોય છે, સર્વ સંસારીને કાયયોગ હંમેશા હોય, તેથી તે ઉપજે.
હવે રત્નપ્રભા નારકોની જ ઉદ્ધર્તના કહે છે – પરભવમાં પ્રથમ સમયે ઉદ્ધર્તના હોય છે. તે નાસ્કોમાં અસંજ્ઞીમાં ઉત્પન્ન ન થાય, તેથી “અસંજ્ઞી થઈને ન ઉદ્ધર્વે તેમ કહ્યું. એ રીતે વિભંગજ્ઞાની ન ઉદ્ધર્તે તે કહેવું, બાકીના પદો ‘ઉત્પાદવત્’ કહેવા. - X -
અહીં રત્નપ્રભા નાકોના ઉત્પાદ અને ઉદ્વર્તનામાં પરિણામ કહ્યા. હવે તે અંગે જ કહે છે – પ્રથમ સમયોત્પન્ન કેટલા છે? ઉત્પત્તિ સમય અપેક્ષાથી બીજા આદિ સમયોમાં વર્તમાન કેટલા છે ? એ રીતે વિવક્ષિત સમયે પ્રથમ સમય અવગાઢ, દ્વિતિયાદિ સમયે અવગાઢ (લેવા). નાક ભવોમાં જેને છેલ્લો ભવ છે, તે ચરમ અથવા નારક ભવના ચરમ સમયમાં વર્તમાન, બાકીના અચરમ જાણવા. અસંજ્ઞીમાંથી મરીને જે નારકત્વથી ઉત્પન્ન છે, તે અપર્યાપ્તકાવસ્થામાં અસંજ્ઞી, ભૂતભાવથી છે, તે અલ્પ છે માટે “કદાચ હોય'' તેમ કહ્યું. માન, માયા, લોભ કષાયોપયુક્ત, નોઈન્દ્રિયોપયુક્ત, અનંતરોપપન્ન, અનંતરાવગાઢ, અનંતરાહાક, અનંતર પર્યાપ્તકોને કદાચિત્પણાથી સિયાસ્થિ કહેવું. બાકીનાને બહુત્વથી અસંખ્યાતા કહેવા.
સંખ્યાત વિસ્તૃત નસ્કાવારા નાસ્ક વક્તવ્યતા કહી, હવે તેથી વિપરીત વક્તવ્યતા કહે છે – કૃમીત્તે નં૰ આદિ - ૪ - અસંજ્ઞી ત્રણે આલાવામાં ન કહેવા. કેમકે - તે પહેલીમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. - ૪ - લેશ્યામાં વૈવિધ્ય કહ્યું છે, તે પહેલા શતક માફક કહેવું. તેમાં સંગ્રહ ગાયા આ પ્રમાણે - પહેલી બે માં કાપોત લેશ્યા, ત્રીજીમાં મિશ્ર, ચોથીમાં નીલ, પાંચમીમાં મીશ્ર કૃષ્ણા, પછી પરમ કૃષ્ણા.
અવધિજ્ઞાની, અવધિદર્શની ઉપજતા નથી, કેમ? તેઓ પ્રાયઃ તીર્થંકરો જ છે, તેઓ ચોથીમાંથી ઉદ્ઘર્દીને ઉત્પન્ન થતા નથી. અહીં ચાવત્ પ્રતિષ્ઠાન કહ્યું, તેથી કાળ, મહાકાળ, રૌરવ, મહારૌરવ ચારે લેવા. અહીં મધ્યમ નસ્કાવાસ જ સંખ્યાત વિસ્તૃત છે. - x - સમ્યકત્વભ્રષ્ટોનો જ તેમાં ઉત્પાદ છે, પછી આધ ત્રણ જ્ઞાનવાળા ઉત્પન્ન થતાં નથી કે ઉદ્વર્તતા નથી. આ પાંચ નસ્કાવાસમાં મતી શ્રુતજ્ઞાની હોતા નથી. ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલને સમ્યગ્દર્શન અભાવે આભિનિબોધિકાદિ ત્રણે જ્ઞાનનો અભાવ હોય છે.
૨૨
હવે રત્નપ્રભાદિ નારવક્તવ્યતામાં જ સમ્યગ્દષ્ટિને આશ્રીને કહે છે – સભ્યમિથ્યાર્દષ્ટિ ઉપજતા નથી, કેમકે “સમ્યમિથ્યાર્દષ્ટિ કાળ ન કરે' એ વચનથી મિશ્રર્દષ્ટિ ન મરે, તેઓને ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાન પણ ઉત્પન્ન ન થાય. તેઓનો કદાચિત્ વિરહ સંભવે છે.
.
હવે બીજા પ્રકારના ભંગથી નાક વક્તવ્યતા કહે છે - મૈં નૂનં આદિ. લેશ્યાભેદોમાં અવિશુદ્ધિમાં જતા, કૃષ્ણલેશ્યામાં જાય છે. આદિ. પ્રશસ્ત લેશ્મા સ્થાનોમાં અવિશુદ્ધિમાં જતા અને અપ્રશસ્ત લેશ્યા સ્થાનોમાં વિશુદ્ધિમાં જતા, નીલલેશ્યામાં પરિણામે છે, એ ભાવ છે.

Page #19

૧૩/- ૨/૫૬૭
૨૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
ૐ શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૨, “દેવ” &
– X - X - X - X — o ઉદ્દેશા-1-માં નાસ્કો કહ્યા, પપાતિક સાધચ્ચેથી બીજા ઉદ્દેશામાં ‘દેવો' કહે છે. આ સંબંધથી આવેલ સૂત્ર -
• સૂત્ર-પ૬૭ -
ભગવન / દેવો કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ચાર પ્રકારે છે • ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિક. • • ભગવના ભવનવાસી દેવો કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! દશ ભેદ. અસુરકુમારાદિ, જેમ બીજા શતકમાં દેવ ઉદ્દેશકમાં કહા, તેમ સવસિદ્ધક સુધી જાણવા.
ભાવના અસુરકુમારાવાસ કેટલા લાખ છે ગૌતમ૬૪-લાખ છે. ભગવન તે સંખ્યાત વિસ્તૃત છે કે અસંખ્યાત ? ગૌતમ બંને છે - ભગવનું ૬૪-લાખ અસુરકુમારાવાસના સંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત અસુર કુમારાવાસમાં એક સમયમાં કેટલા અસુકુમારો ઉપજે? ચાવતુ કેટલા તેઉલેચ્છી ઉપજે , કેટલાં કૃષ્ણપાક્ષિકો ઉપજે. એ પ્રમાણે રનપભામાં છે તેમ જ પૂછવું, તેમજ કહેવું. વિશેષ એ કે - બે વેદ ઉપજે, નપુંસકdદક ન ઉપજે. બાકી પૂર્વવત. ઉદ્ધના પણ તે પ્રમાણે જ છે. વિરોધ એ કે અસંજ્ઞી ઉદ્વર્તે અવધિજ્ઞાની • અવધિદર્શની ન ઉપજે. બાકી પૂર્વવત્ સત્તાના વિષયમાં પણ પૂવવ4. વિશેષ ઓકે-સંખ્યાતા સ્ત્રીવેદક કહ્યા, એ રીતે પુરુષવેદક પણ છે, નપુંસકવેદક નથી.
– ક્રોધ કયાયી કદાચ હોય, કદાચ ન હોય. જે હોય તો જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ હોય. ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા હોય. એ પ્રમાણે માની, મારી જાણતા. લોભકષાયી સંખ્યાતા જાણવા, બાકી પૂર્વવત્ છે. ત્રણે આલાવામાં સંખ્યાત યોજનમાં ચાર લેયાઓ કહેવી. એ પ્રમાણે અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં પણ છે, વિશેષ એ કે - ત્રણે આલાવામાં અસંખ્યાતા કહેવા યાવત્ અસંખ્યાતા અચરિમો કહેવા.
ભગવતુ નાગકુમારાવાસ કેટલા છે ? એ પ્રમાણે યાવતુ નીતકુમારો કહેતા. વિશેષ એ કે - જ્યાં જેટલા હોય તે કહે.
ભગવન ! સંતરાવાસ કેટલા લાખ છે ? ગૌતમ! અસંખ્યાત. ભગવત્ ! તે સંખ્યાત વિસ્તૃત છે કે અસંખ્યાત વિસ્તૃત ? ગૌતમ! સંખ્યાત વિસ્તૃત છે, અસંખ્યાત નહીં. -- ભગવન સંખ્યાત વિસ્તૃત સંતરાવાસમાં એક સમયમાં કેટલા વ્યંતરો ઉપજે છે ? એ રીતે જેમ સંપ્રખ્યાત વિસ્તૃત સુકુમારાવાસમાં ત્રણ આલાવા છે, તેમ કહેવા. સંતરોના પણ ત્રણ લાવા કહેવા.
ભગવાન ! જ્યોતિક વિમાનાવાસ કેટલાં લાખ છે ? ગૌતમ ! અસંખ્યાત છે. ભગવન્! તે સંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત છે ? એ રીતે વ્યંતરની માફક
જ્યોતિષના પણ ત્રણ આલાવા કહેવા. વિશેષ એ કે - એક તેજોલેસ્પા જ હોય. ઉદ્ધતનાદિમાં અસંજ્ઞી હોતા નથી. બાકી પૂર્વવત.
ભગવન સૌધર્મકલામાં કેટલા લાખ વિમાનાવાય છે ? ગીતમ! Bરલાખ. ભગવન સંખ્યાતયોજન વિસ્તૃત છે, અસંખ્યાત યોજન ? ગૌતમ !
બને છે. ભગવના સૌધીકલાના સંખ્યતવિસ્તૃત ૩ર-લાખ વિમાનાવાસમાં એક સમયમાં કેટલા સૌધર્મ દેવો ઉપજે છે ? કેટલે તેરોલેયી ઉપજે છે ? એ રીતે
જ્યોતિષની માફક ત્રણ લાવા કહેતા. વિશેષ એ કે – પ્રણેમાં સંખ્યાતા કહેવા. અવધિજ્ઞાની અવધિદર્શનીનું વન પણ કહેવું, બાકી પૂર્વવતું. અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં પણ આ રીતે ત્રણ આલાવા કહેવા. માત્ર ત્રણે અલાવામાં અસંખ્યાત કહેવા. અવધિ જ્ઞાની-દશની સંખ્યાતા ચ્યવે છે, બાકી પૂર્વવતુ.
સૌદામ માફક ઈશાનમાં પણ છ આલાવાઓ કહેવા. સનતકુમારમાં પણ એ પ્રમાણે છે, માત્ર સ્ત્રી વેદક ત્યાં નથી ઉપજતા, તેની સત્તા નથી, માટે ન કહેવા. અસંજ્ઞી ત્રણે અલાવામાં ન કહેવા. બાકી પુર્વવતુ. એ પ્રમાણે સહસ્ત્રાર સુધી કહેવું. વિમાન અને વૈશ્યામાં વિવિધતા છે.
ભાવના આનત-પાણતમાં કેટલા સો વિમાનો છે ? ગૌતમી ઝoo છે. તે વિમાનાવાસ સંખ્યાત વિસ્તૃત છે ઈત્યાદિ ? ગૌતમ બને છે. સંખ્યાત વિસ્તૃતમાં ત્રણ આલાવા સહમ્રાર મુજબ કહેવા. અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને અવે છે તેમાં સંખ્યાત કહેવા, સત્તામાં અસંખ્યાત કહેવું. વિશેષ એ કે . નોઈદ્રિય-ઉપયુકત અનંતરોપપક, અનંતરાવગાઢ, અનંતરાહારક, અનંતર પર્યાપ્તક, આ બધામાં જઘન્યથી એક, બે, ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા કહ્યા છે, બાકીનામાં અસંખ્યાતા કહેવા. આરણ-અરયુતમાં અનિત-પાણત માફક કહેવું. વિમાનમાં વૈવિધ્ય છે. એ રીતે રૈવેયકમાં છે.
નુત્તર વિમાનો કેટલા છે? ગૌતમાં પાંચ ભગવન્! તે સંખ્યાત વિસ્તૃત છે કે અસંખ્યાત વિસ્તૃત? ગૌતમાં એક સંખ્યાત વિસ્તૃત છે, બાકીના અસંખ્યાત વિસ્તૃત છે. ભગવન! પાંચે અનુત્તર વિમાનમાં જે સંખ્યાત વિસ્તૃત વિમાન છે, તેમાં એક સમયમાં કેટલા અનુતરોપાતિક દેવો ઉપજે છે? કેટલા શ૧૯ી ઉપજે છે? અમન તે પ્રમાણે જ ગૌતમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત વિમાનમાં એક સમયમાં જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા દેવો ઉપજે છે, એ રીતે જેમ રૈવેયક વિમાનમાં સંખ્યાત વિસ્તૃતમાં કહ્યું તેમ, વિશેષ આકૃણાક્ષિક, અભિવસિદ્ધિક, ત્રણ અજ્ઞાનવાળા, બધાં ન ઉપજે, ન ચ્યવે, ન સતાથી કહેઝા, અચરમનો પણ નિરોધ કરવો યાdd સંખ્યાત ચરમ કહ્યા છે. બાકી પૂર્વવતુ. અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં પણ આ ન કહેવા. માત્ર તેમાં અચરમ હોય છે. બાકીનું અસંખ્યાત વિસ્તૃત પૈવેયક મુજબ ચાવતુ અચરમો કહ્યા છે, સુધી કહેવું.
ભગવન!૬૪-લાખ અસુરકુમારાવાસમાં સંખ્યાતવિસ્તૃત અસુરકુમારવાસોમાં શું સમ્યગ્રËષ્ટિ અસુરકુમારો ઉપજે, મિશ્રાદેષ્ટિ ઉપજે, એ રીતે રતનપભા મુજબના ત્રણ આલાવા કહેવા. એ રીતે અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં ત્રણ આલાવા કહેવા. એ રીતે યાવત શૈવેયકમાં, અનુત્તર વિમાનમાં પણ કહેવું. ત્રણે આલાવામાં મિથ્યાષ્ટિ, સભ્ય મિથ્યાદેષ્ટિ ન કહેવા. બાકી પૂર્વવત જાણવું.
ભગવન્! કૃણવેરસી, નીલલેયી યાવત્ શુકલહેરાયી થઈને જીવ કૃણાલેયી દેવોમાં ઉપજે ? હા, ગૌતમ! એ રીતે નૈરયિકોમાં પહેલા ઉદ્દેશામાં

Page #20

૧૩/- ૨/૫૬૭
૨૬
કહ્યા મુજબ કહેવું. નીલલેયી પણ નૈરયિકવત કહેવા, એ રીતે યાવતુ પાલેચી, શુકલdી કહેવા. વિશેષ આ - લેયા સ્થાન વિશુદ્ધ થતાં થતાં શુકલલચામાં પરિણમે છે, પછી શુકલલેચી દેવોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી પૂર્વવત્ કહ્યું છે. ભગવન્! તે એમ જ છે(૨).
• વિવેચન-પ૬૭ :
સંખ્યાતવિસ્તૃતાદિ - અહીં ગાથા છે - જે સર્વે નાના ભવનો જંબૂદ્વીપ સમાન હોય છે. તેમાં મધ્યમના સંખ્યય વિસ્તૃત છે, બાકીના અસંખ્યય વિસ્તૃત છે. - - સ્ત્રી અને પુરુષ વેદમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં તે બેનો જ સદ્ભાવ છે. અસુરાદિથી ઈશાનાંત દેવોમાં પૃથ્વી આદિમાંથી અસંજ્ઞીઓ પણ ઉપજે છે માટે અસંજ્ઞીની ઉત્પત્તિ કહી.
અવધિ જ્ઞાની, અવધિદર્શની ન ઉપજે, અસુરાદિમાં ઉત્કૃતને તીર્થકરાદિત્વનો લાભ ન થાય, તીર્થકસદિમાં અવધિવાળા ઉદ્વર્તે છે. પ્રાપ્ત પદ ઉપલક્ષિત લાવો પહેલા ઉદ્દેશા મુજબ અસરોમાં કહેવો.
ક્રોધ, માન, માયા, કષાય ઉદયવાન દેવોમાં કદાચિક કહ્યું લોભ કક્ષાયોદયવાળા સાર્વદિક હોવાથી સંખ્યાતા લોભકષાયી કહેવા. ત્રણે પણ આલાવામાં ચાર લેશ્યાતેજલેશ્યતા કહેવા. આ અસુરકુમાર આદિને હોય છે. જે નિકાસમાં જેટલા ભવન લક્ષણો છે, તેટલા તેમાં કહેવા. જેમકે અસુરોમાં ૬૪, નાગકુમારોમાં-૮૪, સુવર્ણકુમારોમાં ૭૨, વાયુકુમારોમાં ૯૬, હીપ-દિક-ઉદધિ-વિધુત-સ્તનીતાદિમાં પ્રત્યેકમાં ૬૬૭ લાખ ભવનો છે.
વ્યંતર સૂત્રમાં સંખ્યાત વિસ્તૃતમાં આ ગાયા છે - ઉત્કૃષ્ટથી જંબૂદ્વીપ સમાન તે નગરો છે, ક્ષદ્રથી ભરત સમાન, મધ્યમથી વિદેહ સમાન છે. - - જ્યોતિક સૂત્રમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત વિમાન આવાસ છે. • x • ગ્રંથ વડે માપવા. અહીં એક તેજોલેશ્યા જ કહેવી. વ્યંતરમાં અસંજ્ઞી ઉપજે છે, અહીં તેનો નિષેધ છે, એ વિશેષ જાણવું. ઉત્પાદનો અભાવ હોવાથી અહીં સતામાં પણ તેનો નિષેધ છે.
સૌધર્મ સુગમાં - જેથી તીર્થકરાદિ થાય, તેથી અવધિજ્ઞાની આદિ વીને કહ્યું. સંખ્યાતનો જ તીર્થકર આદિમાં ઉત્પાત હોવાથી અવધિજ્ઞાની, અવધિદર્શની સંખ્યાતા અવે છે, તેમ કહ્યું.
ઉત્પાદાદિ ત્રણ, સંખ્યાત વિસ્તૃતને આશ્રીને અને ત્રણ અસંખ્યાત વિસ્તૃત આશ્રીને એમ છ આલાવા થાય. સનકુમારાદિમાં ઝીઓ ઉત્પન્ન ન થાય, ન ઉદ્વર્તે. તેમાં સંજ્ઞીમાંથી ઉત્પન્ન થઈને ચ્યવને સંજ્ઞીમાં જ જાય, સહસારાંત સુધી તિર્યંચો ઉપજે છે, તેથી અસંખ્યાતોને ત્રણે આલાવામાં કહ્યા. તેમાં વિમાનોમાં વૈવિધ્ય કહ્યું, તે બગીશ, અઢાવીશ આદિ. લેસ્યામાં અનુક્રમે તેજો, તેજો, તેજો અને પદ્મ, પદ્મ, પદ્મ અને શુક્લ, શુક્લ અને પછી બધે પમ શુક્લ જાણવી.
આનતાદિમાં ઉત્પાદ, અવસ્થાન અને ચ્યવનમાં સંખ્યાત વિસ્તૃત વિમાનોમાં સંખ્યાત જ થાય છે. અસંખ્યાત વિસ્તૃતમાં પણ ઉત્પાદ અને વન સંખ્યાલ જ છે, કેમકે ગર્ભજ મનુષ્યોથી જ આનતાદિમાં ઉત્પાદ છે, તેઓ સંખ્યાતા છે, વળી ત્યાંથી વીને પણ ગર્ભજ મનુષ્યોમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી એક સમયમાં સંખ્યાતનો જ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ઉત્પાદ અને ચ્યવન સંભવે છે, અવસ્થિતિ અસંખ્યાતની સંભવે.
પ્રજ્ઞપ્તક ગમમાં અસંખ્યાતા કહેવા, માત્ર નોઈન્દ્રિયોયુતાદિ પાંચ પદોમાં સંગાતા જ છે. • x - x • પાંચ અનુત્તરોમાં મધ્યવિમાન સંખ્યાત યોજન વિસ્તૃત જાણવું. -- અહીં સમ્યગુદષ્ટિનો જ ઉત્પાદ હોવાથી કુણપાક્ષિકાદિ પદોનો નિષેધ છે. જેનો અનુતર દેવનો ચરમ ભવ છે, તે ચરમ અને બાકીના અચરમ, તેનો નિષેધ કર્યો છે. તેથી મધ્યમ વિમાનમાં ‘ચરમો' જ ઉત્પન્ન થાય છે. પણ બાહ્ય ચાર વિમાનોમાં અચરમ ઉત્પન્ન થાય છે. ઈત્યાદિ - ૪ -
- હું શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-3-“નૈરયિક'' છે.
- X - X - X - X - ૦ ઉદ્દેશા-ર-માં દેવ વકતવ્યતા કહી, દેવો પ્રાયઃ પરિચારવાળા હોય છે, પરિચારણા નિરૂપણ માટે ત્રીજો ઉદ્દેશો કહે છે.
• સૂત્ર-પ૬૮ :
ભગવન / નૈરયિકો અનંતરાહાક હોય, પછી નિર્વતના વડે એ પ્રમાણે પસ્ચિારણાપદ સંપૂર્ણ કહેવું. ભગવન્! એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૬૮ :
અનંતરાહાફ - ઉપપાત ક્ષેત્ર પ્રાપ્તિ સમયે જ આહાર કરે છે. પછી શરીરોત્પત્તિ કરે. પરિચારણા પદ એ પ્રજ્ઞાપનાનું ૩૪-મું પદ છે તે આ રીતે - પછી પરિણત કરીને પરિણમાવીને પછી પરિચારણા, પછી વિકૃણા કરે ? હા, ગૌતમ ! ઈત્યાદિ. પછી પરિણત કરીને અર્થાત અંગ-પ્રત્યંગથી ચોરતથી પામે, પામીને પરિણત ઈન્દ્રિયાદિ વિભાગચી, પછી શબ્દાદિ વિષયોપભોગ કરી વિવિધ રૂ૫ કરે.
શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૪-“પૃથ્વી” છે.
- X - X - X - X – • ઉદ્દેશા-1-માં પરિચારણા કહી, તે નાકાદિને હોય છે. નાકાદિના અર્થને પ્રતિપાદન કરવા ઉદ્દેશો-૪ કહે છે.
• સત્ર-૫૬૯ -
ભગવન! પૃનીઓ કેટલી છે? ગૌતમ ! સાત. તે આ - નાપભાં ચાવતું અધસતમ. ભગવન અધઃસપ્તમી પૃથ્વીમાં પાંચ અનુત્તર મહા-મોટા ચાવતું આપતિષ્ઠાન છે. તે નાસ્કો છી તમા પૃતીના નાકોથી (૧) મહતતર, (૨) મહા-વિપીણતર ૩) મહાવાસતર, (૪) મહા પ્રતિરિતતર છે, પણ મહાપ્રવેશનતર નથી, કીર્ણતર નથી, આઉતતર નથી, અણોયણતર નથી. તેમાં રહેલ નૈરયિકો છઠ્ઠી તમાકૃતીના નૈરયિકોથી મહાકમતર, મહાકિયાવાળા, મહાકાવવાળા, મહાવેદનાવાક્ય છે, પરંતુ આકર્મવાળા, અપક્રિયાવાળા, અલ્પ આwવવાળા, અભ વેદનાવાળા નથી. અભ ઋદ્ધિવાળા, અલાદ્યુતિવાળા છે. મહાદ્ધિવાળા અને મહાધુતિવાળા નથી.
છઠ્ઠી તમામૃedીમાં પાંચ વ્ન એક લાખ નરકાવાસ છે. તે નરકો અધઃસપ્તમી પૃeતીના નૈરયિકોથી મહત્તક ચાવતું મહા વિરતીર્ણતર નથી,

Page #21

૧૩-૪/૫૬૯
મહાપવેશનતક યાવતુ આકીર્ણ નથી. તે નસ્કોમાં નૈરયિકો અઘસાતમી પૃedીના નરસિકોથી અલ્પકમવાળા ચાવતું અઘક્રિયાવાળા છે પણ મહાકર્મવાળા અને મહાચિાવાળા નથી. મહાકદ્ધિવાળા અને મહાધુતિવાળા છે, પણ અશુદ્ધિવાળા અને અાધુતિવાળા નથી.
છઠ્ઠી તમામૃedીમાં નરકો પાંચમી ધૂમપભા પૃadીના નરકોથી મહતર આદિ છે, મહાપ્રવેશનવાળાદિ નથી. તે નરકોમાં નૈરયિક પાંચમી ધૂમપભા પૃથ્વીથી મહાકર્મવાળાદિ છે, પણ અલાકમવાળા નથી. “દ્ધિવાળાદિ છે, પણ મહાદ્ધિવાળા નથી.
પાંચમી ધૂમપભા પૃdીમાં ત્રણ લાખ નક્કાવાયો છે. એ રીતે જેમ છઠ્ઠીમાં કહ્યું, એ પ્રમાણે સાતે પૃedીમાં પરસ્પર કહેવું, યાવત્ રતનપભા યાવતુ મહાકદ્ધિવાળા છે, અR28દ્ધિવાળા નથી.
• વિવેચન-૫૬૯ :
અહીં ક્યાંક દ્વારગાચા દેખાય છે - નૈરયિક, સ્પર્શ, પ્રણિધિ, નિરયંત, લોકમધ્ય, દિશિ-વિદિશાનું પ્રવાહ, પ્રવર્તન અસ્તિકાય, પ્રદેશ સ્પર્શના, અવગાહના જીવ અવગાઢ, પ્રદેશતિષીદન, લોક સંસ્થાન.
મતતા - લંબાઈથી, છિન્નત૬ : વિઠંભથી, માણાવાતિર - ઘણાં વિવક્ષિત દ્રવ્યોના અવસ્થાને યોગ્ય ક્ષેત્ર, મહાન અવકાશ જેમાં છે તે મહાવકાશ, અતિશય મહાવકાશ તે મહાવકાશતર. તે મહાજન સંકીર્ણ પણ હોય, તેથી કહે છે - મહા પ્રતિરિક્તતર એટલે અતિ રીકત. તે પ્રકારે - જેમ છી પસ્વી નરકો અતિશય મહતું. પ્રવેશન છે. બીજી ગતિમાં નરકગતિમાં જીવોનો પ્રવેશ તે પ્રવેશનક. * * *
જે કારણે મહાપ્રવેશનવાળા છે, તેથી અત્યંત સંકીર્ણ નથી. કર્તવ્યતાથી જેઓ આકુલ નાકલોક છે, તેમાં અતિશય યોગથી આકુલર છે. માતા - અતિશય અસંકીર્ણ, ક્યાંક મોયUાત - દેખાય છે. અર્થાતુ વ્યાકુળજનાભાવથી અતિશય પરસ્પર ધક્કામુક્કી થતી નથી. મ મતર - આયુક વેદનીયાદિ કર્મોની મહત્તા છે. મહffથાર - કાયિક્યાદિ ક્રિયાના મહત્પણાથી તે કાળે અને કાય મહતપણાના પૂર્વકાળે મહારંભાદિવથી જ મહાશ્રવવાળા છે. •x -
3gવતર - અવધિ આદિ ઋદ્ધિથી અ૫, મUrg - દીતિનો અભાવ. આ વસ્તુને વ્યતિરેકથી કહેતા મerfo આદિ કહ્યું.
• સૂત્ર-પ૩૦ થી પ૩૪ -
[૫૭] ભગવન / રતનપભા પૃdી નૈરયિક કેવો પૃdીસ્પર્શ અનુભવતા વિચરે છે ? ગૌતમ અનિષ્ટ યાવત અમણામ. એ રીતે ચાવ અધઃસપ્તમી પૃથ્વી નૈરયિક, એ રીતે અપકાયનો સ્પર્શ, એ પ્રમાણે યાવત્ વનસ્પતિના સ્પર્શ પર્યત જાણવું.
Nિ૧] ભગવત્ / રતનપભા પૃટની, બીજી શકશખભા પૃધીની અપેક્ષાએ બાહલ્યથી સૌથી મોટી, ચોતરફથી સૌથી નાની છે ? હા, ગૌતમ! એ પ્રમાણે જેમ જીવાભિગમના બીજ નૈરયિક ઉદ્દેશક મુજબ કહેવું.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ પિષ્ણુ ભગવના આ રતનપભા પૃdીના નકાવાસોના પરિપામિાં જે પૃથ્વીકાયિકો, નૈરયિક ઉદ્દેશકવત્ સાતમી સુધી કહેતું.
પિs૩] ભગવન લોકનો આયામ મધ્ય ક્યાં કહો છે? ગીતમાં આ રનપભાના આકાશમંડના અસંખ્યાત ભાગને અવગાહીને લોકનો આયામ મધ્ય છે. • - ભગવત! અધોલોકનો આયામ મધ્ય ક્યાં છે? ગૌતમાં ચોથી પંકાભા yવીના અવકાશમાંતરના સાધિક અધભાગને ઉલ્લંઘી અધોલોકનો આયામમય છે.
ભગવન! ઉdલોકનો આયામ મધ્ય ક્યાં છે ? ગૌતમ ! સનતકુમાર અને મહેન્દ્રકલાની ઉપર અને બ્રહ્મલોક Rાની નીચે રિટ વિમાન પાટમાં ઉtવલોકનો આયામ મધ્ય છે. - - ભગવાન ! તિછલિોકનો આયામ મય ક્યાં છે ? ગૌતમ ! જંબૂદ્વીપમાં મેરુ પર્વતના બહુ મધ્ય દેશ ભાગમાં આ રનપભા પૃથ્વીના ઉપરના અને નીચેના શુદ્ધ પતરમાં તિછલિોકના મધ્ય ભાગરૂપ આઠ રચક પ્રદેશ કહા છે. જ્યાંથી આ દશ દિશાઓ નીકળે છે. તે આ - પૂવ, પૂર્વદક્ષિણા એ પ્રમાણે દશમાં શતકમાં છે, તેમ કહેવું
પિB૪) ભગવન ઐokી દિશાની આદિ શું છે ? કાંeી તે નીકળી છે ? તેની આદિમાં કેટલા પ્રદેશ છે ? ઉત્તરમાં કેટલા પ્રદેશ છે? કેટલા પ્રદેશવાળી છે? ક્યાં પર્યવસાન પામે છે ? સંસ્થાન કર્યું છે? ગૌતમ ઐી દિશાની આદિમાં રૂચક છે, ચકથી નીકળે છે, દ્વિપદેશ આદિ, દ્વિપદેશ ઉત્તર છે. લોકને આશ્રીને અસંખ્યuદેશી, આલોકને આશ્રીને અનંતાદેશી છે. તે લોકને આણીને સાદિજ્ઞાંત છે, અલોકને આશ્રીને સાદિ-અનંત છે. લોકને આશીને મુજસંસ્થિત છે, અલોકને આશ્રીને ઉdશકટાકાર સંસ્થિત છે.
ભગવન્! આનેવી દિગની આદિ શું છે?, ઉદભવ શું છે? તેની આદિમાં કેટલા પ્રદેશ છે? કેટલા પ્રદેશ વિસ્તીર્ણ છે? કેટલા પ્રદેરાવાળી, તેનો અંત જ્યાં છે? તેનું સંસ્થાન કેવું છે? ગૌતમાં અનેરી દિશાની આદિમાં રુચક છે, રુચકાભવ. છે, એક પ્રદેશાદિ છે, એક પ્રદેશ વિસ્તૃત છે, અનુત્તર છે. લોકને આશ્રીને અસંખ્યપદેશ, અલોકને આશીને અનંતપદેરી છે. લોકને આશ્રીને આદિ સાંત, અલોકને આશીને સાદિ-અનંત છે. ટેલી મુકતાવલિ આકારે છે.
યાખ્યા દિશા ઐન્દ્રી માફક છે. નૈતી, આગ્નેયીવત છે. એ પ્રમાણે દિશા, ઐ%ી માફક અને વિદિશા, નેવી માફક જાણવીભગવાન વિમલાદિશા વિશે અન. ગૌતમાં વિમલાદિની આદિ રૂચક છે, તે રુચકમાંથી નીકળે છે, આદિમાં ચાર પ્રદેશ છે, હિપદેશ વિસ્તીર્ણ છે, અનુતર છે. લોકને અપશ્રીને આદિ અનેયી મુજબ જાણવું. વિરોષ એ કે તે ચકાકાર છે એ રીતે તમારું પણ જાણવી.
• વિવેચન-૫૩૦ થી પ૩૪ :
સ્પર્શ દ્વારમાં થાવ વનસ્પતિ કહીને તેઉ-વાયુકાયના સ્પર્શ સૂગ સૂચવેલ છે. કોઈ કહે છે - સાતે પૃથ્વીમાં તેઉકાય વજીને પૃથ્વીકાયિકાદિ સ્પર્શ નાકોને યુક્ત છે, કેમકે બાદ તેઉકાય તો સમયક્ષેત્રમાં હોય છે, સૂક્ષ્મ તેઉકાયનો ત્યાં સદભાવ હોવા છતાં સાર્શનેન્દ્રિયનો અવિષય છે. અહીં કહે છે કે – અહીં તેઉકાય, તે

Page #22

૧૩/-/૪/૫૭૦ થી ૫૭૪
પરમાધામી વિકુર્તીત બળતી એવી વસ્તુ જેવો સ્પર્શરૂપ તેઉકાય સ્પર્શ લેવાનો છે, સાક્ષાત્ તેઉકાય નહીં, અથવા ભવાંતરમાં અનુભૂત તેઉકાયિક પર્યાય પૃથ્વીકાયાદિ જીવ સ્પર્શ અપેક્ષાએ આ કહેવું.
-
પ્રણિધિ દ્વાર - પ્રણિધાય આશ્રીને, સૌથી મોટી ૧,૮૦,૦૦૦ પ્રમાણ રત્નપ્રભાનું બાહસ્ય છે, શર્કરાપ્રભાનું ૧,૩૨,૦૦૦ યોજન છે. સર્વથા લઘુ, પૂર્વાપ-દક્ષિણોત્તર વિભાગમાં લંબાઈ-પહોડાઈથી રત્નપ્રભાથી એક રાજ પ્રમાણ, તેથી મહત્તર શર્કરાપ્રભા છે. એ રીતે જીવાભિગમ મુજબ ઈત્યાદિ. આના વડે સૂચવે છે હા, ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વી, બીજી પૃથ્વીને આશ્રીને યાવત્ સર્વાતમાં સૌથી નાની છે. બીજી પૃથ્વી, ત્રીજી પૃથ્વીની પ્રણિધિથી સર્વ લઘુ છે. આ આલાવા વડે સાતમી સુધી કહેવું. નિરયાંત દ્વાર - નકાવાસની પડખેથી જેમ જીવાભિગમનો વૈરયિક ઉદ્દેશક છે, તેમાં આ રીતે સૂત્ર છે · અર્, તેઉ, વાયુ, વનસ્પતિકાયિક જીવો મહાકર્મવાળા યાવત્ મહાવેદનાવાળા છે ? હા, ગૌતમ ! છે.
'
-
૨૯
લોકમધ્યદ્વાર - રુચકની નીચે ૯૦૦ યોજન જતાં, લોકાંત પર્યન્ત અધોલોક છે, તે સાતિરેક સાત રાજ પ્રમાણ છે, તેનો મધ્યભાગ, ચોથી-પાંચમી પૃથ્વીનો જે અવકાશાંતર છે, તેનો સાતિરેક અર્ધ અતિબાહ્ય થાય છે. તથા સુચકની ઉપર ૯૦૦ યોજન ઓળંગીને ઉર્ધ્વલોક કહે છે, તે લોકાંત સુધી છે. તે સાત રાજલોકથી કંઈક ન્યૂન છે, તેનો મધ્યભાગ પ્રતિપાદન કરવા સૂત્રકારે દધ્ધિ મળશુમાર કહ્યું.
લોકના વજ્રમધ્યત્વથી રત્નપ્રભાના રત્નકાંડમાં બે સર્વક્ષુલ્લક પ્રતરો છે. તેની ઉપરથી ઉર્ધ્વમુખી અને નીચેથી અધોમુખી વૃદ્ધિ થાય છે. તેની ઉપર-નીચે સૌથી લઘુપ્રદેશ બે પ્રતર છે. પ્રજ્ઞાપકને સમજાવવા તિર્થાલોક મધ્યે આઠ પ્રદેશક સુચક કહ્યા છે તે તિલિોક મધ્યે કહેલ હોવાથી તિલિોકાયામ મધ્ય થાય છે. - ૪ - ૪ -
દિક્ વિદિક્ પ્રવહ દ્વાર - વિમારિ એટલે તેની આદિમાં કોણ છે ? તે ક્યાંથી ઉદ્ભવે છે? તેની આદિમાં કેટલા પ્રદેશો છે? તેની કેટલા પ્રદેશ વૃદ્ધિ છે ? લોકાંતના પરિમંડલ આકારત્વથી મુજ સંસ્થાનતા થાય, તેથી લોકાંતને આશ્રીને ‘મુરજસંસ્થિત' કહ્યું. તેની પૂર્વ દિશાને આશ્રીને ચૂર્ણિકારે આ પ્રમાણે કહ્યું છે પૂર્વોત્તરી પ્રદેશ હાનીમાં, દક્ષિણપૂર્વે રુચકદેશમાં, મુરજ નીચેની દિશામાં, અંતે ચતુઃપ્રદેશ, મધ્યમાં તુંડ. અલોકને આશ્રીને શકટોર્ધ્વ સંસ્થિત ઈત્યાદિ - ૪ - • સૂત્ર-૫૭૫ થી ૫૭૭ :
[૫૫] ભગવન્ ! આ ‘લોક' શું કહેવાય છે ? ગૌતમ ! પંચાસ્તિકાયના સમૂહરૂપ આ લોક કહેવાય છે. તે આ - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય યાવત્ પુદ્ગલાસ્તિકાય.
ભગવન્ ! ધર્માસ્તિકાયથી જીવોની શું પ્રવૃત્તિ છે ? ગૌતમ ! ધર્માસ્તિકાયથી જીવોનું આગમન, ગમન, ભાષા, ઉન્મેષ, મનોયોગ, વચનયોગ અને કાયયોગ પ્રવૃત્તિ થાય છે. આ અને આવા પ્રકારના બધાં ચલ ભાવ, તે ધર્માસ્તિકાય દ્વારા પ્રવૃત્ત થાય છે. તેનું લક્ષણ ગતિ છે.
અધર્માસ્તિકાયથી જીવોની શું પ્રવૃત્તિ છે? ગૌતમ ! તેના વડે જીવોના
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
સ્થાન, નિશીદન, વવર્તન, મનનું એકત્રી ભાવકરણ, જે આવા પ્રકારના અન્ય સ્થિર ભાવો, તે બધાં અધમસ્તિકાયની પ્રવૃત્તિ છે. અધમિિસ્તકાયનું લક્ષણ
‘સ્થિતિ' છે.
30
ભગવન્ ! આકાશાસ્તિકાયમાં જીવો અને અજીવોની શું પ્રવૃત્તિ છે ? ગૌતમ ! આકાશાસ્તિકાય, બંનેના આશ્રયરૂપ છે.
[૫૬] એક કે બે પરમાણુથી પૂર્ણમાં સો પરમાણુ પણ સમાઈ શકે છે. ૧૦૦ કરોડ પૂર્ણમાં ૧૦૦૦ કરોડ પરમાણુ પણ સમાઈ શકે.
[૫૭] આકાશાસ્તિકાયનું લક્ષણ અવગાહના છે.
ભગવન્ ! જીવાસ્તિકાયથી જીવોની શું પ્રવૃત્તિ છે ? ગૌતમ ! જીવાસ્તિકાય દ્વારા જીવો અનંત આભિનિબોધિકજ્ઞાન પચાયો, અનંત શ્રુતજ્ઞાન પર્યાયો, એ રીતે બીજા શતકના અસ્તિકાય ઉદ્દેશક મુજબ યાવત્ તે ઉપયોગને પામે છે. જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ છે.
પુદ્ગલાસ્તિકાયની પૃચ્છા. ગૌતમ ! પુદ્ગલાસ્તિકાયથી જીવોને ઔદારિક, વૈક્રિય, આહાક, તૈજસ, કામણ (શરીર), શ્રોત્ર-ચક્ષુ-દાણ-જીભ-સ્પર્શન ઈન્દ્રિય, મન-વચન-કાયયોગ, શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણની પ્રવૃત્તિ થાય છે. પુદ્ગલાસ્તિકાયનું
લક્ષ્મણ ગ્રહણ છે.
• વિવેચન-૫૭૫ થી ૫૭૭ :
પ્રવર્તન દ્વારમાં - આગમન, ગમન, ભાષા-વ્યક્ત વચન, ઉન્મેષ-અક્ષિ વ્યાપાર વિશેષ, મનોયોગાદિ, સામાન્ય રૂપે છે અને આગમનાદિ તેના વિશેષ રૂપે છે, તેથી ભેદ વડે લીધાં છે - ૪ - આગમન આદિથી બીજા, તેવા પ્રકારના, તેના સદેશ-ભ્રમણ, ચલનાદિ. ચલસ્વભાવ પર્યાયો સર્વે, તે ધર્માસ્તિકાય હોવાથી પ્રવર્તે છે. કેમકે તે ગતિલક્ષણ છે.
ઢાળનિમીયા, કાયોત્સર્ગ, આસન, શયન, મનના અનેપણાનું એકત્વ થવું તે એકીભાવ, તેનું જે કરવું તે.
જીવ અને અજીવ દ્રવ્યના ભેદ વડે આશ્રયરૂપ, તે આકાશાસ્તિકાય. તેના હોવાથી જીવાદિનો અવગાહ પ્રવર્તે છે. તેના આશ્રયભાવને દર્શાવતા કહે છે – એક પરમાણુ આદિ વડે, આ આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ ભરાય છે, બે પરમાણુ વડે પણ પૂર્ણ રહે છે. કેમ ? પરિણામ ભેદથી. જેમ આકાશ, એક દીવાની પ્રભા વડે પણ પૂરાય અને બીજાની પ્રભા પણ તેમાં સમાય છે, ઔષધિ વિશેષ પ્રાપ્ત પરિણામથી એકત્ર પારદકર્ષમાં સો સુવર્ણકર્ષ પ્રવેશે છે ઈત્યાદિ - ૪ - અવગાહના એટલે આશ્રયભાવ. જીવાસ્તિકાય વડે, અંતર્ભૂતભાવ પ્રત્યયત્વથી જીવ વડે.
પુદ્ગલાસ્તિકાય - ઔદારિકાદિ શરીરીના શ્રોત્રેન્દ્રિયાદિ અને મનોયોગ સુધીના પ્રાણોનું ગ્રહણ પ્રવર્તે છે - ૪ - x -
સૂત્ર-૫૭૮,૫૭૯ :
[૫૭૮] ભગવન્ ! ધર્માસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ કેટલા ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશો વડે પૃષ્ટ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યપદે ત્રણ, ઉત્કૃષ્ટથી છ વડે.

Page #23

૧૩-૪/૫૨૮,૫૩૯
- કેટલા અધમસ્તિકાય પ્રદેશથી પૃષ્ટ છે ? ગૌતમ! જાન્યથી ચાર, ઉત્કૃષ્ટથી સાત. - - કેટલા આકાસ્તિકાય પ્રદેશથી પૃષ્ટ છે ? ગૌતમ ! સાત • : કેટલા જીવાસ્તિકાયપદેશથી પૃષ્ટ છે ? અનંતથી..
- કેટલા યુગલાસ્તિકાયથી ઋષ્ટ છે ? ગૌતમ ! અનંતી. કેટલા અદ્ધા સમયથી પૃષ્ટ છે ? કદાચ ઋષ્ટ હોય, કદાચ ન હોય. જે ઋષ્ટ હોય તો નિયમ અનંતથી પૃષ્ટ હોય.
ભગવના એક અધમસ્તિકાયપદેશ કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશથી પૃષ્ટ છે? ગૌતમાં જન્યથી ચાર ઉકૃષ્ટથી સાત વડે. કેટલાં અધમસ્તિકાયથી પૃષ્ટ છે? જઘન્યથી ત્રણ, ઉત્કૃષ્ટથી છ વડે. બાકી બધું ધમસ્તિકાય મુજબ જાણવું.
ભગવન! એક આકાશસ્તિકાય પ્રદેશ કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ છે ? ગૌતમ! કદાચ ઋષ્ટ હોય, કદાચ પૃષ્ટ ન હોય. જે સ્પષ્ટ હોય તો જઘન્યથી એક, બે, ત્રણ કે ચાર વડે હોય. ઉત્કૃષ્ટથી સાત વડે હોય. એ રીતે અધમસ્તિકાય પ્રદેશમાં પણ જાણવું.
કેટલા આકાશસ્તિકાય પ્રદેશથી ? છ વડે. કેટલા જીવાસ્તિકાય પ્રદેશથી ? કદાચ ઍક્ટ હોય, કદાચ ન હોય. જે ઋષ્ટ હોય તો નિયમા અનંત પ્રદેશથી હોય એ રીતે પગલાસ્તિકાય, અદ્ધાસમયમાં જાણવું.
[૫૯] ભગવન ! એક જીવાસ્તિકાય પ્રદેશ કેટલા ધમસ્તિકાય પ્રદેશથી ઋષ્ટ છે ? જાન્યથી ચાર, ઉત્કૃષ્ટથી સાત એ રીતે અધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે પણ જાણવું. કેટલા આકાશાસ્તિકાયoથી ? સાત વડે. કેટલાં જીવાસ્તિકાયથી ? બાકી બધું ધમસ્તિકાય મુજબ છે.
ભગવન ! એક પુલાસ્તિકાયuદેશ કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશથી પૃષ્ટ છે ? એ પ્રમાણે જીવાસ્તિકાય મુજબ જાણવું. - ભગવન્! બે પુગલાસ્તિકાય પ્રદેશો કેટલાં ધમસ્તિકાયપદેશોથી ઋષ્ટ છે ? જઘન્યથી છે, ઉત્કૃષ્ટથી ભાર, એ પ્રમાણે અધમસ્તિકાયપદેશમાં જાણવું. કેટલા આકાશાસ્તિકાયથી ? ભાર, બાકી ધમસ્તિકાય મુજબ જાણવું. - ભગવન્! મણ પગલાસ્તિકાય પ્રદેશો કેટલો ઘમ/liદાય વડે સ્પષ્ટ છે ? જન્યથી આઠ, ઉતકૃષ્ટથી સત્તર. એ રીતે ધમાકાય પ્રદેશમાં જાણવું. કેટલાં આકાશાસ્તિકાયથી ? સત્તર. બાકી ધમસ્તિકાય મુજબ જાણવું. આ પ્રમાણે આ આલાવા વડે દશપદેશ સુધી કહેવું. વિશેષ એ કે જઘન્યપદમાં બે અને ઉત્કૃષ્ટપદમાં પાંચ ઉમેરવા.
- ચાર પુલાસ્તિકાયમાં જઘન્યથી દશ, ઉત્કૃષ્ટથી ભાવીશ. પાંચમાં જઘન્યથી બાર, ઉત્કૃષ્ટથી સત્તાવીશ. “છ”માં જઘન્યથી-૧૪, ઉત્કૃષ્ટથી-૩ર, સાત’માં જઘન્યથી-૧૬, ઉતકૃષ્ટથી-૨૩, ‘આઠમાં જઘન્ય ૧૮, ઉત્કૃષ્ટથી-૪ર, ‘નવ'માં જાન્યથી-૨૦, ઉત્કૃષ્ટથી-૪૭. ‘દશ’ પુદગલ જઘન્યથી-૨૨, ઉત્કૃષ્ટીપર પ્રદેશો વડે ઋષ્ટ થાય છે.
- આકાશસ્તિકાય માટે બધે ઉત્કૃષ્ટ પદ કહેવું.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ભગવન ! સંખ્યા ૫ગલાસ્તિકાય પ્રદેશો કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશો વડે સ્પષ્ટ છે? જઘન્ય પદમાં તે સંગતિને બમણાં કરી. તેમાં બે ઉમેરો, ઉત્કૃષ્ટ પદમાં તે સંખ્યાતાને પાંચ ગણાં કરીને તેમાં બે ઉમેરવા. ઘમસ્તિકાય વડે સ્પના આ પ્રમાણે જ ગણવી. કેટલાં આકાશiસિકાયo વડે? તે સંસ્થતિને પાંચગણા કરી, બે ઉમેરો. કેટલાં જીવાસ્તિકાય વડે ? અનંતથી. કેટલાં પગલાસ્તિકાય વડે? અનંતથી. કેટલાં અદ્ધા સમય વડે? કદાચ સ્પર્શે, કદાચ નહીં જે સ્પર્શે તો ચાવત અનંત વડે સ્પર્શે
ભગવાન ! અસંખ્યાત યુગલાસ્તિકાય પ્રદેશો કેટલા ધમસ્તિકાય વડે સ્પષ્ટ છે? જઘન્યથી તે અસંખ્યાતને બમણાં કરી, બે ઉમેરો. ઉત્કૃષ્ટથી તે અસંખ્યાતાને પાંચગુણા કરી, બે ઉમેરો. બાકી બધું સંખ્યાતા મુજબ ચાવતું નિયમ અનંત વડે સ્પર્શે.
ભગવત્ ! અનંતા યુગલાસ્તિકાય પ્રદેશો કેટલાં ધમસ્તિકાય વડે પૃષ્ટ છે ? અસંખ્યાતાની માફક ‘અનંતા’ સંપૂર્ણ કહેવા.
ભગવન્! એક અદ્ધાસમય કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશોથી ઋષ્ટ છે? સાતથી. કેટલાં અધમસ્તિકાયથી? પૂર્વવતું. એ પ્રમાણે આકાશાલિકાય વડે પણ છે. કેટલાં જીવાસ્તિકાયથી? અનંત વડે. એ પ્રમાણે યાવતુ અદ્ધા સમય વડે.
ભગવન ધમસ્તિકાય, ધમત્તિકાયના કેટલા પ્રદેશો વડે પૃષ્ટ છે ? એક પણ પ્રદેશથી નહીં. કેટલા અધમસ્તિકાયથી ? અસંખ્યાત વડે. કેટલાં આકાશસ્તિકાયથી ? અસંખ્યાત વડે-કેટલાં જીવાસ્તિકાયથી ? અનંત વડે. કેટલાં પુણલાસ્તિકાયuદેશથી ? અનંત વડે. કેટલાં અદ્ધા સમયથી ? કદાચ સૃષ્ટ થાય, કદાય ન થાય. જે ઋષ્ટ થાય, તો નિયમાં અનંત વડે થાય.
ભગવન અધમસ્તિકાય, કેટલાં ધમસ્તિકાય વડે પૃષ્ટ થાય ? અસંખ્યાત વડે. કેટલાં અધમસ્તિકાયથી ? એક પણ નહીં બાકી બધું ધમસ્તિકાય મુજબ જણવું. • • આ આલાવા વડે બધાં જ સ્વ સ્થાનમાં એક પણ પ્રદેશથી પૃષ્ટ ન થાય, પરસ્થાનમાં પહેલાંના ત્રણમાં અસંખ્યાત વડે, પછીના અનંત વડે કહેવા યાવતુ અદ્ધા સમય, રાવતુ કેટલાં અદ્ધા સમયથી ભ્રષ્ટ થાય ? એક પણ નહીં
• વિવેચન-૫૩૮,૫૩૯ :
જઘન્ય પદમાં લોકાંત નિકુટરૂપ, જેમાં એક ધમસ્તિકાયાદિ પ્રદેશની પતિ તોક અન્ય વડે સ્પર્શના થાય, તે ભૂમિ પાસેનો કોણપ્રદેશ પ્રાયઃ હોય, તેની ઉપર એક અને બે પડખાં વડે એક વિવક્ષિત પ્રદેશ સ્પર્શે, એ રીતે જઘન્યથી ત્રણ. વિવક્ષિત એક ઉપર એક નીચે ચારે દિશામાં, એ રીતે છ વડે પ્રતર મળે સ્પર્શે.
ધમસ્તિકાય પ્રદેશ, જઘન્યથી અધર્માસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશો વડે ઋષ્ટ થાય. ત્રણ પૂર્વવત, ચોથો ધમસ્તિકાયપ્રદેશ સ્થાનસ્થિત. ઉતકૃષ્ટથી સાત વડે- છે, દિશાપક, સાતમો ધમસ્તિકાયપ્રદેશમાં.
આકાશપદેશમાં સાત વડે. લોકાંતે પણ અલોકાકાશ પ્રદેશની વિધમાનતાથી. જીવમાં-અનંત જીવના અનંત પ્રદેશો વડે સ્પર્શે. એ પ્રમાણે પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશમાં

Page #24

૧૩/-/૪/૫૩૮,૫૩૯
પણ જાણવું. -અદ્ધા સમય, તે સમય ક્ષેત્રમાં જ છે, તે પછી નહીં, તેથી કદાચ સ્પર્શે, કદાચ ન સ્પર્શે. અદ્ધા સમયના અનાદિવટી અથવા વર્તમાન સમયમાં આલિંગિત અનંત દ્રવ્યોના અનંતા જ સમયો છે, તેથી અનંત વડે સ્પર્શે છે.
અધમસ્તિકાય પ્રદેશના બાકીના પ્રદેશોથી સ્પર્શતા, ધમસ્તિકાય પ્રદેશ સ્પર્શનાનુસાર જાણવી.
આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ, લોકને આશ્રીને કદાચ સ્પર્શે. અલોકને આશ્રીને કદાય ન સ્પર્શે. જો સ્પર્શે તો જઘન્યથી એક ધમસ્તિકાયપ્રદેશથી સ્પે. કેમ ? એ રીતે લોકાંતવર્તી ધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે બાકીના ધમસ્તિકાયપ્રદેશોથી નીકળીને એક અગ્રભાગવર્તી લોકાકાશ પ્રદેશ પૃષ્ટ થાય. વક્રગત હોય તો અલોકાકાશની ઉપર-નીચે ઋષ્ટ થાય, ત્રણ ધમસ્તિકાય વડે આ રીતે સ્પર્શે - લોકાંતે કોણ ગત આકાશપદેશ, તેનાથી અવગાઢ ઉપર અને નીચે રહેલને. ચારથી સ્પર્શે તો બે દિશા તથા ઉપર-નીચે. પાંચથી સ્પર્શે તો-ત્રણ દિશા અને ઉપર તથા નીયે. છ વડે સ્પર્શે તો ચાર દિશા તથા ઉપર-નીચે અને ત્યાં વર્તતા ધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે સ્પર્શતા સાત ધમસ્તિકાયપ્રદેશથી સ્પર્શે.
એ પ્રમાણે અધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે પણ જાણવું.
આકાશાસ્તિકાયમાં છ પ્રદેશ વડે સ્પર્શે - એક લોકાકાશ કે અલોકાકાશ પ્રદેશના છ દિશામાં રહેલ વડે સ્પર્શના થવાથી, છ.
જીવાસ્તિકાય સૂરમાં - જે લોકાકા પ્રદેશ વિવક્ષિત છે, તેનાથી પૃષ્ટ થાય તો કદાચ સ્પર્શે, જો અલોકાકાશપદેશ વિશેષ હોય, તો કદાચ ન સ્પર્શે. કેમકે જીવોનો ત્યાં અભાવ છે. એ પ્રમાણે પુદ્ગલ અને અદ્ધા પ્રદેશ વડે પણ સ્પર્શના જાણવી.
જીવાસ્તિકાય પ્રદેશમાં - જઘન્યથી લોકાંત કોણ લક્ષણમાં સર્વ અધવચી, તેમાં ચાર સ્પર્શક પ્રદેશો વડે. કઈ રીતે ? નીચે કે ઉપર એક અથવા બે દિશામાં જ્યાં એક જીવ પ્રદેશ અવગાઢ છે, એ રીતે. એક જીવાસ્તિકાય પ્રદેશ એકત્ર આકાશ પ્રદેશાદિમાં કેવલી સમુદ્ધાતમાં જ પામે છે. ઉત્કૃષ્ટપદે સાત-પૂર્વવતું. ધમસ્તિકાયમાં પૂર્વવત્ કહેવું.
પુદ્ગલાસ્તિકાયની બે પ્રદેશી કંપની સ્પર્શના કહે છે - અહીં ચૂર્ણિકારની વ્યાખ્યા કિંચિત્ ભિન્ન છે - x • વૃત્તિકાર આ પ્રમાણે કહે છે - અર્વાચીન પરમાણુ ધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે આગળ રહીને સ્પર્શે, પભાગવર્તી પાછળ રહીને સ્પર્શે, એ રીતે બે, તથા જે પ્રદેશ મળે પરમાણુ સ્થપાય, તે બંનેના અમૃતન બે પ્રદેશો વડે તે બંને સ્પ, એક વડે એક, બીજા વડે બીજાને, એમ ચાર, બે અવગાઢવી સ્પર્શે, એ રીતે કુલ છ થાય. ઉત્કૃષ્ટ પદે બારથી સ્પર્શે - બે પરમાણુ વડે બે હિપ્રદેશ અવગાઢવી સ્પર્શે, બે નીચે - બે ઉપર - પૂર્વ અને પશ્ચિમ પડખેચી છે અને દક્ષિણ-ઉત્તર પડખે એકએક, એ રીતે બાર થાય. એ રીતે અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે પણ જાણવું..
કેટલા આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ વડે ? -૧૨- અહીં જઘન્ય પદ નથી. લોકાંતે પણ આકાશપ્રદેશોની વિધમાનતાથી ‘બાર’ કહ્યું.
- ભગવનું ! બે પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશો કેટલા જીવાસ્તિકાય પ્રદેશ વડે સૃષ્ટ [12/3]
૩૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ છે ? ગૌતમ ! અનંત વડે. એ પ્રમાણે પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશ વડે પણ જાણવું. અદ્ધા સમય વડે કદાચ પૃષ્ટ હોય કદાચ પૃષ્ટ ન હોય, જો સ્પષ્ટ હોય તો નિયમા અનંત વડે હોય.
( આ પ્રમાણે ત્રણ પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશમાં - જઘન્યથી આઠ વડે. - અવગાઢ પ્રદેશ ત્રણ પ્રકારે, ઉપર કે નીચે પણ ત્રણ પ્રકારે, બંને પડખે. એ રીતે આઠ. ઉકૃષ્ટ પદે સતર વડે સ્પર્શે. • x-x - આકાશાસ્તિકાય એકથી અનંત પ્રદેશ સુધી ઉત્કૃષ્ટ પદથી કહેવું, જઘન્યપદથી નહીં. કેમકે આકાશ સર્વત્ર વિદ્યમાન છે. - X - X - સંખ્યાત - X - X - અસંખ્યાત - X - X - અનંત પ્રદેશની વૃતિ રવયં સમજી લેવી. અની ક્લિષ્ટતા વર્ધક હોવાથી અહીં નોંધેલ નથી.
જે ભક્ત શ્રદ્ધાસમ આદિ. અહીં વર્તમાન સમય વિશિષ્ટ સમય ક્ષેત્ર મધ્યવર્તી પરમાણુ અદ્ધા સમય ગ્રહણ કQો. અન્યથા તેના ધમસ્તિકાયાદિ પ્રદેશો વડે સાતથી સ્પર્શના ન થાય. અહીં જઘન્યપદ નથી, કેમકે મનુષ્ય મધ્યવાર્તિત્વ અદ્ધાસમય છે. જઘન્યપદ લોકાંતે જ સંભવે. તેમાં દ્ધારમય વિશિષ્ટ પરમાણુ દ્રવ્ય એકમ ધમસ્તિકાય પ્રદેશમાં અવગાઢ થઈ બીજી છ દિશામાં સ્પર્શે, માટે સાત કહ્યું. * * * * *
વે નાવ માસમાં અહીં ચાવતુ શબ્દથી આમ સુચવે છે - એક અદ્ધાસમય અનંત પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશો વડે પૃષ્ટ છે. - x • x • ધમસ્તિકાયાદિની પ્રદેશથી સ્પર્શના કહી, હવે દ્રવ્યથી -
ધમસ્તિકાય, એક પણ ધમસ્તિકાય વડે સ્પષ્ટ નથી. એમ કહ્યું - કેમકે - સર્વ ધમસ્તિકાય દ્રવ્યનો પ્રશ્ન કરતાં, તેનાથી વ્યતિરિક્ત ધમસ્તિકાય પ્રદેશનો જ અભાવે થશે. તેથી આ પક્ષ રહેશે જ નહીં. ધમસ્તિકાય, અસંખ્ય અધમસ્તિકાય પ્રદેશથી સ્કૃષ્ટ છે, કેમકે ધમસ્તિકાયના પ્રદેશથી ભિન્ન અધર્માસ્તિકાય સંબંધી. અસંખ્યાત પ્રદેશો છે. આકાશાસ્તિકાયના પણ અસંખ્ય પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ કહ્યા, કેમકે લોકાકાશ પ્રમાણથી અસંગેય પ્રદેશ સ્વરૂપ છે. જીવ અને પુદ્ગલ પ્રદેશો વડે ધમસ્તિકાય અનંત વડે પૃષ્ટ છે, કેમકે તેમાં વ્યાપ્ત ધમસ્તિકાયની અવસ્થિતત્વથી તેનું અનંતત્વ છે. અદ્ધા સમય વડે આ પૃષ્ટ કે અસ્પષ્ટ છે. પૃટમાં અનંત વડે કહેવું.
આ પ્રમાણે અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પુણલાસ્તિકાય, અદ્ધાસમયના સૂત્રો કહેવા. તેમાં માત્ર જે સૂત્ર કહો, તેનું તે સ્વસ્થાન અને અન્ય પરસ્થાન જાણવું. તે-તે પદના વસ્થાનમાં “એક પણ પ્રદેશ ન સ્પર્શ'' તેમ કહેવું. પરસ્થાને ધમસ્તિકાયાદિ ત્રણ સૂત્રમાં અસંખ્ય વડે સ્પષ્ટ કહેવું, કેમકે ત્રણેના
સંખ્યાત પ્રદેશ છે. જીવાદિ સૂત્રમાં અનંત પ્રદેશ વડે ઋષ્ટ કહેવું, કેમકે તેમના અનંત પ્રદેશ છે. • x • આકાશ સૂમમાં આટલું વિશેષ જાણવું કે આકાશાસ્તિકાય, ધમસ્તિકાયાદિ પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ કે અસ્પષ્ટ છે. જો પૃષ્ટ હોય તો અસંખ્યય ધર્મઅધમસ્તિકાય પ્રદેશો વડે અને જીવ-અસ્તિકાયાદિના અનંત વડે સ્પષ્ટ હોય. અદ્ધાસમય સૂત્ર પર્યન્ત જાણવું - x - ઈત્યાદિ - x . હવે અવગાહ દ્વાર કહે છે
• સૂત્ર-૫૮૦ - ભગવન્! જ્યાં ધમસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ અવગાઢ હોય, ત્યાં

Page #25

૧૩/-/૪/૫૮૦
૩૫
૩૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
ધમસ્તિકાયના બીજા કેટલાં પ્રદેશ અવગાઢ હોય ? એકપણ નહીં : - કેટલાં અધમસ્તિકાય પ્રદેશો વગાઢ હોય? એક. • - કેટલાં આકાશાસ્તિકાય ? એક. • • કેટલા જીવાસ્તિકાય? અનંતા. • • કેટલાં દ્ધા સમય અવગાઢ હોય ? કદાચિત વગાઢ હોય, કદાચિત વગાઢ ન હોય. જે અવગાઢ હોય, તો અનંતા હોય
ભગવન! જ્યાં આધમસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ અવગાઢ હોય. ત્યાં ધમસ્તિકાયનો કેટલાં પ્રદેશ વગાઢ હોય? એક. કેટલાં આધમસ્તિકાય ? - એક પણ નહીં. બાકી ધમસ્તિકાયવતું.
ભગવન જ્યાં એક આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ વગાઢ હોય, ત્યાં કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય? કદાચ અવગાઢ હોય, કદાચ ન હોય. હોય તો એક હોય. એ પ્રમાણે અધમસ્તિકાયના પ્રદેશો પણ જાણવા. - - - કેટલાં આકાશાસ્તિકાય? એક પણ નહીં. કેટલાં જીવાસ્તિકાય ? કદાચ અવગાઢ હોય, કદાચ ન હોય. જે અવગાઢ હોય તો અનંતા હોય એ રીતે ચાવતું અર્વાસમય કહેવું.
ભગવનું છે જ્યાં એક જીવાસ્તિકાયપદેશ અવગાઢ હોય, ત્યાં કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય ? એક. - - એ પ્રમાણે મધમસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશો પણ કહેવા. - - કેટલાં જીવાસ્તિકાય ? અનંતા. • • બાકી ધમસ્તિકાય મુજબ કહેવું.
ભગવાન ! જ્યાં એક યુગલાસ્તિકાય પ્રદેશ વગાઢ હોય, ત્યાં કેટલાં ધમસ્તિકાયપદેશ વગઢ હોય? જેમ જીવાસ્તિકાયના પ્રદેશમાં કહ્યું તેમ બધું જ અહીં કહેવું.
ભગવાન ! જ્યાં બે યુગલાસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય, ત્યાં કેટલાં ધમસ્તિકાય ? કદાચ એક, કદાય છે. • - એ રીતે અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય કહેવા. બાકી ધમસ્તિકાય મુજબ.
ભગવતુ જ્યાં ત્રણ યુગલાસ્તિકાય ત્યાં કેટલાં ધમનિકાર્યo? કદાચ એક, કદાચ છે, કદાચ ત્રણ. એ રીતે અધમસ્તિકાય પણ કહેવું, આકાશાસ્તિકાય પણ કહેવું. બાકીનું બે પુદ્ગલવત છે.
એ પ્રમાણે આદિના ત્રણ અસ્તિકાય સાથે એક-એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવી. બાકીનું જેમ બે પુગલમાં કહ્યું તેમ દશ સુધી કહેવું અથતિ કદાચ એક, કદાચ છે, કદાચ ત્રણ ચાવતુ કદાચ દશ.
સંખ્યાતમાં કદાચ એક, કદાચ બે, ચાવતું કદાચ દશ, કદાચ સંખ્યાત. : - અસંખ્યાતમાં કદાચ એક યાવત કદાચ સંખ્યાત, કદાચ અસંખ્યાત. જેમ અસંખ્ય કહ્યા, તેમ અનંત પણ કહેવા.
ભગવન જ્યાં એક અદ્ધાસમય અવગાઢ હોય, ત્યાં કેટલાં ધમસ્તિકાય? એક. - - કેટલાં અધમસ્તિકાય? એક. કેટલાં આકાશlસ્તિકાય? એક. કેટલાં જીવાસ્તિકાય ? અનંતા. એ પ્રમાણે યાવતુ “અદ્ધાસમય'.
ભગવનજ્યાં એક ધમસ્તિકાય દ્રવ્ય અવગાઢ હોય, ત્યાં ધમસ્તિકાયની કેટલાં પ્રદેશ અવગાઢ હોય ? એક પણ નહીં. કેટલા અધમસ્તિકાય? અસંખ્યાd. કેટલાં આકાશાસ્તિકાય? અસંખ્યાતા. કેટલાં જીવાસ્તિકાય? અનંતા. યાવતું અદ્ધાસમય.
ભગવા જ્યાં અધમસ્તિકાય અવગાઢ હોય, ત્યાં કેટલાં ધમસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય? અસંખ્યાત. - - કેટલાં અધમસ્તિકાયo? એક પણ નહીં. બાકી ધમસ્તિકાયવતુ જાણવું. આ પ્રમાણે બધાં, સ્વરસ્થાનમાં ‘એક પણ નથી' તેમ કહેવું. પરસ્થાનમાં આદિના પ્રણે અસંખ્યાતા કહેવા. પછીના ગણેમાં અનંતા કહેવા. યાવત અદ્ધાસમય. ચાવતુ કેટલા અદ્ધાસમય વગાઢ છે? એક પણ નથી.
ભગવાન છે જ્યાં એક પૃedીકાયિક અવગાઢ છે, ત્યાં કેટલાં પૃવીકાયિકો અવગાઢ છે ? અસંખ્ય • • કેટલાં કાયિકો વગાઢ છે ? અસંખ્યાતા. • - કેટલાં તેઉકાયિકો અવગાઢ છે ? અસંખ્યાતા. -- કેટલાં વાયુકાયિકો અવગાઢ છે ? અસંખ્યાત. - - કેટલાં વનસ્પતિકાયિકો અવગાઢ છે? અનંતા.
ભગવનું છે જ્યાં એક કાયિક અવગઢ છે, ત્યાં કેટલાં પૃવીકાયિકો? અસંખ્યાતા. • • કેટલાં અકાયિકો? અસંખ્યાતા. એ પ્રમાણે પૃવીકાયિકની વકતવ્યતા મુજબ બધામાં સંપૂર્ણ કહેવું યાવત વનસ્પતિકાયિક. ચાવ( કેટલાં વનસ્પતિકાયિકો ત્યાં અવગાઢ છે? - અનંતા.
• વિવેચન-૫૮૦ -
જે પ્રદેશમાં એક ધમસ્તિકાયનો પ્રદેશ, અવગાઢ છે. તેમાં તેનો બીજો પ્રદેશ ન હોય, તેથી ‘એક પણ નહીં' તેમ કહ્યું. ધમસ્તિકાય પ્રદેશ સ્થાનમાં અધમસ્તિકાય પ્રદેશની વિધમાનતાથી ‘એક' હોય તેમ કહ્યું. એ રીતે આકાશાસ્તિકાયનો પણ એક. જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાયના વળી અનંતા પ્રદેશો એક-એક ધમસ્તિકાય પ્રદેશના સ્થાને હોય છે, તેથી ‘અનંતા” એમ કહ્યું. ‘અદ્ધાસમય” મનુષ્યલોકમાં જ છે, પછી નહીં, તેથી ધમસ્તિકાય પ્રદેશમાં તેનો અવગાહ હોય અને ન હોય. હોય ત્યાં ‘અનંત’ કહેવું. અધમસ્તિકાયના છ સૂત્રો ધમસ્તિકાયવતુ જાણવા.
આકાશાસ્તિકાય મોમાં લોકાલોકરૂપ આકાશના લોકાકાશમાં અવગાઢ, અલોકાકાશમાં નહીં, કેમકે તેનો અભાવ છે.
પગલાસ્તિકાય પ્રદેશ આદિ. જ્યાં એકત્ર આકાશપ્રદેશમાં દ્વિઅમુક સ્કંધ અવગાઢ છે, ત્યાં તેમાં ધમસ્તિકાયપ્રદેશ એક જ છે, જો બે આકાશપદેશમાં અવગાઢ હોય, તો તેમાં બે ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય. એ રીતે અવગાહનાનુસાર ધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય કદાચ એક, કદાચ બે પ્રદેશાવગાઢ કહેવા. બાકી - જીવાસ્તિકાય, પુદગલાસ્તિકાય, અદ્ધા સમય લક્ષણ બાણ, જેમ ધમસ્તિકાયપ્રદેશવક્તવ્યતા કહી, તેમ પુદ્ગલ પ્રદેશદ્વય વતવ્યતા પણ છે. • x -
- જો ગણે અણુ એઝ અવગાઢ હોય તો, તેમાં એક ધમસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ છે. જો બેમાં હોય તો બે પ્રદેશાવગાઢ, ત્રણમાં હોય, તો ત્રણમાં અવગાઢ

Page #26

૧૩/-૪/૫૮૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
છે. આ પ્રમાણે અધર્મ-આકાશાસ્તિકાયમાં પણ કહેવું. જીવ-પુદ્ગલ-અદ્ધાસમય આશ્રીને ત્રણ સૂત્ર, જેમ બે પુદ્ગલ પ્રદેશની અવગાહ વિચારણામાં કહ્યું, તેમજ પુદ્ગલ પ્રદેશમયની વિચારણામાં પણ કહેવું. પુદ્ગલ પ્રદેશમયના સ્થાને અનંતા જીવપદેશ અવગાઢ છે, એ પ્રમાણે કહેવું - એવો અર્થ છે. - જે રીતે પુદ્ગલપદેશકયની અવગાહ વિચારણામાં ધમસ્તિકાયાદિ સૂત્ર ત્રણમાં એકૈક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરી, એ પ્રમાણે પુદ્ગલપ્રદેશ ચતુટ્ય અવગાહ વિચારણામાં પણ એક વધારવા. તે આ રીતે - ભગવન્! જેમાં ચાર પગલાસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય તેમાં ધમસ્તિકાયના કેટલાં પ્રદેશ અવગાઢ હોય? કદાચ એક કે બે કે ત્રણ કે ચાર ઈત્યાદિ. જીવાસ્તિકાયાદિમાં પગલ પ્રદેશ ચતુટ્ય વિચારણા, પુદ્ગલ પ્રદેશદ્વય અવગાહના વિચારણા મુજબ કરવી. * * * * *
અસંખ્યાત માફક અનંતા પણ કહેવા. તેનો ભાવાર્થ આ છે - ભગવત્ ! જ્યાં અનંતા પુલાસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય ત્યાં કેટલા ધમસ્તિકાય પ્રદેશ વગાઢ હોય ? કદાય એક, કદાચ બે, ચાવતુ કદાય અસંખ્યાત. પણ કદાચ અનંત ના કહેવું. કેમકે ધર્મ-અધર્મ-અસ્તિકાય અને લોકાકાશના પ્રદેશોમાં અનંતપ્રદેશોનો અભાવ હોય છે. હવે બીજા પ્રકારે અવગાહદ્વાર કહે છે –
ધમસ્તિકાય શબ્દથી સમસ્ત તેના પ્રદેશના સંગ્રહથી બીજા પ્રદેશનો અભાવ કહ્યો છે - જેમાં ધમસ્તિકાય અવગાઢ છે, તેમાં તેનો એક પણ પ્રદેશ અવગાઢ ન હોય. અધર્મ-આકાશાસ્તિકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશ વગાઢ છે, કેમકે તેના અસંખ્ય પ્રદેશો હોય છે. જીવાસ્તિકાય સૂત્રમાં અનંતપ્રદેશો છે, કેમકે જીવાસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશ છે, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને અદ્ધા સમયમાં એ પ્રમાણે જ જાણવું.
એક પૃથ્વી આદિ જીવના સ્થાનમાં કેટલા પૃથ્વી આદિ જીવો અવગાઢ છે ? એ પ્રમાણે જીવ-અવગાહ દ્વારા પ્રતિપાદિત કરેલ છે. • xx • હવે અસ્તિકાય પ્રદેશનિષદન દ્વાર કહે છે –
• સુત્ર-પ૮૧ -
ભગવન આ ધમસ્તિકાય અધમસ્તિકાયકાશસ્તિકામમાં કોઈ બેસવા, રહેવા, નિષા કરવા, સુવા માટે સમર્થ થાય? ના, આ અર્થ સમર્થ નથી. ત્યાં અનંતા જીવો અવગાઢ હોય છે. ભગવન ! આમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ! જેમ કોઈ કુટાગારશાળા હોય, જે બંને તરફથી લિપ્ત હોય, ગુપ્ત હોય, ગુપ્તદ્વાર હોય, ઈત્યાદિ જેમ રાયuસેણયમાં કહ્યું યાવત દ્વારના કમાડ બંધ કરી દે છે. તે કૂટાર શાળાના બહુ મધ્યદેશ ભાગમાં જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧ooo દીવા પ્રગટાવે. ગૌતમ! તે દીવાની વેશ્યાઓ પરસ્ટાર સંબદ્ધ, પરસ્પર પૃષ્ટ યાવત પરસ્પર એકરૂપ થઈને રહે છે ? હા, રહે છે. તે ગૌતમ! કોઈ તે દીવાની હૈયામાં બેસવા, સૂવા કે યાવતુ પડખાં બદલવા સમર્થ છે ? ભગવાન ! તેવું ન થાય, ત્યાં અનંત જીવો અવગાઢ હોય છે. તેથી ગૌતમ ! પૂર્વવત્ કહ્યું છે.
• વિવેચન-૫૮૧ - ચંદમય - કોઈ પુરુષ સમર્થ થાય. હવે બહુસમ દ્વાર - • સૂગ-૫૮૨ -
ભગવાન ! લોકનો બહુસમ ભાગ ક્યાં છે? ભગવદ્ ! લોકનો સર્વ સંક્ષિપ્ત ભાગ કયાં છે? ગૌતમ ! આ રનપભા પૃથ્વીના ઉપર અને નીચેના શુદ્ધ પતરોમાં લોકનો બહુરામ ભાગ છે અને આ જ લોકનો સર્વ સંક્ષિપ્ત ભાગ કહ્યો છે. • • ભગવન ! લોકનો વિગ્રહ-વિગ્રહિક ભાગ ક્યાં છે ? ગૌતમ ! જ્યાં વિગ્રહ કંડક છે, તે જ લોકનો વિગ્રહ-વિગ્રહિક ભાગ કહેવાય છે.
• વિવેચન-૫૮૨ :
જદુસન - અત્યંત સમલોક કવચિત્ વધતો, ક્વચિત્ ઘટતો છે, તેનો નિષેધ કરી, બહુસમ કહ્યું. વિઘ૬ - વક અર્થાત્ લઘુ. તે જેને છે, તે વિગ્રહિક. સર્વથા વિગ્રહિક એટલે સર્વ સંક્ષિપ્ત. ૩૫ - જેને આશ્રીને ઉર્ધ્વ પ્રતરવૃદ્ધિ પ્રવૃત હોય છેઅધતન - જેને આશ્રીને નીચે પ્રતરવૃદ્ધિ પ્રવૃત છે. તે ઉપર નીચેના ક્ષલ્લક પ્રતર એટલે બીજાની અપેક્ષાએ નાના. એક રાજ પ્રમાણ લંબાઈ-પહોડાઈના તિછલોક મધ્યભાગવત્ન. - x • વિગ્રહ એટલે વક, તેનાથી યુક્ત જેનું શરીર છે, તે વિગ્રહ વિણહિક. વિશર્વાદ - વક અવયવ, જેમાં પ્રદેશની વૃદ્ધિ કે હાનિ વક્ર હોય છે, તે વિગ્રહ કંડક, તે પ્રાયઃ લોકાંતે હોય છે. • - હવે લોક સંસ્થાન દ્વાર કહે છે
• સૂત્ર-૫૮૩ -
ભગવાન ! લોક, કયા સંસ્થાને છે ? ગૌતમ! સુપતિષ્ઠક સંસ્થાને લોક છે. નીચે વિસ્તીર્ણ, મધ્યમાંe - સાતમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યું, તેમ યાવ4 અંત કરે છે. • • ભગવન! આ અધો-તીછ-ઉtdલોકમાં કયો કોનાથી યાવતુ વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! સૌથી નાનો તિછલોક છે, ઉdલોક અસંખ્યાતગણો છે, આધોલોક વિશેષાધિક છે. ભગવાન ! તે એમ જ છે (૨).
• વિવેચન-૫૮૩ -
તિછલિોક ૧૮૦૦ યોજન છે, ઉdલોક કિંચિત્ જૂન સાત રાજ પ્રમાણ છે, અધોલોક કિંચિત્ અધિક સાત રાજ પ્રમાણ છે.
હું શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૫-“આહાર"
– X X - X - X – ઉદ્દેશા-૪-માં લોકસ્વરૂપ કહ્યું, તેમાં નારકાદિ હોય, તેનું કથન. • સૂ૬-૫૮૪ -
ભગવન નૈરયિકો, શું સચિતાહારી, અચિત્તાહારી કે મિશ્રાહારી છે ? ગૌતમ સચિત્ત કે મિશ્રાહારી નથી, અચિતાહારી છે. આ પ્રમાણે અસુરકુમારાદિ, નૈરયિક ઉદ્દેશક-૧-સંપૂર્ણ કહેવો. ભગવન! તે એમ જ છે, તે એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૮૪ :
પ્રજ્ઞાપનાના ૨૮માં પદનો પહેલો ઉદ્દેશો કહેવો. તે આ પ્રમાણે - નૈરયિકો શું સચિવાહારી છે ? આદિ. - x -

Page #27

૧૩/-/૬/૫૮૫
so
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
છે શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૬-“ઉપાત” છે
- X - X - X - X - ઉદ્દેશા-પ-માં નાકાદિ કથન કર્યું, અહીં પણ તે જ કહે છે – • સૂત્ર-૫૮૫ -
રાજગૃહમાં ચાવતું આમ કહ્યું – નૈરયિક સાંતર ઉપજે છે કે નિરંતર ? ગૌતમ નૈરયિકો સાંતર પણ ઉપજે અને નિરંતર પણ ઉપજે છે. એ પ્રમાણે અસુકુમારો પણ જણવા. એ પ્રમાણે જેમ ‘ગાંગેય'માં છે, તેમ બે દેડકો કહેa. ચાવત વૈમાનિક નિરંતર પણ વ્યવે છે.
• વિવેચન-૫૮૫ -
‘ગંગેય’ શતક-૯, ઉદ્દેશો-૩૨મો છે. ઉત્પત્તિ અને ઉર્તના દંડક. વૈમાનિકનું ચ્યવન કહ્યું તે દેવો છે, દેવાધિકારથી “ચમર' કથન -
• સૂl-૫૮૬ -
ભગવ! અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરનો ચમસ્યા નામે વાસ કર્યો છે? ગૌતમાં જંબુદ્વીપમાં મેરુ પર્વતની દક્ષિણમાં તિછ અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્ર આદિ જેમ શતક-ર-માં સભા ઉદ્દેશકની વકતવ્યતા છે, તે સંપૂર્ણ જાણવી. વિશેષ એ કે – આ પ્રમાણે જાણવું - યાવતુ તિગિચ્છકૂટના ઉત્પાતુ પર્વતની ચમચંચા રાજધાનીમાં ચમચંચ નામે આવાસપર્વતનો અને અન્ય ઘણાં દ્વીપ આદિ સુધી બાકી બધું વર્ણન કરવું યાવત કિંચિત વિશેષાધિક સાડાતેર અંગુલ પરિધિ છે. તે ચમરચંયા રાજધાનીની દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં ૬૫૫ કરોડ, ૩૫-લાખ, ૫૦ હજાર યોજન દૂર અરણોદક સમુદ્રમાં તીછ જઈને આ અસુરેન્દ્ર અસુકુમારરાજ ચમરની સમસ્યા નામે આવાસ પર્વત છે. તે ૮૪,000 યોજન લાંબો છે, પરિધિ ૨,૬૫,૬૩ર સૌજનની અધિક છે. આ આવાસ એક પાકાર વડે ચોતરફથી ઘેરાયેલ છે, તે પ્રકાર ઉંચાઈમાં ૧૫o યોજન છે, આ રીતે ચમચંચા રાજધાનીની વકતવ્યdi સભાને છોડીને ચાવતુ ચાર અરસાદ પંક્તિઓ છે, સુધી કહેવી.
ભગવન્! ચમરેન્દ્ર, શું તે ચમરચંચ આવાસમાં નિવાસ કરીને રહે છે ? આ અર્થ સમર્થ નથી. ભગવન ! તો કયા કારણથી ચમરેન્દ્રનો વાસ ‘ચમચંચ’ આવાસ કહેવાય છે ? ગૌતમ ! જેમ આ મનુષ્ય લોકમાં ઉપકારીલયન, ઉધાનલયન, નિયllણયલયન, ધારાવારિકલયન હોય છે, ત્યાં ઘણાં મનુષ્યો, માનુષીઓ બેસે છે, સુવે છે આદિ જેમ રાયuસેણઈયમાં ચાવત કલ્યાણ ફળવૃત્તિ વિશેષ અનુભવતા વિચરે છે, પણ તેઓ વસતિ અન્યત્ર સ્વીકારે છે, એ પ્રમાણે ગૌતમ! ચમરેન્દ્રનો ‘ચમસ્ય’ આવાસ કેવળ કિંડારતિપતિક છે, પણ નિવાસ અન્યત્ર કરે છે માટે પૂર્વવત કર્યું. ભગવાન તે એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૮૬ :
જવાWT સુધમદિ પાંચ સભા અહીં ન કહેવી. આ ચમરચંયા રાજધાની વકતવ્યતા ક્યાં સુધી કહેવી ? ચાર પ્રાસાદ પંક્તિ પર્યન્ત. • x • ઉપકારિકાલયન - પ્રાસાદાદિ પીઠ સમાન. ઉધાનિક લયન - ઉધાનમાં ગયેલા લોકોને ઉપકારી ગૃહ
કે નગર પ્રદેશગૃહ. નિયતિક લયન - નગરનિર્ગમ ગૃહ, ધારિવારિક લયન - ધારાપ્રધાન જળ, જેમાં છે, તે ધારાવારિક લયન. તેમાં (આ ગૃહોમાં)
માનતિ • કિંચિત્ આશ્રય કરે, સતિ - વિશેષ આશ્રય લે છે. અથવા THતિ - કંઈક સુવે છે, સતિ - વિશેષ સુવે છે. જેમ રાયપાસેણઈચમાં કહ્યું - તે દ્વારા આમ સૂચવે છે - વિતિ - ઉદ્ધસ્થાને ઉભા રહે છે. નિયતિ • બેસે છે, તુવેતિ - પડખાં બદલે છે. સંતિ - પરિહાસ કરે છે, પતિ - અક્ષાદિ વડે રમે છે. નર્નતિ - કંઈ ક્રિયા વિશેષ કરે છે. નંતિ - કામક્રીડા કરે છે. વિશfa - ક્રિડા કરે છે, નત્તિ - મોહિત કરે છે - વિમુગ્ધ થઈ પ્રણય કરે છે.
થff sāતિ - વાસ કરે છે - આ પ્રમાણે, મનુષ્યોના ઔપકારિકાદિ લયનવત્ ચમના ચમચંય આવાસ, નિવાસસ્થાન નથી, કેવળ ક્રીડામાં આનંદ અથવા કીડા અને તિ, જેનું નિમિત છે તે ક્રીડારતિ પ્રત્યયે, ત્યાં આવે છે.
અસુરકુમાર વિશેષાવાસ વક્તવ્યતા કહી, અસુરકુમારમાં વિરાધિત દેશ સર્વ સંયમી ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેને દશવિ છે –
• સૂત્ર-૫૮૭,૫૮૮ :
[૫૮] ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અન્ય કોઈ દિવસે રાજગૃહી નગરીના ગુણશીલ શૈત્યથી ચાવતું વિહાર કર્યો.
તે કાળો, તે સમયે ચંપા નગરી હતી, પૂણભદ્ર શૈત્ય હતું. ત્યારે ભગવંત મહાવીર અન્ય કોઈ દિવસે પૂવનિપૂન ચાલતા યાવત્ વિચરતા ચંપાનગરીમાં પૂણભદ્ર ત્ય હતું ત્યાં આવ્યા. આવીને યાવત્ વિચરે છે.
તે કાળે, તે સમયે સિંધુસૌવીર જનપદમાં વીતીભય નામે નગર હતું. તેની બહાર પૂર્વ દિશામાં મૃગવન ઉધાન હતું. સર્વત્ર તુક આદિ વર્ણન કરવું તે વીતીભય નગરમાં ઉદાયન રાજ હતો, તે મહાન હતો આદિ વર્ણન કરવું.
તે ઉદાયન રાજાને પ્રભાવતી નામે રાણી હતી. સુકુમાલ ઈત્યાદિ વર્ણન કરવું. તે ઉદાયન રાજાનો પુત્ર, પ્રભાવતી દેવીનો આત્મજ એવો અભિચિકુમાર હતો. સુકુમાલ હતો યાવત્ શિવભદ્રકુમારવતુ યાવતુ અનુભવતો વિચરતો હતો. તે ઉદાયન રાજાને કેશીકુમાર નામે ભાણેજ સુકુમાલ પાવતુ સુરૂપ હતો.
તે ઉદાયન રાજા સિંધુ સૌવીર પ્રમુખ ૧૬-જનપદોના, વીતીભય પ્રમુખ ૩૬૩ નગરો અને આકરોનો, મહસેન આદિ દશ મુગટબદ્ધ, તથા છત્ર ચામર, બાલવીઝનક-વાળા રાજાનો અને બીજા ઘણાં રાજા-ઈશ્વર-તલવર યાવતું સાવિાહ આદિનું આધિપત્ય ચાવતું કરતો, પાલન કરતો હતો. અવાજીવનો જ્ઞાતા એવો શ્રાવક હતો યાવત વિચરતો હતો.
ત્યારે તે ઉદાયન રાજ અન્ય કોઈ દિવસે પૌષધશાળામાં આવ્યો, શંખ શ્રાવક માફક વિચરવા લાગ્યો. ત્યારે તે ઉદાયનને મધ્યરાત્રિએ ધજિગરિકાથી જગતા આ આવા પ્રકારનો મનોગત ચાવતુ સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો - તે ગ્રામ, આકર, નગર, ખંડ, કબડ, મડંબ, દ્રોણમુખ, પટ્ટણ, આશ્રમ, સંભાહ, સંનિવેદિ ધન્ય છે, જ્યાં શ્રમણ ભગવત મહાવીર વિચરે છે. મા, ઈશ્વર તલવર યાવતું

Page #28

૧૩/-/૬/૫૮૭,૫૮૮
સાતાહ વગેરે ધન્ય છે, જે ભગવંતને વાંદી, નમી, સેવે છે.
જો શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પૂર્વાનુપૂર્વી ચાલતા, ગામ ગામ યાવત્ વિચરતા, અહીં આવે,અહીં સમોસરે, આ વીતીભય નગરની બહાર મૃગવન ઉધાનમાં યથાપતિરૂપ અવગ્રહ લઈને સંયમ અને તપ વડે યાવત્ વિચરે, તો હું ભગવંતનો વાંદીશ, નમીશ યાવત્ (તેમની) પપારાના કરીશ.
ત્યારે ભગવંત મહાવીર, ઉદાયન રાજાનો આવા પ્રકારનો મનોગત સંકલ્પ યાવત્ ઉત્પન્ન થયેલ જાણીને ચંપાનગરીના પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યથી નીકળીને, પૂર્વાનુપૂર્વી ચરતા, ગામગામ સાવર્તી વિચરતા સિંધુસૌવીર જનપદમાં વીતીભય નગરના મૃગવન ઉધાનમાં પધાર્યા, યાવત્ વિચરવા લાગ્યા. ત્યારે વીતીભય નગરના શ્રૃંગાટક યાવત્ પર્યાદા પપાસે છે.
ત્યારે તે ઉંદાયનાં રાજા આ વૃત્તાંત પ્રાપ્ત થતા હષ્ટ, સંતુષ્ટ થયો. ચાવત્ કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવી આ પ્રમાણે કહ્યું – ઓ દેવાનુપિયો! જલ્દીથી, વીતીભા નગરને અંદરથી-બાહારથી જેમ કોણિકે ઉવવાઈ સૂત્રમાં કર્યું તેમ યાવત્ પાસે છે પ્રભાવતી આદિ રાણીઓ પણ તે પ્રમાણે યાવત્ પર્યાપારો છે. ધર્મકથા થઈ. ત્યારે તે ઉદાયન રાજા, ભગવંત મહાવીર પાસે ધર્મ સાંભળીને, અવધારીને, હષ્ટ-તુષ્ટ થઈ ઉત્થાનથી ઉઠે છે, ઉઠીને ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત યાવત્ નમીને, આ પ્રમાણે કહ્યું – ભગવન્ ! તે એમ જ છે, તે તેમ જ છે, યાવત્ જેમ આપ કહો છો. એમ કરીને વિશેષ કહે છે – હે દેવાનુપ્રિય ! અભિયિકુમારને રાજાપદે સ્થાપીને, પછી હું દેવાનુપ્રિયની પાસે મુંડ થઈને યાવત્ દીક્ષા લેવા ઈચ્છુ છું. - - હે દેવાનુપ્રિય ! જેમ સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરો.
ત્યારે તે ઉદાયનાં રાજા, ભગવંત મહાવીરે આમ કહેતા, હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈ ભગવંતને વાંદી, નમીને પછી આભિષેક્ટ હાથી પર આરૂઢ થઈને ભગવંત પાસેથી મૃગવન ઉંધાનથી નીકળીને વીતીભય નગરે જવા નીકળ્યો.
ત્યારે તે ઉદાયન રાજાને આવા પ્રકારે મનોગત સંકલ્પ યાવત્ ઉત્પન્ન થયો. નિશ્ચે અભિચિકુમાર મારો એક જ પુત્ર છે. તે ઈષ્ટ, કાંત છે યાવત્ દર્શનનું તો કહેવું જ શું? જો હું અભિચિકુમારને રાજાપદે સ્થાપીને ભગવંત મહાવીર પાસે મુંડ થઈને યાવત્ દીક્ષા લઈશ, તો અભિયિકુમાર રાજ્યમાં, રાષ્ટ્રમાં યાવત્ જનપદમાં, માનુષી કામભોગોમાં મૂર્છિત-મૃદ્ધ-ગ્રથિત-અધ્યપપન્ન થઈને અનાદિ-અનંત દીર્ધકાલીન ચાતુરંત સંસાર કાંતારમાં ભ્રમણ કરશે - તેથી મારા માટે અભીચિને રાજ્યમાં સ્થાપી ભગવંત મહાવીર પાસે યાવત્ દીક્ષા લેવી શ્રેયસ્કર નથી. મારા માટે શ્રેયસ્કર એ છે કે મારા નિજક ભાણેજ કેશીકુમારને રાજ્યમાં સ્થાપીને ભગવંત મહાવીર પાસે યાવત્ દીક્ષા લઉં.
-
૪૧
ઉપર મુજબ વિચારીને વીતીભય નગરે પહોંચ્યા, પહોંચીને નગરની વચ્ચોવચથી, જ્યાં પોતાનું ગૃહ, બાહ્ય ઉપસ્થાનશાળા છે, ત્યાં આવ્યો. આવીને આભિષેક્સ હાર્થીને ઉભો રાખ્યો. આભિષેક્ટ હાથીથી નીચે ઉતર્યો. ઉતરીને સીંહાસન પાસે આવ્યો. આવીને ઉત્તમ સીંહાસન ઉપર પૂર્વાભિમુખ બેઠો, કૌટુંબિક
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
પુરુષોને બોલાવ્યો. બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું – હે દેવાનુપિયો ! જલ્દીથી વીતીભય નગરને અંદર-બહારથી (શણગારી) યાવત્ મારી આજ્ઞા પાછી સોંપો. ત્યારે ઉદાયન રાજાએ બીજી વખત પણ કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું – હે દેવાનુપિયો ! જલ્દીથી કેશીકુમારના મહાઈ આદિ રાજ્યાભિષેક જેમ શિવભદ્રકુમારમાં કહ્યું, તેમ કહેવું યાવત્ પરમાયુનું પાલન કરો, ઈષ્ટજનથી સંપવૃિત્ત થઈને સિંધુ સૌવીરાદિ ૧૬-જનપદને, વીતીભયાદિ નગરને, મહસેનાદિ રાજાને, બીજા પણ ઘણાં રાજા-ઈશ્વરાદિને યાવત્ આધિપત્ય કરતા, પાલન કરતાં
વિચરો કહી જય-જય શબ્દો કર્યા.
૪૨
ત્યારે તે કેશીકુમાર રાજા યાવત્ મહત્ યાવત્ વિરે છે. ત્યારે તે ઉદાયન રાજા કેશીરાજાને પૂછે છે. ત્યારે તે કેશીરાજાએ કૌટુંબિક પુરુષને બોલાવ્યા. એ પ્રમાણે જેમ જમાલિમાં કહ્યું, તે રીતે અંદર-બહારથી નગર સાફ કરાવી, યાવત્ નિષ્ક્રમણાભિષેકની તૈયારી કરી.
ત્યારે તે કેશીરાજા અનેક ગણનાયકથી યાવત્ પરીવરીને ઉદાયન રાજાને ઉત્તમ સિંહાસને પૂર્વાભિમુખ બેસાડીને ૧૦૮ સુવર્ણ કળશો વડે એ પ્રમાણે જમાલિ માફક યાવત્ આ પ્રમાણે કહ્યું – હે સ્વામી! કહો, શું દઈએ?, શું આપીએ, આપને શેનું પ્રયોજન છે? ત્યારે તે ઉદયન રાજાએ કેશીરાજાને આમ કહ્યું – હે દેવાનુપિયા હું ઈચ્છું છું કે - કૃત્રિકાપણથી એ રીતે જમાલિ માફક કહેવું. વિશેષ એ કે પ્રિયવિયોગ દૂષણ અનુભવતી પદ્માવતીએ અગ્રકેશ ગ્રહણ કર્યા.
ત્યારે તે કેશીરાજાએ ફરી વખત ઉત્તર દિશામાં સીંહાસન રખાવ્યું, ફરીથી ઉદાયન રાજાને ચાંદી-સોનાના કળશોથી નવડાવ્યા, બાકી બધું જમાલિવત્ જાણવું યાવત્ શિબિકામાં બેઠા, ધાવમાતાદિ પૂર્વવત્ જાણવું. વિશેષ એ કે પદ્માવતી રાણી શ્વેત વસ્ત્ર ધારણ કરીને બેઠી, બાકી વર્ણન પૂર્વવત્ યાવત્ શિબિકાથી રાજા નીચે ઉતર્યો. ઉતરીને ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યો. આવીને ભગવંતને ત્રણ વાર વાંદી, નમીને પૂર્વ દિશામાં જઈને, આપ મેળે આભરણ-અલંકાર ઉતાર્યા આદિ પૂર્વવત્ પદ્માવતીએ ગ્રહણ કર્યા. યાવત્ (ઉદાયનરાજર્ષિને) આમ કહ્યું – હે સ્વામી! સંયમમાં પુરુષાર્થ કરજો યાવત્ પ્રમાદ ન કરતા. પછી કેશી રાજા અને પદ્માવતી ભગવંતને વાંદી, નમી યાવત્ પાછા ગયા. ઉદયન રાજાએ સ્વયં પંચમુષ્ટી લોય કર્યો. બાકી ઋષભદત્ત માફક જાણવું યાવત્ સર્વદુઃખથી મુક્ત થયા.
[૫૮૮] ત્યારે તે અભીકુિમાર અન્યદા કોઈ દિવસે મધ્યરાત્રિએ કુટુંબ જાગરિકાથી જાગતા આ આવા પ્રકારનો મનોગત સંકલ્પ યાવત્ ઉત્પન્ન થયો. • નિશ્ચે હું ઉદાયનનો પુત્ર, પ્રભાવતી રાણીનો આત્મજ, છતાં ઉદાયનાં રાજાએ મને છોડીને નિજક ભાણેજ કેશીકુમારને રાજ્યમાં સ્થાપીને ભગવંત મહાવીર પાસે સાવર્તી દીક્ષા લીધી.
– આ આવા પ્રકારના મહા આપતીતિરૂપ મનો માનસિક દુઃખથી અભિભૂત થઈને, અંતઃપુર-પરિવારથી સંપરિવરીને, ભાંડ-મત્ર-ઉપકરણ લઈને વીતીભય નગરથી નીકળી ગયો. નીકળીને પૂર્વાનુપૂર્વી ચાલતા, ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા

Page #29

૧૩/-/૬/૫૮૭,૫૮૮
જ્યાં ચંપાનગરીમાં કોણિક રાજા હતો, ત્યાં આવ્યો. આવીને કોમિક રાજાનો આશ્રય કરી રહેવા લાગ્યો. ત્યાં પણ તે વિપુલ ભોગ સામગ્રીથી સંપન્ન થઈ ગયો. ત્યારપછી તે અભીચિકુમાર શ્રાવક થયો, જીવાજીવને જાણતો યાવતું વિચારે છે. તે ઉદાયન રાજર્ષિ પ્રતિ વૈરના અનુબંધથી યુકત હતો.
કાળે, તે સમયે આ રનપભા પૃdીના નરકાવાસોના પશ્વિમાં અસુરકુમારોના ૬૪-લાખ આવાસ છે. ત્યારે તે અભીચિકુમાર ઘણાં વર્ષો સુધી શ્રમણ પયિ પાળીને, અમિાસિક સંલેખનાથી 30 ભક્તને નશાન dડે છેદીને, પૂર્વોકત સ્થાનના આલોચના, પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળ માસે કાળ કરીને સ્ત્ર રનપભા પૃથ્વીના 30 લાખ નક આવાસની સમીપે રહેલા ૬૪ લાખ ‘આતા’ નામક અસુરકુમારાવાસમાં કોઈ એક આતાપમાં અસુકુમાર દેવરૂપે ઉતww થયો. ત્યાં ઘણા આtતાપ અસુકુમાર દેવોની સ્થિતિ એક પલ્યોપમ છે, ત્યાં અભીશદેવની સ્થિતિ પણ એક પલ્યોપમની થd.
ભગવન! તે અભીચિદેવ, તે દેવલોકથી આયક્રયાદિ પછી અનંતર ઉદ્ધતીને કયાં જશે ? ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ? ગૌતમ ! મહાવિદેહ પ્રેમમાં સિદ્ધ થશે યાવત્ અંત કરશે. ભગવન! તે એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૮૭,૫૮૮ -
fમધુવીર • સિંધુ નદી નીકટ, સીવીર - જનપદ વિશેષ, તિબા - જેમાંથી ઈતિ અને ભય ચાલ્યા ગયા છે તે. કોઈ વિદર્ભ કહે છે. સીંગતુક પુષ-કુળથી સમૃદ્ધ, રમ્ય, નંદનવન સમાન. જ્યાં કર નથી તે નાર, સોનું આદિ ઉત્પત્તિ સ્થાન તે આકર - x - જેઓને છત્ર વિસ્તારેલ છે, ચામર રૂપ બાલ વ્યંજતિકા છે તેઓ.
મuત્તUT = • અપ્રીતિ સ્વભાવથી મનનો વિકાર, મનમાં તે માનસિક, બહાર દેખાતો એવો નહીં. દુ:ખથી પોતાનાં ભાંડ, માસ, શય્યાદિ ઉપકરણ લઈને * * * વૈરભાવ છોડ્યા વિના. માવાવ - અસુરકુમાર વિશેષ, તેની કંઈ વધુ માહિતી નથી.
8 શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૭-“ભાષા” છે.
– X - X — X X – અનંતર ઉદ્દેશામાં અર્થો કહ્યા, તે ભાષા વડે કહ્યા. તેથી ભાષા કહે છે - • સૂત્ર-પ૮૯ :
રાજગૃહમાં આ પ્રમાણે કહ્યું – ભગવન! ભાષા આત્મા છે કે બીજું છે? ગૌતમાં ‘ભાષા' આત્મા નથી. ભાષા બીજુ છે. • • ભગવન! ભાષા, રી છે કે અરૂપી? ગૌતમાં ભાષારૂપી છે, અરૂપી નથી • • ભગવા ભાષા સચિત્ત છે કે અયિત્તર ગૌતમાં ભાષા સચિત્ત નથી, અચિત્ત છે • • ભગવન! ભાષા, જીવ છે કે અજીવ? ગૌતમાં ભાષા, જીવ નથી - અજીવ છે. • - ભગવના ભાષા જીવોને હોય કે અજીવોને હોય? ગૌતમાં ભાષા, જીવોને હોય, આજીવોને નહીં.
- ભગવન [બોલ્યા પહેલા ભાગ છે, બોલાતી તે ભાષા છે કે બોલવાનો સમય વીત્યા પછી ભાષા છે? ગૌતમ બોલ્યા પૂર્વે કે સમય વીત્યા પછી, તે
४४
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ભાષા નથી, પણ બોલાતી હોય ત્યારે તે ભાષા છે. • • ભગવનું ! બોલ્યા પૂર્વે ભાષા ભેદાય, બોલાતી ભાષા ભેદાય કે બોલવાનો સમય વીત્યા પછી ભાષા ભેદાય છે ? ગૌતમ બોલ્યા પૂર્વે કે બોલવાનો સમય વીત્યા પછી ભાષા ભેદાવી . નથી, પણ બોલતી વખતે ભાષા ભેદાય છે.
ભગવન ! ભાષા કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ. ચાર ભેદે છે. તે આ - સત્યા, મૃણા, સત્યામૃષા અને અસત્યામૃષા.
• વિવેચન-૫૮૯ :
માવા - જીવ, જીવ સ્વભાવા ભાષા. જેથી જીવ વડે ભાગૃત છે, જીવને બંધમોક્ષાર્થે થાય છે, તેથી જીવધર્મવયી ‘જીવ’ એ રીતે જ્ઞાનવતુ વ્યપદેશ યોગ્ય છે ? અથવા જીવ સ્વરૂપ નથી કેમકે શ્રોમ ઈન્દ્રિયના ગ્રાહ્યપણાથી મૂર્તપણે આત્માથી વિલક્ષણ છે, માટે શંકા કરી ? તેનો ઉત્તર આપે છે - ભાષા, આત્મરૂપ નથી. તે પુદ્ગલમય છે. આત્મા વડે ફેંકાયેલ ટેફાની માફક. આકાશ માફક ચેતન છે. જે કહ્યું કે - જીવ વડે વ્યાપાર્યમાન હોવાથી જીવ છે, જ્ઞાન માફક તે અર્નકાંતિક છે. જીવ વ્યાપાર છતાં જીવથી અત્યંત ભિન્ન સ્વરૂપ દાનાદિમાં દેખાય છે.
ભાષા, સાંભળનારને અનુગ્રહ-ઉપઘાતકારીપણાથી તથાવિધ કાનના ભરણવતું રૂપી છે? કે ધમસ્તિકાયાદિવટુ ચક્ષુ વડે અનુપલભ્ય હોવાથી અરૂપી છે ? તેનો ઉત્તર છે - ભાષારૂપી છે. ચક્ષુ વડે અગ્રાહ્યત્વથી અરૂપીત્વ કહ્યું, તે અર્નકાંતિક છે. પરમાણુ, વાયુ, પિશાયાદિ રૂપવાનું હોવા છતાં ચા વડે ગ્રાહ્ય છે.
અનાત્મરૂપ હોવા છતાં જીવ-શરીરવત્ સચિત ભાષા કેમ નહીં? ઉત્તર છે - ભાષા સચિત્ત નથી, તે જીવ દ્વારા નિકૃષ્ટ પુદ્ગલ સમૂહરૂપ છે. - - જીવે છે તે જીવ - પ્રાણધારણ સ્વરૂપ ભાષા છે કે તેથી વિલક્ષણ છે ? ઉત્તર છે - ઉચ્છવાસાદિ પ્રાણોના અભાવે ભાષા જીવ નથી. કેટલાંક ભાષાને અપૌરુષેયી માને છે, તેના મત મુજબ પ્રસ્ત કર્યો છે . ભાષા, જીવન હોય કે જીવને ? તાલ આદિ વ્યાપારી ઉત્પન્ન વર્ગોનો સમૂહ તે ભાષા. તેથી જીવ પ્રયત્નકૃતુ હોવાથી ભાષા જીવને જ હોય. ભલે અજીવથી પણ શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે, તો પણ તે ભાષા નથી. ભાષાપતિજન્ય શબ્દને જ ભાષા કહેવાય છે. બોલ્યા પહેલાં ભાષા ન કહેવાય. જેમ માટીના પિંડની સ્થિતિમાં રહેલ ઘટ, ઘટ ન કહેવાય. ‘ઘટ’ સ્થિતિમાં રહેલ ‘ઘટ' માફક બોલાતી તે ભાષા છે. ફૂટી ગયા પછી જેમ ઘડાની ઠીકરી ઘડો ન કહેવાય, તેમ બોલવાનો સમય વીત્યા પછી તે ભાષા ન કહેવાય.
શબ્દ દ્રવ્ય નીકળ્યા પહેલાં તેનું ભેદન કઈ રીતે થાય ? માટે બોલાયા પૂર્વે ભાષા ભેદાતી નથી. બોલાતી ભાષા ભેદાય છે. કોઈ મંદ પ્રયન વક્તા હોય, તે અભિજ્ઞ શબ્દ દ્રવ્યો કાઢે. તે નીકળેલા શબ્દો પરિશૂલ હોવાથી અસંખ્યાત રૂપે ભેદાય, સંચાત યોજન જઈને શદ પરિણામ ત્યાગ કરે છે. કોઈ મહાપયન હોય, તો આદાન-વિસર્ગ પ્રયત્ન વડે ભેદીને જ શબ્દો કાઢે. • x • x • તેથી આમ કહ્યું. ભાષા પરિણામ પરિત્યા હોવાથી બોલાયા પછી તે ભેદાતી નથી.
ભાષા કહી, તે પ્રાયઃ મનપૂર્વક હોય તેથી ‘મન’ વિશે કથન.

Page #30

૧૩/-//,૫૧
• સૂત્ર-૫,૫૯૧ -
[ષo] ભગવન્! મન, આત્મા છે કે અન્ય ? ગૌતમ આત્મા મન નથી. અન્ય છે. જેમ “ભાષામાં કહ્યું તેમ ‘મન’ માટે કહેવું યાવતુ અજીવોને મન ન હોય. • • ભગવાન ! (મનન) પૂર્વે મન હોય, મનન કરતી વેળા મન હોય ? એ પ્રમાણે ‘ભાષા’ મુજબ કહેવું. : - ભગવન! (મનન) પૂર્વે મન ભેદાય, મનન કરતાં મન ભેદય કે મનન સમય વીત્યા પછી મન ભેદાય છે? એ પ્રમાણે જેમ ભાષામાં કહ્યું તેમ જાણવું.
ભગવાન ! મન કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદે છે. તે આ - સત્યમન ચાવત્ અસત્યામૃણા મન.
[૫૧] ભગવતુ ! કાય, આત્મા છે કે અન્ય ? ગૌતમ! ‘કાય’ આત્મા પણ છે, અન્ય પણ છે. - - ભગવન કાયા રૂપી છે કે અરૂપી ગૌતમ! કાયા રૂપી પણ છે, અરૂપી પણ છે. . . એ પ્રમાણે એકૈંકમાં પૃચ્છા. ગૌતમ! કાયા સચિત્ત પણ છે, અચિત્ત પણ છે. કાયા જીવ પણ છે, જીવ પણ છે. કાયા, જીવની પણ હોય, અજીવની પણ હોય.
ભગવદ્ ! કાયા પૂર્વે છે? પ્રશ્ન. ગૌતમ! પૂર્વે પણ કાયા છે, કાય ૫ગલ ગ્રહણ કરતી વેળા પણ કાયા છે, કાય સમય વીત્યા પછી પણ કાયા છે. • • ભગવદ્ ! પૂર્વે કાયા ભેદાય છે? પૃચ્છા. ગૌતમ ! પૂર્વે પણ કાયા ભેદાય છે યાવત (પછી પણ) કાશ ભેદય છે.
ભગવાન ! કાયા કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ! સાત ભેદે. તે આ - ઔદારિક, ઔદારિકમિશ્ર, વૈક્રિય, વૈક્રિયમિશ્ર, આહાક, આહાકમિશ, કામણ.
• વિવેચન-૫૯૦,૫૧ -
‘મન’ વિષયક સત્ર ભાષાસગવત જાણવા. કેવળ અહીં મનોદ્રવ્ય સમુદય, મનન ઉપકારી, મનપયપિત નામ કર્મોદય સંપાધ તે મન, ભેદ - તેઓનું વિદલનમાં. મનનું નિરૂપણ કર્યું, તે કાયા હોવાથી હોય છે. તેથી કાયાનું નિરૂપણ કરે છે.
આત્મા કાયા છે, કેમકે કાયા વડે કૃત કર્મોનો અનુભવ તેને થાય છે. બીજા દ્વારાકૃત બીજા અનુભવતા નથી. પણ કાયાના એક દેશના છેદનથી આત્માના છેદનનો પ્રસંગ આવતો નથી, તેથી પ્રશ્ન કર્યો છે . ઉત્તર છે, આત્મા કાય પણ છે. કથંચિત્ તેથી વ્યતિરેકથી ક્ષીર-નીર માફક અગ્નિ અને લોહપિંડવતું. તેથી કાયસ્પર્શ થતાં આત્માને સંવેદન થાય છે. તેથી જ કાયા વડે કરાયેલ કર્મ આત્મા ભવાંતરે વેદે છે. કાયા અન્ય પણ છે. અત્યંત અભેદમાં શરીરાંશ છેદતા જીવાંશ છેદન પ્રસંગ આવે. શરીર બળતા, આત્માને પણ દાહ પ્રસંગથી પરલોકાભાવને પ્રસંગ આવે, તેથી કાયા કથંચિત્ આત્માથી ભિન્ન પણ છે. બીજા વળી કામણકાય આશ્રિય આત્મા ‘કાય’ છે તેમ કહે છે. - x - દારિકાદિ કાયાની અપેક્ષાએ જીવથી અન્ય છે.
- દારિકાદિ કાય સ્થૂલ રૂપ અપેક્ષાએ કાયા રૂપી છે, કાયા અરૂપી પણ છે. કેમકે કામણ કાયના અતિ સૂક્ષ્મ રૂપીવથી અરૂપીપણે વિવક્ષા કરી છે. એ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત સૂત્રવત્ એક-એક પ્રશ્ન કરવો - x - જીવિત અવસ્થામાં ચૈતન્યના
૪૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સમન્વિતવથી કાયા સચિત છે, મૃત અવસ્થામાં ચૈતન્યના અભાવે કાયા અચિત છે. વિવક્ષિત ઉપવાસ આદિ પ્રાણ યુક્તતાથી ‘કાય જીવ પણ છે, દારિકાદિ શરીર અપેક્ષાએ કાયા અજીવ પણ છે. જીવો સંબંધી પણ કાય-શરીર હોય છે, અજીવોને પણ અહેતુ આદિની સ્થાપનાથી કાય અથ શરીરરકાર હોય.
જીવના સંબંધ થવાની પૂર્વે પણ કાયા હોય છે. જેમકે મરેલા દેડકાનું શરીર, વર્તમાનમાં જીવ દ્વારા ઉપચિત કરાતા પણ કામ હોય છે. જેમકે જીવિત શરીર. કાય સમય વીત્યા પછી કાય-શરીર કહેવાય છે. જેમકે મૃત કલેવર. • - પ્રતિક્ષણ પુગલના ચય-અપચય ભાવથી જીવ વડે કાયાપણે ગ્રહણ કર્યા પૂર્વે પણ દ્રવ્ય કાયા ભેદાય છે. જીવ વડે કાયી ક્રિયમાણતામાં પણ કાયા ભેદાય છે. જેમ રેતીની ભરેલ મુઠ્ઠીમાંથી તેના કણ પ્રતિક્ષણે ખરતા રહે છે. કાય સમય વીત્યા પછી પણ ધૃતકુંભાદિ ન્યાયથી ભૂતભાવપણાથી તેને કાય કહે છે. પુદ્ગલોનો ભેદ ન સ્વભાવ હોવાથી ભૂતપૂર્વ કાયનું પણ ભેદન થાય છે.
ચૂર્ણિકારે - કાય શબ્દનો અર્થ - “સમસ્ત પદાર્થોનું સામાન્ય ચયરૂપ શરીર’ કર્યો છે. એ રીતે આત્મા પણ કાય છે, શેષ દ્રવ્યો પણ કાય છે. અર્થાત્ આત્મા પણ કાય-પ્રદેશ સંચય છે. વળી કાયપ્રદેશ સંચય રૂપવયી કાયા આમાથી ભિન્ન પણ છે. પુદ્ગલ સ્કંધ અપેક્ષાએ કાયા રૂપી છે, જીવધર્માસ્તિકાયાદિ અપેક્ષાએ કાયા અરૂપી છે. જીવ-શરીર અપેક્ષાથી કાય સચિત છે, અચેતન સંચયથી અચિત છે. ઉચ્છવાસાદિ યુક્ત અવયવ સંચયથી જીવ છે, તેથી વિલક્ષણ અજીવ છે. જીવોની કાય જીવ શશિ, પરમાણુ આદિ શશિ તે અજીવરાશિ. - હવે કાયાના ભેદો કહે છે – પૂર્વે વ્યાખ્યા કરી છે, અહીં કિંચિત્ માત્ર કહે છે - સ્થૂલ પુદ્ગલ સ્કંધરૂપ હોવાથી ઔદાકિ અને ઉપચીયમાન હોવાથી ‘કાય' કહેવાય છે. ઈત્યાદિ - X - X - પૂર્વવતું.
‘કાય' કહી, તેના ચાણથી મરણ થાય, તેથી મરણ કહે છે – • સૂત્ર-પ૨ -
ભગવન મરણ, કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ પાંચ ભેદ છે. તે આ - આવીચિક મરણ, અવધિ મરણ, આત્યંતિક મરણ, બાળ મરણ અને પંડિત મરણ. - વીયિક મરણ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! પાંચ ભેદ. - દ્રવ્ય, મ, કાળ, ભવ અને ભાવ(શી) વીચિક મરણ.
ભગવતા દ્રવ્યાનીરિક મરણ કેટલા ભેદે છે? ગૌતમાં ચાર ભેદે - નૈરયિક, તિયરાયોનિક, મનુષ્ય, દેવ-દ્રભાતીચિક મરણ. ભગવન્! એમ કેમ કહે છે -
રયિક દ્રવ્યાનીરિક મરણ, નૈરયિક દ્રવ્યાનીચિક મરણ છે? ગૌતમાં જે નૈરયિક, નૈરયિક દ્રવ્યમાં વતતા જે દ્રવ્યોને નૈરચિકાયુષણે ગ્રહણ કરે : બાંધે - સાણું - કરે - પ્રસ્થાપિત કરે - નિવિષ્ટ કરે : અભિનિવિષ્ટ કરે : અભિમન્વાગત કરે છે, તે દ્રવ્યોને પ્રતિ સમય નિરંતર છોડતા-મરતાં રહે છે, તેથી હે ગૌતમાં નૈરયિક દ્રભાવી િક મરણ કહ્યું છે. યાવત દેવ દ્રવ્યાચિક મરણ કહેવું.
ભગવન્! ોગવીચિક મરણ કેટલાં ભેદે છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદે. -

Page #31

૧૩/-/૭/૫૯૨
નૈરયિક યાવત્ દેવ ક્ષેત્રાવીચિક મરણ. ભગવન્ ! નૈરયિક ક્ષેત્રાવીકિ મરણનો નૈરયિક કેમ કહે છે? જે નૈરયિક, નૈરયિક ક્ષેત્રમાં વર્તતા જે દ્રવ્યોને નૈરયિકાયુષ્યપણે એ પ્રમાણે જેમ દ્રવ્યાવીચિક મરણમાં કહ્યું, તેમ ક્ષેત્રાવીચિક મરણમાં કહેવું. ભાવાવીયિક મરણ સુધી કહેવું.
ભગવન્ ! અવધિમરણ કેટલા ભેટે છે? ગૌતમ! પાંચ ભેદે દ્રવ્યાવધિ મરણ, ક્ષેત્રાવધિમરણ માવર્તી ભાવાવધિમરણ. ભગવન્ ! દ્રવ્યાવધિ મરણ કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ ! ચાર - નૈરયિક યાવર્તી દેવ દ્રવ્યાવધિ મરણ. ભગવન્ ! નૈરયિક દ્રવ્યાવધિમરણ કેમ કહેવાય છે? નરયિકો, નૈરયિક દ્રવ્યમાં વર્તતા જે દ્રવ્યોને છોડતાં મરે છે, ફરી તૈરયિકત્વ પામી, અનાગત કાળે ફરી પણ મરશે. તેથી હે ગૌતમ ! યાવત્ વ્યાવધિ મરણ કહ્યું. એ પ્રમાણે તિર્યંચ - મનુષ્ય - દેવાવધિ મરણ જાણવું. આ આલાવાથી ક્ષેત્ર-કાળ-ભવ-ભાવમરણ જાણવા.
ભગવન્ ! આત્યંતિક મરણ? ગૌતમ! પાંચ ભેટે છે - દ્રવ્યાત્યંતિક મરણ યાવત્ ભાવાત્યંતિક મરણ. ભગવન્ ! દ્રવ્યાત્યંતિક મરણ કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ ! ચાર, નૈરયિક યાવત્ દેવ દ્રવ્ય આત્યંતિક મરણ. ભગવન્ ! નૈરયિક દ્રવ્યાત્યંતિક મરણ કેમ કહે છે ? ગૌતમ ! નૈરયિકો, નૈરયિક દ્રવ્યમાં વર્તતા, જે દ્રવ્યોને છોડતાં મરે છે, અનાગત કાળે પણ મરશે. તેથી યાવત્ મરણ કર્યું છે. એ પ્રમાણે તિચિ - મનુષ્ય - દેવ આત્યંતિક મરણ પણ જાણવું. એ પ્રમાણે ક્ષેત્ર યાવત્ ભાવ આત્યંતિક મરણ પણ જાણવું.
-
ભગવન્ ! બાળમરણ કેટલા ભેટે છે? ગૌતમ ! બાર ભેદ. તે આ વલયમરણાદિ જેમ સ્કંદકમાં ગૃપૃષ્ઠ પર્યન્ત છે. ભગવન્ ! પંડિત મરણ કેટલાં ભેટે છે? ગૌતમ! બે ભેટે પાદપોપગમન, ભક્તપાખ્યાન, - - ભગવન્ ! પાદપોપગમન કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! બે ભેટે નીહરિમ, અનીહરિમ. ચાવત્ નિયમા અપતિકર્મ છે - - ભગવન્ ! ભકપ્રત્યાખ્યાન, કેટલા ભેદે છે ? પૂર્વવત્, વિશેષ એ કે તે સસ્પતિકર્મ છે. ભગવન્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૯૨ :
आवीइय मरण- તરંગની સમાન પ્રતિસમય ભોગવેલ અન્યાન્ય આયુકર્મ દલિકોના ઉદયની સાથે સાથે ક્ષયરૂપ અવસ્થા અથવા જે મરણમાં વિચ્છેદ અવિધમાન હોય - આયુકર્મ પરંપરા ચાલુ હોય.
ઓમિરન - અવધિ એટલે મર્યાદા સહિત મરણ, નકાદિ ભવોના કારણભૂત આયુકર્મ દલિકોને ભોગવીને મરે, જો પુનઃ તે જ આયુ કર્મદલિકોને ભોગવીને મરે, તો અવધિમરણ કહેવાય. - ૪ - પરિણામોની વિચિત્રતાને કારણે કર્મદલિક ગ્રહણ કરી, છોડી, પુનઃ ગ્રહણ કરવા સંભવે છે.
આકૃતિયમા - અત્યંત રૂપે મરણ. નસ્કાદિ આયુકર્મ રૂપે જે કર્મ દલિકોને એકવાર ભોગવીને મરે, તેને ફરી કદાપી ન ભોગવી મરે.
વાત્નમાળ - અવિરત જીવોનું મરણ. પંડિતમરા - સર્વ વિરત જીવોનું મરણ.
-
*ક
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
તેમાં આવીચિક મરણ પાંચભેદે - દ્રવ્યાદિથી. દ્રવ્યાવીયિક મરણ ચાર ભેદે - નાકાદિ ભેદથી. તેમાં નૈરયિકો નારકત્વ દ્રવ્યમાં નારકજીવપણે વર્તતા મરે તે. વૈરયિક આયુષ્કપણે - સ્પર્શ વડે ગ્રહે, બંધનથી બાંધે, પ્રદેશપ્રક્ષેપથી પોષે, વિશિષ્ટ અનુભાગથી કરે, સ્થિતિ સંપાદનથી પ્રસ્થાપે, જીવપ્રદેશોમાં નિવિટે, જીવપ્રદેશમાં અતિ ગાઢતા પામે, પછી ઉદયાવલિકામાં તે દ્રવ્યોને આણે,
આવિર્ - પ્રતિ ક્ષણે, નિરંતર સર્વ સમયમાં અવ્યવચ્છેદથી છોડે-ત્યાગે. તે હેતુથી નૈરયિક દ્રવ્યાવીચિક મરણ કહેવાય છે - ૪ -
એ પ્રમાણે કાળ, ભવ, ભાવ આવીચિક મરણ પણ જાણવા. તેમાં સૂત્રપાઠ આ પ્રમાણે - ભગવન્ ! કાલ આવીચિક મરણ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ચાર ભેદે - વૈરયિક કાલાવીયિક મરણ આદિ - ૪ -
વૈરયિક દ્રવ્યાવધિ મરણ સૂત્રમાં અક્ષર ઘટના આ રીતે - નૈરયિક દ્રવ્યમાં વર્તતા જે દ્રવ્યો વર્તમાનકાળે તજે છે, તે દ્રવ્યોને અનાગત કાળમાં ફરી પણ ત્યજે, તે નૈરયિક દ્રવ્યાવધિ મરણ છે.
પંડિત મરણ સૂત્રમાં - પાદપોપગમન આશ્રીને એક દેશમાં કરાય તે નિર્ભ્રામિ, કલેવરના નિર્હરણીયત્વથી છે. જે ગિકિંદરા આદિમાં કરાય, તે અનિર્હરિમ, કલેવરના અનિર્હરણીયત્વથી છે. ઋષિ-મ્ય - પ્રતિકર્મવર્જિત. ચતુર્વિધાહાર પ્રત્યાખ્યાન નિષ્પન્ન. જે શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૮-‘કર્મપ્રકૃતિ”
— — — x — x —
મરણ કહ્યું. તે આયુકર્મ સ્થિતિક્ષયરૂપ છે. તેથી કસ્થતિ. • સૂત્ર-૫૯૩ ઃ
ભગવન્ ! કર્મપકૃતિ કેટલી છે ? ગૌતમ ! આઠ. અહીં પ્રજ્ઞાપનાનો બંધ સ્થિતિ' ઉદ્દેશો સંપૂર્ણ કહેવો. ભગવન્ ! તે એમ જ છે. • વિવેચન-૫૯૩ :
છ્યું - આ પ્રશ્નોત્તર ક્રમથી કર્મબંધની બંધ સ્થિતિ અર્થાત્ કર્મસ્થિતિ, તેને જણાવતો બંધસ્થિતિ ઉદ્દેશક કહેવો. તે પ્રજ્ઞાપનાના ૨૩-માં પદનો બીજો ઉદ્દેશો છે. બીજી વાંચનામાં અહીં સંગ્રહગાથા છે. તે આ - પ્રકૃતિ ભેદ સ્થિતિ અને બંધ ઈન્દ્રિયાનુપાતથી, જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ બંધસ્થિતિ કેવી છે ? - આનો અર્થ આમ છે - કર્મપ્રકૃતિના ભેદો કહેવા. તે આ - કર્મપ્રકૃતિ કેટલી કહી છે ? ગૌતમ ! આઠ. તે આ - જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીયાદિ. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! પાંચ. - આભિનિબોધિક જ્ઞાનાવરણીય ઈત્યાદિ,
તથા પ્રકૃતિની સ્થિતિ કહેવી. તે આ - જ્ઞાનાવરણીય કર્મની કેટલા કાળની સ્થિતિ છે? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૩૦ કોડાકોડી સાગરોપમ. આદિ. - ૪ - એકેન્દ્રિયાદિ જીવ કોની કેટલી કર્મસ્થિતિ બાંધે છે ? આદિ કહેવું. - x - x - કેવો જીવ કર્મોની જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાંધે છે ? તે કહેવું. તે આ પ્રમાણે - ભગવન્ ! જ્ઞાનાવરણીય કર્મની જઘન્ય સ્થિતિબંધક કોણ છે ? ગૌતમ ! કોઈ સૂક્ષ્મસંપરાયના ઉપશમક કે ક્ષેપક આ સ્થિતિ બાંધે - x -

Page #32

૧૩/૨/૯/૫૯૪
શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૯ “અનગાવૈક્રિય” — — x — x — x — x —
૪૯
—
૦ ઉદ્દેશા-૮-માં કર્મસ્થિતિ કહી. કર્મના વશથી વૈક્રિયકરણ શક્તિ થાય છે. તેના વર્ણન માટે નવમો ઉદ્દેશો છે –
• સૂત્ર-૫૯૪ :
રાજગૃહમાં યાવત્ આ પ્રમાણે કહ્યું – જેમાં કોઈ પુરુષ દોરીથી બાંધેલ ઘડી લઈને ચાલે, શું તે રીતે ભાવિતાત્મા અણગાર પણ દોરીથી બાંધેલી ઘડી સ્વયં હાથમાં લઈને ઉંચે આકાશમાં ઉડી શકે છે ? હા, ગૌતમ ! ઉડી શકે છે. ભગવન્ ! ભાવિતાત્મા અણગાર દોરીથી બાંધેલ ઘડી હાથમાં લઈને કેટલા રૂપો વિકુર્વવા સમર્થ છે ? ગૌતમ ! જેમ કોઈ યુવતિને યુવાન હાથમાં હાથ લઈને એ રીતે જેમ ત્રીજા શતકના પાંચમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે, તેમ યાવત્ સંપ્રાપ્તિથી વિકુર્વેલ નથી, વિક્ર્વતો નથી અને વિષુવશે નહીં
જેમ કોઈ પુરુષ સોનાની પેટી લઈને ચાલે છે, એ પ્રમાણે ભાવિતાત્મા અણગાર પણ સુવર્ણપિટી હાથમાં લઈને સ્વયં ઉડે ? આદિ પૂર્વવત્. એ પ્રમાણે સોનાની, રત્નની, વજ્રની, વસ્ત્રની, આભરણની પેટી. એ પ્રમાણે – વાંસ, ગુંબ, ચર્મ, કંબલની ચટ્ટાઈ. એ પ્રમાણે લોઢા, તાંબા, કલઈ, શીશા, સુવર્ણ, વજ્રનો ભાર લઈને (ઈત્યાદિ પ્રશ્નોત્તર કરવા).
જેમ કોઈ વલ્ગુલી હોય, બંને પગ લટકાવી-લટકાવી પગ ઉંચે અને મસ્તક નીચું કરીને રહે, શું એ રીતે ભાવિતાત્મા અણગાર પણ વલ્ગુલી માફક રૂપ વિકુર્તીને સ્વયં આકાશમાં ઉંચે ઉડે? હા, ઉડે. આ પ્રમાણે યજ્ઞોપવીતની વક્તવ્યતા કહેવી. યાવત્ વિષુવશે નહીં.
જેમ કોઈ લૌકા હોય, પોતાની કાયાને ઉત્પ્રેરિત કરીને પાણીમાં ચાલે છે એ પ્રમાણે વલ્ગુલીવત્ જાણવું.
જેમ કોઈ બીજુંબીજ પક્ષી પોતાના બંને પગ ઘોડાની માફક એક સાથે ઉઠાવીને ચાલે છે, એ પ્રમાણે અણગારાદિ પૂર્વવત્.
જેમ કોઈ પક્ષીબિડાલક, એક વૃક્ષથી બીજા વૃક્ષે કુદવા કુદતા જાય, તે પ્રમાણે અણગાર. બાકી પૂર્વવત્.
જેમ કોઈ જીવંજીવક પક્ષી, પોતાના બંને પગ ઘોડાની માફક ઉઠાવીઉઠાવી ચાલે, એ પ્રમાણે અણગાર બાકી પૂર્વવત્.
જેમ કોઈ હંસ એકથી બીજા કિનારે ક્રીડા કરતો-કરતો ચાલ્યો જાય છે, એ પ્રમાણે અણગાર હંસવત્ વિક્ર્વણા આદિ પૂર્વવત્.
જેમ કોઈ સમુદ્રી કાગડો એકથી બીજી લહેરને અતિક્રમતો ચાલ્યો જાય, એ પ્રમાણે પૂર્વવત્. જેમ કોઈ પુરુષ ચક્રને લઈને ચાલે, એ પ્રમાણે ભાવિતાત્મા
અણગાર આદિ ઘડી માફક કહેવું. એ પ્રમાણે છત્ર, ચામરના વિષયમાં કથન કરવું. જેમ કોઈ પુરુષ રત્નને લઈને ચાલે. એ રીતે વજ્ર, વૈર્ય યાવત્ ષ્ટિ. એ રીતે ઉત્પલ, પદ્મ, કુમુદ હાથમાં લઈને, એ પ્રમાણે યાવત્ કોઈ પુરુષ
12/4
Чо
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
સહસ્રપત્ર લઈને ચાલે, એ રીતે પૂર્વવત્
જેમ કોઈ પુરુષ કમળની ડાંડીને તોડતો-તોડતો ચાલે એ પ્રમાણે અણગાર પણ સ્વયં આવું રૂપ વિકુર્તી આદિ પૂર્વવત્.
જેમ કોઈ મૃણાલિકા હોય, પોતાની કાયાને પાણીમાં ડૂબાડી રાખીને રહે, એ પ્રમાણે બાકીનું વલ્ગુલીવત્ કહેવું.
જેમ કોઈ વનખંડ હોય, જે કાળુ, કાળા પ્રકાશવાળું યાવત્ મહામેઘ સમાન પ્રાસાદીય હોય, એ રીતે ભાવિતાત્મા અણગાર વનખંડ સમાન વિપુર્વણા કરીને આકાશમાં ઉડે ? આદિ પૂર્વવત્.
જેમ કોઈ પુષ્કરણી હોય, ચતુષ્કોણ અને સમતીર હોય અનુક્રમે સુજાત યાવત્ વિવિધ પક્ષીના મધુર સ્વરાદિથી યુક્ત અને પ્રાસાદીયાદિ હોય, એ રીતે ભાવિતાત્મા અણગાર પણ પુષ્કરણી સમાન વિપુર્વણા કરીને પોતાને ઉંચે આકાશમાં ઉડાડે ? હા, ઉડાડે. ભગવન્ ! ભાવિતાત્મા અણગાર પુષ્કરણી સમાન કેટલા રૂપો વિકુર્તી શકે? બાકી બધું પૂર્વવત્ યાવત્ તે વિક્ર્વશે નહીં.
ભગવન્ ! પૂર્વોક્ત રૂપ શું માસી વિકુð કે અમાસી? ગૌતમ ! માસી વિકુર્વે, અમાયી નહીં મારી તે સ્થાનની આલોચના કર્યા વિના એ રીતે જેમ ત્રીજા શતકના ચોથા ઉદ્દેશામાં કહ્યું તેમ યાવત્ તેને આરાધના છે. ભગવન્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૯૪ :
-
જેયાયપ્રિય - દોરડા વડે બાંધેલ ઘડી. ૪ - ચેસ - આકાશમાં - ૪ - દિન્નપેડ - સોનાની પેટી, વિવજ્ઞત્નિ - વાંસને ચીરીને બનાવેલ સાદડી. કુંડુ - ઘાસની સાદડી, ચgિ - ચામડાની ખાટ, વર્જિંદું - ઉનનું કંબલ, વત્તુતી - ચર્મ પક્ષી, X - X - X - ખનોય - જલૌકા, દ્વીન્દ્રિય જલજ જીવવિશેષ.
-
િિદ્ધ - ઉત્પ્રેરીને. - ૪ - સમતુગેમાળે - ઘોડાની જેમ એક સરખાં ઉઠાવીને. વિરાતણ્ - પક્ષી વિશેષ. હેમાળે - અતિક્રમણ કરતાં, વીર્ફોવી - એક કલ્લોલથી બીજા કલ્લોલે. ‘વેરુલિય' અહીં યાવત્ કરણથી આમ જાણવું - લોહિતાક્ષ, મસારગલ્લ, હંસગર્ભ, પુલાક, સૌગંધિક, જ્યોતિરસ, અંક, અંજન, રત્ન, જાત્યરૂપ, અંજનપુલાક, સ્ફટીક, ‘કુમુદ' પછી યાવત્ શબ્દથી નલિન, સુભગ, સૌગંધિક, પુંડરિક, મહાપુંડસ્કિાદિ લેવા.
દિવસ - - કમલનાલ, અવપત્તિય - વિદારીને, મુળનિય - નલિની, કમ્નિય - ડૂબકી લગાવતી, વિષ્ણુ - કૃષ્ણવર્ણ-અંજનવત્ સ્વરૂપથી, વિìાસ - કાળો જ લાગતો. અહીં યાવત્ શબ્દથી આમ લેવું :- નીલ-નીલાવભાસ, હરિત-હતિાવભાસ, શીત-શીતાવભાસ, સ્નિગ્ધ-સ્નિગ્ધાવભાસ, તીવ્ર-તીવ્રાવભાસ, કૃષ્ણ-કૃષ્ણચ્છાય, નીલ
નીલચ્છાય, હરિત-હતિચ્છાય, શીત-શીતચ્છાય ઈત્યાદિ. - ૪ -
નીલ-મોરની ડોક માફક, હરિત-પોપટના પીંછા માફક, શીત-સ્પર્શની અપેક્ષાએ, વલ્યાદિથી આક્રાંતત્વથી, સ્નિગ્ધ-રૂક્ષત્વવર્જિત, તીવ્ર-વર્ણાદિ ગુણપ્રકર્ષવાળા, વળાય - છાયા એટલે સૂર્યને આવક વસ્તુ વિશેષ. પળયિહિ - અન્યોન્ય

Page #33

૧૩/૫/૯/૫૯૪
શાખાના અનુપ્રવેશથી બહુલ અર્થાત્ નિરંતર છાયા. - ૪ - ૪ - ૪ - પક્ષી ગણના યુગલ વડે વિરચિત ઉન્નત શબ્દ અને મધુર સ્વર. - ૪ -
દ્મ શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૧૦-‘સમુદ્ઘાત’ - ૪ - ૪ — x — x — x — x —
૫૧
ઉદ્દેશા-૯-માં વૈક્રિયકરણ કહ્યું. તે સમુદ્ઘાત હોય તો છાસ્થને થાય છે. તેથી છાાસ્થિક સમુદ્દાત કહે છે –
• સૂત્ર-૫૫ ઃ
ભગવન્ ! છાસ્થિક સમુદ્દાત કેટલા છે ? ગૌતમ ! છ. તે આ - વેદના સમુદ્ઘાત આદિ છ સ્થિક સમુદ્દાત પ્રજ્ઞાપનામાં કહ્યા મુજબ ‘આહારસમુદ્દાત’ પર્યન્ત જાણવું. ભગવન્ ! એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૫ :
છાસ્ય - અકેવલી. સમુદ્ઘાત - હનન તે ઘાત, સમ્ - એકીભાવથી, ત્ પ્રાબલ્યથી, તેથી એકીભાવ અને પ્રાબલ્સથી ઘાત, તે સમુદ્દાત. - ૪ - જ્યારે આત્મા વેદનાદિ સમુદ્ઘાતને પામે, ત્યારે વેદનાદિ અનુભવ જ્ઞાન પરિણત જ થાય છે, તેથી વેદનાદિ અનુભવજ્ઞાન સાથે એકીભાવ, વેદનાદિ સમુદ્દાત પરિણત ઘણાં વેદનીય આદિ કર્મ પ્રદેશોને કાલાંતર અનુભવન યોગ્ય અનુદીરણા કરણથી આકર્ષીને ઉદયમાં નાંખીને, અનુભવીને આત્મપ્રદેશથી ખેરવે છે.
પ્રજ્ઞાપનાના ૩૬-માં પદમાં આ વર્ણન છે. વેદના સમુદ્ઘાત, કષાય સમુદ્ઘાત, મારણાંતિક સમુદ્ઘાત, વૈક્રિય સમુદ્ઘાત, વૈજા સમુદ્ઘાત, આહારક સમુદ્ઘાત. તેમાં વેદના સમુદ્ઘાત, અસત્ વેધ કર્મોને આશ્રીને છે. કષાય સમુદ્ઘાત, કષાય ચાસ્ત્રિ મોહનીયને આશ્રીને છે. મારણાંતિક, અંતર્મુહૂર્તશેષાયુ કર્માશ્રયી છે. વૈક્રિયતૈજસ-આહાર સમુદ્દાત શરીરનામ કર્માશ્રયી છે.
વેદના સમુદ્ઘાત કરતો આત્મા વેદનીય કર્મ પુદ્ગલને ખેવે છે, કષાય વાળો કષાય પુદ્ગલને, મારણાંતિકવાળો આયુષ્ય કર્મ પુદ્ગલને, વૈક્રિય સમુદ્ઘાતથી સમવહત જીવ પ્રદેશોને શરીર થકી બહાર કાઢીને - ૪ - ૪ - - પૂર્વ બદ્ધ વૈક્રિયશરીર નામકર્મ પુદ્ગલને ખેરવે છે, સૂક્ષ્મને ગ્રહણ કરે છે. - x - એ રીતે તૈજસાદિ કહેવા.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૧૩-નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
૫૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
શતક-૧૪
— x = x
૦ વિચિત્રાર્થ શતક-૧૩ની વ્યાખ્યા કરી, હવે વિચિત્રાર્થ જ ક્રમથી આવેલ શતક-૧૪નો આરંભ કરીએ છીએ.
• સૂત્ર-૫૯૬ ઃ
ચરમ, ઉન્માદ, શરીર, પુદ્ગલ, અગ્નિ, કિમાહાર, સંશ્લિષ્ટ, અંતર, અણગાર, કેવલી (એ દશ ઉદ્દેશા ચૌદમા શતકમાં છે.)
• વિવેચન-૫૯૬ ઃ
(૧) ૬ - ચરમ શબ્દ ઉપલક્ષિત પહેલો ઉદ્દેશો. (૨) ઉન્માદ-ઉન્માદ અર્થને જણાવતો, (૩) શરીર-શરીર શબ્દથી ઉપલક્ષિત, (૪) પુદ્ગલ-પુદ્ગલ અર્થનો અભિધાયક, (૫) અગ્નિ-અગ્નિ શબ્દોપલક્ષિત, (૬) કિમાહાર-એવા પ્રશ્નથી ઉપલક્ષિત, (૭) સંશ્લિષ્ટ-ચિરસંશ્લિષ્ટોઽસિ ગોયમ, એ પદથી સંશ્લિષ્ટ શબ્દોપલક્ષિત, (૮) અંતર-પૃથ્વીના અંતનો અભિધાયક, (૯) અણગાર - અણગાર એવા પૂર્વપદત્વથી. (૧૦) કેવલિ-કેવલિ એવા પ્રથમ પદપણાથી.
દ્મ શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૧-“ચરમ”
— x — * - * — * -
• સૂત્ર-૫૯૭,૫૯૮ :
-
[૫૭] રાજગૃહમાં યાવત્ આ પ્રમાણે કહ્યું . ભગવન્ ! ભાવિતાત્મા અણગાર, (જેણે) ચરમ દેવલોકનું ઉલ્લંઘન કરેલ હોય, પણ પરમ દેવલોકને પ્રાપ્ત ન થયેલ હોય, જો તે અંતરમાં જ કાળ કરે તો હે ભગવન્ ! તેની કઈ ગતિ થાય ?, કયાં ઉપપાત થાય ? ગૌતમ ! જે ત્યાં પરિપાર્શ્વમાં તે લેશ્માવાળા દેવાવાસ હોય, ત્યાં તેનો ઉપપ્પાત કહ્યો છે, તે ત્યાં જઈને (પૂર્વ લેશ્યા) વિરાધે
છોડે છે તો કમલેશ્યાથી જ પડે છે, જો ત્યાં જઈને ન વિરાધે તો તે જ લેશ્યાને સ્વીકારીને વિચરે છે. ભગવન્ ! ભાવિાત્મા અણગાર ચરમ અસુરકુમારાવાસ ઓળંગીને પરમ અસુકુમારાવાસ આદિ પૂર્વવત્. એ પ્રમાણે યાવત્ નીતકુમારાવાસ, જ્યોતિષ્ઠાવાસ, તૈમાનિક આવારા પર્યન્ત યાવત્ વિચરે છે.
[૫૮] ભગવતના નૈયિકોની કેવી શીઘ્ર ગતિ છે? શીઘ્ર ગતિનો વિષય કેવો છે? ગૌતમ! જેમ કોઈ પુરુષ તરુણ-બલવાન-યુગવાન યાવત્ નિપુણ શિલ્પશાસ્ત્રજ્ઞ હોય, પોતાની સંકુચિત બાહુને જલ્દી ફેલાવે, ફેલાવીને સંકોચે, ખુલ્લી મુઠ્ઠી બંધ કરે, બંધ મુઠ્ઠી ખુલ્લી કરે, ખુલ્લી આંખ બંધ કરે, બંધ આંખ ખુલ્લી કરે તો, એવી શીઘ્ર ગતિ હોય? (ગૌતમ!) આ અર્થ સમર્થ નથી. નેરસિકો એક સમયની વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. હે ગૌતમ! નૈરયિકોની તેવી શીઘ્રગતિ અને તેવો શીઘ્રગતિ વિષય છે. એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહેવું. વિશેષ એ કે એકેન્દ્રિયોનો ચાર સમયિક વિગ્રહ કહેવો. બાકી પૂર્વવત્.
બે કે ત્રણ
• વિવેચન-૫૯૭,૫૯૮ :
મ - સ્થિતિ આદિથી અર્વાક્ ભાગવર્તી. રેવાવાસ - સૌધર્માદિ દેવલોક,

Page #34

૧૪/-/૧/પ૯૭,૫૯૮
પ૪
તાંત - તેના ઉપપાત હેતુભૂત લેશ્યા પરિણામ. અપેક્ષાથી ઉલ્લંઘેલ. પરમ - સ્થિત્યાદિથી પરભાગવí. વાવાસ - સનકુમારાદિ દેવલોક, સંપ્રાત - તેના ઉપપાત હેતુભૂત વેશ્યા. પરિણામ અપેક્ષાએ ન પામેલ. * * * * * આ અવસરે કાળા કરે તો તેનો ઉત્પાદ ક્યાં થાય ? - ઉત્તર આપે છે - તે ચરમ દેવાવાસ અને પરમ દેવાવાસની નજીક સૌધમિિદ કે સનકુમારાદિની સમીપના મધ્યભાગે એથતુિ ઈશાનાદિમાં. જે લેગ્યામાં વતતો સાધુ મરે, તે લેશ્યા જેમાં હોય, તે દેવાવાસમાં. તે અણગારની ગતિ થાય છે.
વળી તે અણગાર, તે મધ્ય ભાગવર્તી દેવાવાસમાં જઈ, જે લેગ્યા પરિણામમાં ત્યાં ઉત્પન્ન થયો હોય, તે પરિણામને જો વિરાધે તો, કર્મના કારણે જે લેશ્યાજીવપરિણતિ, તે કમલિશ્કા-ભાવવૈશ્યા, તેમાંથી પડી અશુભતરતાને પામે, પણ દ્રવ્ય લેયાથી ન પડે, તે પૂર્વની લેગ્યામાં જ રહે કેમકે દેવોની લેશ્યા દ્રવ્યથી અવસ્થિત હોય છે. પરંતુ જો તે અણગાર મધ્યમ દેવાવાસમાં જઈને પરિણામને જો વિરાધે નહીં, તે જ લેગ્યાથી ઉત્પન્ન થઈને, ત્યાં વિચરે.
- આ સામાન્ય દેવાવાસ આશ્રીને કહ્યું, હવે વિશેષને આશ્રીને કહે છે (શંકા) ભાવિતાભા અણગાર, અસુરકુમારોમાં કઈ રીતે ઉત્પન્ન થશે, વિરાધિત સંયમથી તેમાં ઉપપાત છે. (સમાધાન) પૂર્વકાળની અપેક્ષાએ ભાવિતાભપણું હોય, અંતકાળે સંયમ વિરાધના કરવાથી અસુરકુમારાદિપણે ઉપાત થાય, તેમાં દોષ નથી. • x -
દેવગતિ કહી, ગતિ અધિકારથી નારકગતિને આશ્રીને કહે છે ઉત્પન્ન થતાં નાકોની શીઘ ગતિ હોય છે, પણ કેવી હોય છે. તે જાણવા પૂછે છે - સાણ એટલે શીઘ, કેવી શીઘ ગતિ છે ? કેવો કાળ છે ?
તપુન - વૃદ્ધિ પામતો, તે દુર્બળ પણ હોય, તેથી કહ્યું - શરીર પ્રાણવાનું એટલે બળવાત. બળ, કાળ વિશેષથી વિશિષ્ટ હોય, તેથી કહ્યું – યુગવાન - સુષમદષમાદિ કાળ વિશેષ, તે પ્રશસ્ત અને વિશિષ્ટ બળના હેતુરૂપ છે. અહીં ચાવતું શબ્દથી વયને પ્રાપ્ત, નીરોગી, સ્થિરાગ્રહસ્ત, જેના હાથ, પગ, પડખાં, પૃયંતર, આદિ પરિણત હોય છે - ઉત્તમ સંઘયણી, તાડવૃક્ષ સમાન સમશ્રેણિક જેના દીધસરળ-પીનવાદિ બાહુ છે, તે તથા • x - x • ચર્મેટાદિ રૂપ કાયાવાળો, આંતર બલયુક્ત, શીઘ-પ્રયોગજ્ઞ, દક્ષ-અધિકૃત કર્મમાં નિષ્ઠાવાળા-કુશલ-મેધાવી-નિપુણ, આવો પુરુષ શીઘગત્યાદિક હોય. - - - માય - સંકોચવું, વિવાર - પ્રસારિત, સાજન - સંકોચે, વિવાન - પ્રસારે, સિવ - ઉઘાડે, નિમર્સન - બંધ કરે, ઈત્યાદિ માફક હે ગૌતમ ! તું શીઘ ગતિને માને છે પણ તે અર્થ સમર્થ નથી.
એવું શા માટે કહ્યું ? - નારકોની ગતિ એક-બે-ત્રણ સમયા છે, બાહુ પ્રસારણાદિ અસંખ્યય સમયી છે, તેથી નારકોની તેવી ગતિ કઈ રીતે સંભવે ? એક સમયે જુગતિના યોગે ઉપજે, એક સમયમાં વિગ્રહગતિનો અભાવ હોય છે. બે સમયમાં તે વિગ્રહગતિ યોગ, ત્રણ સમયાં વક્રગતિથી. તે આ રીતે - જો ભરતોત્રની પૂર્વ દિશાથી નરકની પશ્ચિમ દિશામાં ઉપજે, તો એક સમયે નીચે જાય, બીજે તીર્થો ઉત્પત્તિ સ્થાને જાય - - ત્રણ સમયના વિગ્રહથી આ રીતે - ભરતની પૂર્વ દક્ષિણ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ દિશાથી નાકના પશ્ચિમોત્તર દિશામાં જઈને ઉપજે. ત્યારે એક સમયથી નીચે સમશ્રેણીએ જાય, બીજા સમયે તીર્થો પશ્ચિમદિશામાં જાય, બીજ સમયે વાયવ્ય દિશામાં ઉત્પત્તિ સ્થાને જાય. આ રીતે ગતિ કાળ કહ્યો. એમ કહીને જેવી શીઘાગતિ છે, તે પણ જણાવ્યું. હવે ઉપસંહાર કરે છે –
નૈરયિકોની ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ સમય ગતિ છે, તે જ શીઘ ગતિવિષય છે. એકેન્દ્રિયોનો ઉકૃષ્ટથી ચાર સમય વિગ્રહ-વક્રગતિ છે. કઈ રીતે ? - અસનાડીથી બહાર અધોલોકમાં વિદિશામાંથી દિશામાં જતા એક સમય, કેમકે જીવોનું અનુશ્રેણિ ગમન છે. બીજા સમયે લોકમથે પ્રવેશે, ત્રીજા સમયે ઉંચે જાય, ચોથા સમયે બસનાડીથી નીકળીને દિશામાં રહેલ ઉત્પાદ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે. આ કથન બહલતાને આશ્રીને છે. અન્યથા એકેન્દ્રિયોનો વિગ્રહ પાંચ સમયનો પણ થાય. તે આ રીતે - બસ નાડીથી બહાર અધોલોકમાં વિદિશામાંથી દિશામાં જાય તે એક સમય, બીજા સમયે લોકમથે, ત્રીજા સમયે ઉર્વલોકમાં, ચોથા સમયે ત્યાંથી તીર્ષો પૂર્વાદિ દિશામાં જાય, ત્યાંથી પાંચમે વિદિશામાં ઉત્પત્તિ સ્થાને જાય. * * * * બાકી પૂર્વવતુ પૃથ્વીકાયાદિમાં નાકોની માફક જાણવું.
ગતિઆશ્રિત નાકાદિ દંડક કહ્યો. હવે અનંતરોત્પન્નવાદિ કહે છે - • સૂગ-૫૯ -
ભગવન નૈરયિકો અનંતરોધપક છે, પરંપરોપક છે કે અનંતરપરંપરાનુપwhક છે ? ગૌતમી નૈરયિકો ગણે છે. ભગવન એમ કેમ કહો છો કે ગણે છે ? ગૌતમ ! જે નૈરયિક પ્રથમ સમય-ઉપપpક છે, તે નૈરયિક પરંપરોપક છે, જે નૈરયિક વિગ્રહગતિ સમાપEWક છે, તે અનંતર-પરંપરા અનુપપક છે, તેથી પૂર્વવત કહ્યું છે. એ પ્રમાણે નિરંતર ચાવ4 વૈમાનિક જાણવું.
ભગવદ્ ! અનંતરોપક નૈરયિક, નૈવિકાસુ બાંધે કે તિર્યચ-મનુષ્યદેવાયુ બાંધે? ગૌતમ! ચારમાંનું એક પણ નહીં.
ભગવાન ! પરંપરોપuષક નૈરયિક, નૈરયિકા, ચાવ4 દેવાયુ, શું બાંધે ? ગૌતમ નૈરસિક કે દેવાય ન બાંધે, પણ તિર્યંચયોનિકનું કે મનુષ્યાય બાંધે.
ભગવાન ! અનંતર પરંપરા અનુપpક નૈરયિક, શું નૈરચિક આયુ બાંધે ? પ્રશ્ન. નૈરયિકાયુ ન બાંધે યાવત દેવાયુ ન બાંધે.
આ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેતું. વિરોષ એ કે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક અને મનુષ્યો પરંપરોપક્ષક હોય તો ચારે આયુ બાંધે છે.
ભગવન! નૈરચિક શું અનંતર નિર્ગત છે, પરંપર નિર્ગત છે કે અનંતર પરંપર-અનિતિ છે ? ગૌતમ તે ગણે છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ! જે નૈરયિક પ્રથમ સમય નિતિ છે, અનંતરનિતિ છે. જે નૈરયિક અપથમસમય નિર્ગત છે, તે પરંપર નિત છે, જે નૈરસિક વિગ્રહગતિ સમાપક છે, તે અનંતપરંપર-અનિત છે. તેથી હે ગૌતમ પૂર્વવત ક. એ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવું.
ભગવાન ! અનંતરનિર્ગત નૈરયિક, શું નૈરયિકા, બાંધે ? યાવ4 દેવાયુ

Page #35

ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
૧૪/-/૧/૫૯
પપ બાંધે ગૌતમ નૈવિક યાવતૃ દેવાયુ, એકે ન બાંધે. ભગવત્ ! પરંપર નિતિ નૈરયિક, નૈરયિકામુ બાંધે પન ગૌતમ નૈરચિકાય પણ બાંધે યાવતુ દેવાય પણ બાંધે. - ભાવના અનંતપરંપર અતિતિ નૈરયિકનો પ્રશ્ન • ગૌતમ નૈરયિકાયુ પણ ન બાંધે, યાવ4 દેવાયુ પણ ન બાંધે. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી સંપૂર્ણ કહેવું.
ભગવન નૈવિકો, એ અનંતર દીપક છે, પરંપર ઓદીપપક છે કે અનંતર પરંપર ખેદનુપપક છે ગૌતમ ગૈરસિકો આ અાવાથી પૂર્વોક્ત ચારે દંક કહેવા. ભગવના તે એમ જ છે (૨).
- વિવેચન-૫૯૯ -
અનંતરોધપક-જેના ઉપપાતમાં સમયાદિ વ્યવધાન હોતું નથી તે. પરંપરોપક • જેના ઉપપાતમાં બે-ત્રણ આદિ સમયની પરંપરા થઈ હોય તે અનંત-પરંપર અનુપપક : તેમાં અનંતર એટલે વ્યવધાનરહિત, પરંપર એટલે બે-ત્રણ આદિ સમયરૂપ ઉત્પાદ, આ બંને વિગ્રહગતિક હોય, વિગ્રહગતિમાં બે ભેદે ઉત્પાદના અવિધમાનવથી.
ધે અનંતરોપપuદિના આયુબંધને આશ્રીને કહે છે - અનંતરોuપન્ન અને અનંતપરંપરાનુપને ચારે ભેદે આયુનો નિરોધ છે. તે અવસ્થામાં, તેવા અધ્યવસાય સ્થાનનો અભાવ છે, તેથી સજીિવોને આયુબંધનો અભાવ છે. પોતાના યુના પ્રિભાગાદિ બાકી રહેતા બંધનો સદ્ભાવ થાય છે, પરંપરોપકા તો સ્વ આયુના છે માસ બાકી રહેતા મતાંતરે ઉત્કૃષ્ટથી છ માસ, જઘન્યથી અંતમુહર્ત બાકી રહેતા ભવપત્યયથી તિર્ય, કે મનુષ્યાય બાંધે, બીજું નહીં. ચોવીશે દંડકમાં આ કહેવું.
હવે ‘નિત' આદિથી બીજે દંડક કહે છે - નિર્ગત એટલે નિશ્ચિત સ્થાનાંતર પ્રાપ્તિ વડે ગમન. અનંતર એટલે સમયાદિના અંતર વિના તે અનંતર નિર્ગત, તે નરકથી ઉદ્વર્તી સ્થાનાંતર પ્રાપ્તિના પહેલા સમયમાં વર્તે છે. પસ્પર એટલે સમય પરંપરાથી નીકળેલ, તે નકશી ઉદ્ધને ઉત્પત્તિ સ્થાનના બીજા આદિ સમયમાં વર્તે છે, અનંત-પરંપર અભાવે ઉત્પાદ ક્ષેત્ર પ્રાપ્ત ન થતાં અgિ નિશ્ચયથી અતિર્ગત.
અનંતર નિર્ગતદિને આશ્રીને આયુબંધને જણાવે છે - અહીં પરંપર તિર્ગત નાકો બઘાં આયુને બાંધે છે. જો કે તે મનુષ્ય કે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જ થાય છે, એ રીતે બઘાં પરંપતિર્ગત વૈકિય જમવાળા છે. ઔદારિક જમવાળા પણ ઉદ્ધત થઈ કોઈ મનુષ્ય કે તિયિ થાય છે તેથી તેઓ પણ સવયુિ બંધકા જ છે. • » અનંતર નિર્ગત કા. તે ક્વયિત ઉત્પન્ન થતાં સુખેથી કે દુઃખેથી ઉત્પન્ન થાય છે. દુ:ખોમ્પકને આશ્રીને - કહે છે - ર ત્યાદિ.
અનંતખેદોપપક • ખેદ એટલે દુ:ખ વડે. ઉત્પાદ એટલે ફોત્ર પ્રાપ્તિ લક્ષણ. ખેદપ્રધાન ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં વર્તતો, તે. પરોવત્ર . જેને ખેદથી ઉત્પન્ન થયાને બે, ત્રણ સમય થયા છે તે. અનંતર-પરંપર-ખેદાનુત્પન્નક તે વિગ્રહગતિવર્તી જીવ.
ચાર દંડકો-ખેદોત્પન્નક, તેનું આયુ, ખેદતિર્ગત, તેનું આયુ.
છે શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-ર-“ઉમાદ” છે
- X - X — — — — • ઉદ્દેશા-1-માં અનંતરોપપnતૈરયિકાદિ વકતવ્યતા કહી. તૈયિકાદિ મોહજ્વાળા હોય છે. મોહ ઉન્માદ છે, તેથી ઉન્માદ કથન -
• સૂત્ર-૬૦૦,૬૦૧ :
૬િeo] ભગવતૃ ઉમાદ કેટલા ભેટે છેગૌમાં બે મેદ-ચાવેશથી અને મોહનીસકમના ઉદયથી. તેમાં જે યજ્ઞવેશ છે, તે સુખે વેદાય છે અને સુખે છોડાવાય છે. તેમાં જે મોહનીય કર્મના ઉદયથી છે, તે દુઃખથી વેદાય છે અને દુ:ખથી છોડાવાય છે.
ભગવા નાક જીવોમાં કેટલા ભેટે ઉમાદ છે ગૌતમ બે ભેદે - યજ્ઞવેશથી અને મોહનીયકર્મના ઉદયથી. ભગવના એમ કેમ કહો છો કે નૈરસિકને બે પ્રકારનો ઉન્માદ છે - x • ગૌતમા કોઈ દેવ (નૈરયિકો ઉપ) અશુભ પુદગલ પ્રોપે, તે અશુભ યુગલોના રોપણી તે નૈરયિક યાવિષ્ટ ઉમાદને પામે છે, મોહનીય કર્મના ઉદયથી મોહનીય ઉન્માદને પામે છે, તેથી પૂર્વવત્ કહ્યું કે ચાવતુ ઉન્માદ પામે..
ભગવદ્ ! અસુકુમારને કેટલા ભેદ ઉન્માદ છે ? એ પ્રમાણે નૈરકિવતુ જાણવું. વિરોષ એ કે - મહર્વિક દેવ અશુભ પગલ પ્રોપે છે, તે અશુભ યુગલોના રોપણી યtવેશરૂપ ઉન્માદને પ્રાપ્ત થાય છે. તથા મોહનીય કામના ઉદયથી મોહનીય કમજ ઉમાદને પામે છે. તેથી પૂર્વવત્ કહ્યું. એ પ્રમાણે dનીતકુમાર સુધી જવું, પૃવીકાયિક રાવતું મનુષ્યો સુધી નૈરચિકો સમાન કહેવું. વ્યંતરાદિ દેવ, અસુકુમારવ4 જાણવું.
૬િ૦૧] ભગવન / કાવર્ષો મેપ વૃષ્ટિકાય વરસાવે છે હા, વસાવે છે. ભગવના જ્યારે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક વૃષ્ટિકાવ કરવા ઈચ્છે છે, ત્યારે તે કઈ રીતે વૃષ્ટિ કરે છે ? ગૌતમ ! ત્યારે શકેન્દ્ર અભ્યતર પદાના દેવોને બોલાવે છે, બોલાવેલ તે અભ્યતર દાના દેવ, મધ્યમ પદાના દેવોને બોલાવે છે. બોલાવાયેલ મધ્યમ દાના દેવ, ભાલ પ્રદાના દેવોને બોલાવે છે, તે બાહ્ય પષદના બોલાવાયેલ દેવ બાલ-બાહાના દેવોને બોલાવે છે, પછી તે બાહ્ય-બાહ દેવ આમિયોગિક દેવોને બોલાવે છે, પછી તે બોલાવાયેલ અભિયોગિક દેવ વૃષ્ટિકાયિક દેવોને બોલાવે છે, ત્યારે તે બોલાવાયેલ વૃષ્ટિકાયિક દેવ વૃષ્ટિ કરે છે. આ પ્રમાણે છે ગૌતમ! દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક વૃષ્ટિ કરે છે.
ભગવના એ અ મર દેવ પણ વૃષ્ટિ કરે છે હા, કરે છે. ભગવાન ! અસુકુમાર દેવો કયા પ્રયોજનથી વૃષ્ટિ કરે છે ? ગૌતમ જે આ અરહંત ભગવંતો છે, તેમના જન્મ મહોત્સવ નિકમણ મહોપ, નોપાદ મહોત્સવ, પરિનિવણિ મહોત્સવમાં છે ગૌતમ! નિશે અસુરકુમાર દેવો વૃષ્ટિકાર્ય કરે છે. એ રીતે નાગકુમારો યાવ4 સ્તનીતકુમારો સુધી કહેવા બંતજ્યોતિક-વૈમાનિક દેવોમાં પણ આમ જ કહેવું.

Page #36

૧૪/-/૨/૬૦૦,૬૦૧
• વિવેચન-૬૦૦,૬૦૧ -
HT૬ - ઉન્મતતા, વિવિત ચેતના ભંશ. પક્ષ • દેવ, તેનો આવેશ, પ્રાણીનું અધિષ્ઠાન. મીની - મિથ્યાત્વ મોહનીય, તેના ઉદયથી ઉન્માદ થાય છે. તેના ઉદયવર્તી પ્રાણી અતવને તવ માને છે અને તાવને અતવ માને છે. અથવા ચારિત્ર મોહનીયના ઉદયથી જાણવા છતાં વિષયાદીના સ્વરૂપથી અજાણ હોય તેમ વર્તે છે. અથવા ચારિ મોહનીયના વિશેષ ‘વેદ' નામે મોwીયના ઉદયે ઉન્મત થાય,
કહ્યું છે કે – ચિંતવે છે, જોવાને ઈચ્છે છે, દીર્ધ નિઃસાસા નાખે છે, જ્વર, દાહ, ભોજનમાં અરૂચીપણું, મૂછ, ઉન્માદ, અજ્ઞાન, મરણ. આ બધાં ઉન્માદવના સમાન હોવા છતાં વિશેષ દર્શાવવાને કહે છે - તેમની મધ્યે અતિશય સુખથી - મોહજન્ય ઉન્માદ અપેક્ષાએ અંકલેશથી વેદનઅનુભવન, તે સુખવેદનતરક. અતિશય સુખથી વિમોચન-વિયોજન જેનાથી થાય તે સુખ વિમોચનતર. | મોહજન્ય ઉન્માદ, બીજાની અપેક્ષાએ દુ:ખ વેદનતર થાય છે. કેમકે તે અનંત સંસારના કારણવ છે, અને સંસારનો દુઃખવેદન સ્વભાવવ છે. બીજો ઉન્માદ સુખવેદનતર છે, કેમકે તે એક ભવિકત્વ છે તથા મોહજન્ય ઉન્માદ, બીજાની અપેક્ષાએ દુ:ખવિમોચનતર હોય છે.કેમકે વિધા-મંત્ર-તંગ-દેવાનુગ્રહવાળાને પણ તે અસાધ્ય છે, જ્યારે ચક્ષાવેશ ઉન્માદ સુખેથી છોડાવી શકાય છે, કેમકે યંગ માત્રથી પણ તેનો નિગ્રહ કરવો શક્ય છે. કહ્યું છે કે – સર્વજ્ઞમંત્રવાદી પણ જેનો નિગ્રહ કરવા સમર્થ નથી. તે મિથ્યામોહોન્માદ. કોની સાથે તુલ્ય કહી શકાય ?
આ બંને ચોવીશે દંડકમાં યોજવા સૂત્રકારે સૂત્રમાં નોંધ કરી છે. - X - X - મોહોન્માદ આલાપક બધાં સગોમાં સમાન છે.
વૈમાનિક દેવોના મોહનીયોન્માદ લક્ષણ ક્રિયા વિશેષ કહી, હવે વૃષ્ટિકાયકરણ રૂ૫, તે જ દેવેન્દ્રાદિ દેવોને દશવિ છે. પગનન્ન - પર્જન્ય, કાળે - વષ વસે છે, એવો જેનો સ્વભાવ છે, તે કાલવર્ષી. વૃgિવાર - પ્રવર્પણથી જળ સમૂહને કરે છે - વરસાવે છે. શક્રેન્દ્ર પણ તે કરે છે, તેની વિધિ સૂત્રકારે દર્શાવી છે. • x • અથવા પર્જન્ય, ઈન્દ્રને જ કહે છે. તે કાળવર્ષા - કાળે એટલે જિન્મજન્માદિ મહોત્સવમાં વરસાવે છે. - X - X • - દેવદિયા અધિકારસ્થી આ બીજું કહે છે –
- સત્ર-૬૦૨ -
ભગવાન ! જ્યારે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન તમસ્કાયને કરવા ઈચ્છે, ત્યારે તે કઈ રીતે કરે છે ? ગૌતમ! ત્યારે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન આખ્યતર પHદાના દેવોને બોલાવે છે, બોલાવાયેલ તે આવ્યેતર પદાના દેવો, એ પ્રમાણે શક્રમાં કા મુજબ ચાવત અભિયોગિક દેવોને બોલાવે છે, તેઓ તમામ દેવોને બોલાવે છે ત્યારે તે તમwાય દેવો તમસ્કાયને કરે છે. હે ગૌતમાં આ રીતે ઈશાનેન્દ્ર તમસ્કાયને કરે છે.
ભગવદ્ ! અસુરકુમાર દેવો પણ તમખાયને કરે છે ? હા, કરે છે. ભગવાન ! કયા હેતુથી અસુકુમાર દેને તમસ્કાયને કરે છે ? ગૌતમ ! કીડા અને રતિ નિમિતે, શત્રુને વિમોહિત કરવાને માટે, ગોપનીય ધનાદિની સુરક્ષા
૫૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ માટે, પોતાની કાયાને છૂપાવવાને, હે ગૌતમ! આવા કારણોથી સુકુમાર દેવો તમસ્કાયને કરે, એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહેવું. - ભગવત્ ! તે એમ જ છે (૨) કહી યાવત્ વિચરે છે.
• વિવેચન-૬૦૨ :
તમુHIL - તમસ્કાય કરનાર, પિત્તાં - કીડારૂપ રતિ તે ક્રીડારતિ અથવા કીડા-રમત, તિ-નિધુવન, તે હેતુ. - x - x -
શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૩-શરીર” છું.
– X - X - X - X – • બીજા ઉદ્દેશામાં દેવ વ્યતિકર કહ્યો. અહીં પણ તે કહે છે – • સૂત્ર-૬૦૩ :
ભગવાન મહાકાય, મહાશરીર દેવ ભાવિતાત્મા અણગારની ઠીક મદયમાંથી થી નીકળી જાય? ગૌતમાં કોઈ જાય, કોઈ ન જાય. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું : x - ગૌતમાં દેતો બે ભેદે છે - માયી મિથ્યાષ્ટિ ઉપપક અને અમારી સમ્યગૃષ્ટિ ઉપપક. તેમાં જે મારી મિથ્યાદૃષ્ટિ ઉપugIક દેવ છે, તે ભાવિતાત્મા અણગારને જોઈને વંદન, નમકર, સતકાર કરતા નથી, તેમને કલ્યાણ-મંગલદેવ-રત્યરૂપ માનીને યાવત પાસતા નથી. તે ભાવિતાત્મા અણગારની વચ્ચોવરયથી નીકળી જાય, પરંતુ તેમાં જે અમારી સમ્યગ્રષ્ટિ ઉપક દેવ છે, તે ભાવિતાત્મા અણગારને જોઈને વાંદે, નમે યાવતુ પાસે છે, તે ભાવિતાત્મા અણગારની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળે નહીં તેવી છે ગૌતમાં એમ કહ્યું કે ચાવતું ન જાય.
ભગવદ્ ! મહાકાય, મહાશરીર અસુકુમાર દેવ ? પૂર્વવત્ જાણવું. એ પ્રમાણે દેવદંડકને વૈમાનિક સુધી કહેવો.
• વિવેચન-૬03 :
ક્યાંક અહીં આ દ્વાર ગાયા દેખાય છે - મહાકાય, સકાર, શસ્ત્ર વડે, દેવો દ્વારા વ્યતિક્રમણ, વાસ, સ્થાન, સ્વૈરયિકના પરિણામ. આ બધાંનો અર્થ ઉદ્દેશકોના અર્થ થકી જાણી લેવો. મહાવીર - મહાતુ કે બૃહતું કે પ્રશસ્ત કાય. મહાકર • મોટું શરીર, નારક, પૃવીકાયાદિને આશ્રીને આવ્યતિકર અસંભવ હોવાથી માત્ર દેવોમાં જ આ દંડક સંભવે છે. -. દેવોને આશ્રીને મધ્યગમત લક્ષણ દુર્વિનય કહ્યો, હવે વિનય
સૂp-૬૦૪,૬૦૫ :દિox] ભગવના શ નાસ્કોમાં સકાર, સમાન, કૃતિકર્મ, અભ્યાન, અંજલિ ગ્રહ, આસનાભિગ્રહ, આયનાનુપદીન કે નરકોની સામે જવું, બેસેલાની સેવા કરવી, જનારની પાછળ જવું, આદિ વિનયભક્તિ છે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
ભગવન / અસુકુમારોમાં સરકાર સન્માન યાવતુ અનુગમનાદિ વિનય છે ? હા, છે. એ પ્રમાણે ચાવતુ સ્તનીતકુમાર જાણવું. પૃવીકાયિક યાવતું ચઉરિન્દ્રિયમાં નૈરયિકો મુજબ જાણવું.
ભગવનુ પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકમાં સતકાર યાવતુ અનુગમન વિનય છે ? હા, છે. પણ આસનાભિગ્રહ, આસનાનુપદાનરૂપ વિનય નથી. મનુષ્ય

Page #37

૧૪/-/3/૬૦૪,૬૦૫
પ૯
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
ચાવત વૈમાનિકમાં અસુરકુમારવતુ જાણવું.
૬િ૦૫] ભગવન 28દ્ધિક દેવ, મહહિક દેવની વચ્ચોવરથી જઈ શકે ? ના, તે અર્થ ઠીક નથી. • - ભગવત્ / સમદ્ધિક દેવ, સમદ્ધિક દેવની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળી જઈ શકે ? ના, આ અર્થ યોગ્ય નથી. પ્રમત્ત હોય તો જઈ શકે. ભગવન્! શું તે શસ્ત્ર પ્રહાર વડે જવા સમર્થ છે કે શાક્રમણ વિના જવા સમર્થ છે? ગૌતમી તે શસ્ત્રક્રિમણથી જઈ શકે, શરુઆક્રમણ વિના નહીં. -- ભગવન ! તે પહેલાં શસ્ત્રક્રિમણ કરીને પછી જાય કે પહેલા જd, પછી શક્રમણ કરે? આલાવા વડે જેમ દશમાં શતકમાં આત્મદ્ધિ ઉદ્દેશામાં કહ્યું. તેમ સંપૂર્ણ ચારે દંડકો કહેતા. ચાવ4 મહદ્ધિક વૈમાનિકી, અાહિર્વક મળે
- વિવેચન-૬૦૪,૬૦૫ -
FTY • વિનય યોગ્યમાં વંદનાદિથી આદર કરણ અથવા પ્રવર વાદિ દાન. સન્માન - તયાવિધ પ્રતિપત્તિકરણ. કૃતિ - વંદન કે કાર્ય કરવું તે. અયુત્થાન - આદરણીયને જોઈને આસન છોડી ઉભું થવું, અંનતાપ્ર - અંજલિ કરવી તે. કાસના આસન લાવીને આપવું અને આદરપૂર્વક તેને બેસવા કહેવું. કાસનાનુvલાન - આસનને એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને લઈ જઈને બિછાવવું. * * * આવતો હોય ત્યારે તેમની સામે જવું, બેસેલા આદરણીય પુરુષની પÚપાસના કરવી. આદરણીય વ્યક્તિ જતા હોય ત્યારે તેમની પાછળ જવું.
આવો વિનય નાસ્કોમાં નથી, કેમકે તે સતત દુ:ખમાં હોય છે.
પૂર્વે વિનય કહ્યો, હવે તેના વિપક્ષભૂત અવિનય વિશેષ દેવોના પરસ્પર પ્રતિપાદન માટે કહે છે – અલપઝદ્ધિક ઈત્યાદિ. દશમાં શતકનો બીજો ઉદ્દેશોઆત્મદ્ધિ ઉદ્દેશક કહેવો. પહેલું દંડક સૂત્ર કહેવું. તેમાં અલાઋદ્ધિક, મહામદ્ધિક, સમદ્ધિક આલાપક છે. બે સાક્ષાત્ કહ્યા છે, માગ સમદ્ધિક આલાપકને અંતે વિશેષ સૂત્ર છે
મહદ્ધિક-અપકદ્ધિક આલાપક આ પ્રમાણે - ભગવન્! મહદ્ધિક દેવ, અલાગાદ્ધિક દેવની વચ્ચોવચ્ચથી જઈ શકે ? હા, જાય. ભગવન્! શું તે શઆક્રમણથી જવા સમર્થ છે કે શસ્ત્રાકમણ વિના ? ગૌતમ ! શસ્ત્રથી હણીને કે ન હણીને, બંને રીતે જવા સમર્થ છે. ભગવન્! પહેલાં શસ્ત્રથી હણીને પછી જાય કે પહેલાં જઈને પછી શસ્ત્રક્રિમણ કરે ? ગૌતમ બંને રીતે જઈ શકે. ચાર દંડકો કહેવા. તે આ રીતે છે - પહેલો દેવ અને દેવનો, બીજો દંડક દેવ અને દેવીનો, બીજો દંડક દેવી અને દેવનો, ચોથો દંડક દેવી અને દેવીનો છે. - x -
દેવ વકતવ્યતા કહી. તેનાથી વિપરીત નારકોને કહે છે - • સૂઝ-૬૦૬ -
ભાવના રનપભા પ્રખી નૈરસિકો કેવા પુદગલ પરિણામને અનુભવતા વિચરે છે ? ગૌતમ! અનિષ્ટ ચાવતું અમણામ. એ પ્રમાણે યાવત્ અધઃસપ્તમી પૃeતી નૈરયિક જાણવા. આ પ્રમાણે વેદના પરિણામ જાણવા, એ પ્રમાણે જેમ જીવાભિગમમાં બીજા નૈરયિક ઉદ્દેશકમાં કહ્યું તેમ કહેવું - ચાવ4 - ભગવાન !
અધઃસપ્તમી પૃની નૈરયિક કેવા પરિગ્રહ સંજ્ઞા પરિણામ અનુભવતા વિચારે છે ? ગૌતમ! અનિટ ચાવતું અમણામ ભગવન! તે એમ જ છે, તે એમ જ છે.
વિવેચન-૬૦૬ :
નાસ્કો પુદ્ગલ પરિણામવત્ વેદના પરિણામને અનુભવે છે. આલાવો આ પ્રમાણે - ભગવન! રત્નપ્રભા પૃથ્વી નૈરયિક કેવા વેદના પરિણામ અનુભવતા વિચરે છે ? ગૌતમ! અનિષ્ટ યાવતુ અમણામ. જીવાભિગમમાં ઉકત આ ૨૦ પદો છે - પુગલ પરિણામ, વેદના, લેયા, નામગોમ, આરતી, ભય, શોક, સુધા, પિપાસા, વ્યાધી, ઉચ્છશ્વાસ, અનુતાપ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ચાર સંજ્ઞાઓ. • X - X -
& શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૪-“પુદગલ” છે
– X - X - X - X - • ઉદ્દેશા-1-માં નાસ્કોના પુદ્ગલ પરિણામ કહ્યા. ઉદ્દેશા-૪-માં પુદ્ગલ પરિણામ વિશેષ કહે છે.
• સૂત્ર-૬૦૭ :
ભગવન! આ યુગલ અતીતમાં અનંત, શad, એક સમય સુધી 31, એક સમય અરૂક્ષ, એક સમય રૂક્ષ અને અરૂક્ષ બંને પરિવાળો રહેલ છે ? પહેલાં કરણ દ્વારા અનેક વર્ષ અનેક રૂપવાળા પરિણામથી પરિણત થયા અને પછી તે પરિણામ નિર્લિપ્ત થઈને પછી એક વર્ષ અને એક રૂપવાળા થયા છે ? હા, ગૌતમ! તેમ થયું છે.
ભગવનઆ ૫ગલ શાશ્વત વર્તમાનકાળમાં એક સમય સુધી ? પૂર્વવતું. એ રીતે અનામત અને અનંતમાં પણ જાણવું. ભગવદ્ ! આ સ્કંધ અનંત અતીતમાં ? પૂર્વવત, યુગલવત્ કહેવું.
• વિવેચન-૬૦૩ -
અહીં ઉદ્દેશક સંગ્રહાર્ય ગાથા ક્યાંક દેખાય છે, તે આ છે - પગલ, સ્કંધ, જીવ, પરમાણુ, શાશ્વત, ચરમ, પરિણામ બે ભેદે છે - અજીવોના અને જીવોના. અર્થ ઉદ્દેશકના અર્થ મુજબ જાણવો.
પુITન - પુદ્ગલ પરમાણુ અને સ્કંધરૂપ છે. તાતHride » અપરિણામવથી અનંત, અક્ષયત્વથી શાશ્વત. સમય - કાળ, એક સમય માટે રૂક્ષ સ્પર્શવાળા, એક સમય સુધી અરૂક્ષ સ્પર્શવાળા. આ બંને પદ પરમાણુ અને સ્કંધમાં સંભવે છે. એક સમય માટે રૂક્ષ અને અરૂક્ષ બંને સ્પર્શ યુક્ત. સ્કંધની અપેક્ષાએ બે અણુ આદિમાં દેશ રૂક્ષ, દેશ અરૂક્ષ હોય છે, એ રીતે એક સાથે રક્ષ અને નિષ્પ સ્પર્શ સંભવે છે.
આ પ્રમાણે હોય તો શું અનેક વર્ણાદિ પરિણામે પરિણમે કે એક વર્ણાદિ પરિણામ થાય ? એ પ્રશ્ન. : એક વણિિદ પરિણામથી પૂર્વે પ્રયોગ કરણ કે વિશ્રસાકરણથી કાળા-નીલાદિ વર્ણ ભેદથી અનેકરૂપે, ગંધ-રસ-સ્પર્શ-સંસ્થાન ભેદથી પર્યાયને પરિણમે છે. - x - x - તે જો પરમાણુ હોય તો સમય ભેદથી અનેક વણિિદવને પરિણતવાનું હોય અને જો સ્કંધ હોય ત્યારે ચૌગપધથી પણ હોય.
આ પરમાણુ અને સ્કંધના અનેક વણિિદ પરિણામ ક્ષીણ થાય છે. • x -

Page #38

૧૪/-/૪/૬૦૦
૬૨
નિર્જરા પછી બીજા વર્ગો ચાલ્યા જતાં એકરૂપ, વિવણિત ગંધાદિ પર્યાય અપેક્ષાથી બીજા પર્યાયોના ચાચા જવાથી થાય છે. અતીતકાળ વિષયપણાથી પ્રશ્ન અને ઉત્તર વડે પુદ્ગલ દ્રવ્યની પરિણામિતા પ્રતિપાદિત કરી છે. -x - વર્તમાનકાળ વિષયક સૂત્ર પણ મૂકેલ છે. અતીત-અનાગત સૂત્રમાં અનંતત્વના સંભવથી અનંત કહ્યું છે. - પુદ્ગલનું સ્વરૂપ કહ્યું. પુદ્ગલ, સ્કંધ પણ થાય, તેથી સ્કંધનું સ્વરૂપ પણ નિરૂપેલ છે. •• સ્કંધ સ્વપ્રદેશની અપેક્ષાએ જીવ પણ થાય, તેથી હવે અહીં જીવનું સ્વરૂપ તિરૂપે છે –
• સૂગ-૬૦૮ :
ભગવન! શું આ જીવ અનંત શાશ્વત કાળમાં એક સમયમાં દુઃખી, એક સમયમાં સુખી, એક સમયમાં દુઃખી અને સુખી હતો? પહેલા કરણ દ્વારા અનેક ભાવવાળ અનેકભૂત પરિણામથી પરિણત થયેલ? ત્યારપછી વેદનીયની નિર્જી થતાં એક ભાવ, એકરૂપવાળો હતો? હા, ગૌતમાં - X - તેમ હતો. આ પ્રમાણે શાશ્વત, વર્તમાનકાળમાં પણ જાણવું. એ રીતે અનંત શાશ્વત અનાગત કાળમાં પણ જાણવું.
• વિવેચન-૬૦૮ :
પ: પ્રત્યક્ષ જીવ, અતીત અનંત શાશ્વત સમયમાં દુઃખ હેતુના યોગથી એક સમય દુ:ખી, સુખહેતુના યોગથી એક સમય સુખી, તદ્ હેતુ યોગથી ચોક સમયે દુઃખી અને સુખી. જીવનો એક જ ઉપયોગ હોવાથી એક સમયે સુખ અને દુ:ખ બંનેનું વેદન ન થાય. આ પ્રમાણે હોવાથી વહેતુથી અનેકભાવ પરિણામ કેમ પરિણમે અને ફરી એક ભાવ પરિણામ થાય ? તો કહે છે કે – એક ભાવ પરિણામ પૂર્વે કાળસ્વભાવાદિ કારણથી યુક્ત થઈને કરણ વડે શુભાશુભ કર્મ બંધ હેતુ વડે કિયાથી અનેક ભાવ-પર્યાય દુ:ખીવાદિ રૂપ જેમાં છે તે અનેકભાવને પરિણામ પામે છે. અનેક ભાવપણાથી અનેકરૂપ પરિણમે છે.
પછી દુઃખિતવાદિ અનેક ભાવ હેતુભૂત વેદનીય કર્મ અને ઉપલક્ષણત્વથી જ્ઞાનાવરણીયાદિ પણ ક્ષીણ થાય છે, પછી સાંસારિક સુખના વિપર્યયપણાથી સ્વાભાવિક સુખરૂપ એક ભાવને પામે છે. - x-x• એ પ્રમાણે વર્તમાન અને અનાગત સૂરમાં પણ જાણવું.
પૂર્વે સ્કંધ કહ્યો, તે સ્કંધરૂપના ત્યાગથી વિનાશી થાય છે. એ પ્રમાણે પરમાણુ પણ થાય કે નહીં, તે શંકાથી કહે છે –
• સૂત્ર-૬૦૯,૬૧૦ -
૬િoe] ભાવના પરમાણુ યુગલ શું શad કે ? ગૌતમ ! કથંચિત શાશ્વત, કથંચિત્ આશાશ્વત. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું- X •? ગૌતમ ! દ્વવ્યાર્થતાથી શાશ્વત, વર્ણ યાવત્ સ્પર્શ થયોથી અશાશ્વત છે, તેથી કહ્યું કથંચિત શાશ્વત અને કથંચિત અશાશ્વત છે.
૬િ૧] ભગવન પરમાણુ યુગલ ચરમ છે કે અમે ? ગૌતમ! દ્વવ્યાદેશથી ચરમ નથી, અચરમ છે. ક્ષેત્રાદેશી કથંચિત ચરમ, કથંચિત્ અચરમ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ છે. કાલાદેશથી અને ભાવાદેશથી પણ તેમ જ છે.
વિવેચન-૬૦૯,૬૧૦ :
પુદ્ગલ, સ્કંધ પણ થાય, તેથી પરમાણુ ગ્રહણ કર્યું. શાશ્વત એટલે નિત્ય, અશાશ્વત તે અનિત્ય. • x • વસ્તુના પર્યાયોની અપેક્ષાથી દ્રવ્યાર્થ, તેના ભાવથી તે દ્રવ્યાર્થપણે શાશ્વત. - X - X - પર્યવ એટલે પર - સમસ્તપણે જાય તે પર્યવ-વિશેષ ધર્મ. તે વણિિદ ભેદથી અનેક પ્રકારે છે. વર્ણના પર્યાય, તે વર્ણપર્યાય. મસTag વિનાશી. પર્યવોનું પર્યવત્વથી જ વિનશ્ચસ્પણાથી વિનાશી.
પરમાણુ અધિકારચી જ કહે છે :- વરમ - જે વિવક્ષિત ભાવથી વ્યુત થઈ પરમાણુ ફરી, તે ભાવને પામે. - તે ભાવાપેક્ષાએ ચરમ. તેનાથી વિપરીત છે અચરમ. તે દ્રવ્યાદેશથી ‘ચરમ’ નથી. તે દ્રવ્યથી પરમાણુત્વથી ચુત થાય, સંઘાતને પામ્યા છતાં, ત્યાંથી ચ્યવીને પરમાણુવ લક્ષણ દ્રવ્યત્વને પામે છે.
ત્ર વિશેષિતત્વ લક્ષણ પ્રકારથી કદાચિત ચરમ કેમ ? જે ફોમમાં કેવલી સમુઠ્ઠાતમાં જાય, તે ક્ષેત્રમાં જે પરમાણુ અવગાઢ છે, તે ક્ષેત્રમાં તે કેવલી સમુઘાતગતથી વિશેષિત કદાપી અવગાહ પામતા નથી, કેવલીને નિવણિગમનથી ફોગથી તે ચરમ થાય. વિશેષણ હિત ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી તે અચરમ છે. * * *
કાલાદેશથી કદાચિત ચરમ. કેમ ? જે કાળમાં પૂવર્ણાદિમાં કેવલીએ સમુઘાત કર્યો, તેમાં જે પરમાણપણે સંવૃત, તે કાળવિશેષ કેવલી સમુદ્યાત વિશેષિત કરી પ્રાપ્ત ન થાય, કેમકે કેવલી સિદ્ધિમાં જતાં ફરી સમુદ્ઘાતનો અભાવ થાય, તે અપેક્ષાએ કાળથી ચરમ, નિર્વિશેષણ કાળની અપેક્ષાથી તે ચરમ છે.
ભાવાદેશથી - ભાવ એટલે વદિ વિશેષ લક્ષણથી, કથંચિત ચરમ. કઈ રીતે? વિવક્ષિત કેવલી સમુદ્ધાત અવસરે જે પુદ્ગલ વર્ણાદિ ભાવ વિશેષ પરિણત હોય, તે તે પરિણામની અપેક્ષાએ ‘ચમ’ છે. નિર્વાણ પછી કેવલી તે પરિણામને ફરી ન પામે.
ચરમાગરમ અપેક્ષાએ પરિણામ કહ્યા, હવે તેના ભેદો• સુત્ર-૬૧૧ -
ભગવન! પરિણામ કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ ભેદે છે - જીવ પરિણામ અને આજીવ પરિણામ. એ પ્રમાણે “પરિણામપદ' સંપૂર્ણ કહેવું. • • ભગવાન ! તે એમ જ છે (૨) વાવત ગૌતમસ્વામી વિચરે છે.
વિવેચન-૬૧૧ :
પfમન - દ્રવ્યનું બીજી અવસ્થામાં જવારૂપ પરિણામ. * * * * * પરિણામ એ પ્રજ્ઞાપનાનું ૧૩-મું પદ છે. તે આ રીતે - ભગવદ્ ! જીવ પરિણામ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! દશ ભેદે - ગતિ પરિણામ, ઈન્દ્રિય પરિણામ ઈત્યાદિ. ભગવદ્ ! અજીવે પરિણામ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! દશ પ્રકારે - બંધન પરિણામ, ગતિ પરિણામ, એ રીતે સંસ્થાન, મેદ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અગુરુલઘુ, શબ્દ પરિણામ.
શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૫-“અગ્નિ ' $
– X - X - X - X – • ઉદ્દેશ-૪-માં ‘પરિણામ’ કહ્યા. પરિણામાધિકારથી કહે છે

Page #39

૧૪/-/૫/૧૨
૬૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
• સૂત્ર-૬૧૨ -
ભગવન્! મૈરયિક, અનિકાયની વચ્ચોવચ્ચથી જઈ શકે ? ગૌતમ! કેટલાંક જય, કેટલાંક ન જાય. ભગવન ! એમ કેમ કહો છો - x • 7 ગૌતમ ! નૈરયિકો બે ભેદ છે - વિગ્રહગતિ સમાપક અને અવિગ્રહગતિ સમાપHક. તેમાં જે વિગ્રહગતિ સમાપક્ષક છે, તે નૈરયિક અનિકાયની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળી જાય, ... શું તેમાં તે બળી જાય ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. (કેમકે) તેના ઉપર શસ્ત્ર ન ચાલી શકે. • • તેમાં જે અવિગ્રહગતિ સમાપક્ષક છે, તે નૈરયિક અનિકાય વચ્ચોવચ્ચેથી ન નીકળે. તેથી એમ કહ્યું છે કે ચાવતું ન જઈ શકે.
ભગવના અકમર, અનિકાયની વચ્ચેથી નીકળી શકે? ગૌતમ કોઈક નીકળે, કોઈક ન નીકળે. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! અસુરકુમાર બે ભેદ - વિગ્રહગતિ સમાજક, આવિગ્રહગતિ સમાપHક. તેમાં જે વિગ્રહગતિ સમાપક્વક અસુરકુમાર છે, તે નૈરસિકવ4 નીકળી જાય છે, તેમાં જે અવિગ્રહગતિ સમાપHક છે, તે અસુકુમારમાં કોઈ અનિકાય મળેથી નીકળી જાય, કોઈ ન નીકળે. .. જે નીકળે તે હું ત્યાં બળી જાય ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. તેને શા પ્રહાર ન કરી શકે. તેથી એમ કહ્યું. નિતકુમાર સુધી આમ કહેવું.
એકેન્દ્રિયો, નૈરાચિકવ4 કહેવા. ભગવતુ ! બેઈન્દ્રિયો અનિકાય મળેથી જઈ શકે ? સુકુમારવ4 કહેવા. વિશેષ એ કે જે તેમાંથી નીકળે, તે બળી જાય? હા, બળે છે. એ રીતે ચઉરિન્દ્રિય સુધી છે.
ભગવન / પંચેન્દ્રિય તિયોનિક વિષયક પ્રશ્ન – ગૌતમ ! કેટલાંક નીકળે, કેટલાંક ન નીકળે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક બે ભેદે છે - વિગ્રહગતિ સમાપHક, અવિગ્રહગતિ સમાપHક. વિગ્રહગતિ સમાપHક, નૈરયિકવત કહેન યાવતુ તેને શસ્ત્રક્રિમણ થતું નથી. અવિગ્રહગતિ સમાપક ચેકિય તિચિયોનિક બે ભેદે છે - ઋદ્ધિપાત અને અનુદ્ધિપ્રાપ્ત તેમાં જે ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત છે, તેમાં કોઈ અનિકાય મધ્યેથી નીકળે, કોઈ ન નીકળે. - - જે નીકળે, તે ત્યાં છે ? ના, તે અર્થ યોગ્ય નથી. તેના ઉપર શસ્ત્ર ન ચાલી શકે. તેમાં જે અનુદ્ધિ પ્રાપ્ત છે, તેમાં કેટલાંક અનિકાય વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળી જાય, કેટલાંક ન નીકળે. જે નીકળી જાય, તે શું તેમાં દછે ? હા દ. તેથી કહ્યું કે ચાવતુ ન નીકળે. એ રીતે મનુષ્ય પણ કહેવા. વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિકને અસુરકુમારવ4 જાણવા.
• વિવેચન-૬૧૨ -
અહીં ક્વચિત્ ઉદ્દેશક અર્થ સંગ્રહ ગાયા દેખાય છે. તે આ-નૈરયિક અગ્નિ મધ્ય, દશ સ્થાન તિછ પુદ્ગલ, દેવ પર્વતભિતી ઉલંઘન-પ્રલંઘન, તેના અર્થ ઉદ્દેશકાર્ચથી જાણવો.
વિગ્રહગતિ સમાપક કાર્પણ શરીરત્વથી સૂક્ષ્મ હોય અને સૂક્ષ્મપણાથી તેને અન્યાદિ શરમ લાગે નહીં. અવિગ્રહગતિ સમાપન્ન ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર ઉપપન્નક કહેવાય,
જુગતિ સમાપપન્ન ન કહેવાય, કેમકે તેનો આ પ્રકરણમાં અધિકાર નથી. નારક ફોત્રમાં બાદર અગ્નિકાયનો અભાવ હોવાથી, તે અગ્નિકાયની મધ્યેથી જઈ ન શકે - X - X -
અસુરકુમાર સત્રમાં વિરહગતિકને નાકવતુ જાણવા. અવિગ્રહગતિકમાં જે કોઈ અપ્તિ મળેથી નીકળે, તે મનુષ્ય લોકમાં આવે છે, જે તેમાં નથી આવતા. તે નીકળી ન શકે નીકળતા પણ તે દઝતા નથી, તેને સૂક્ષ્મત્વથી અને વૈક્રિય શરીરના શીઘવથી શસ્ત્ર ન ચાલે.
એકેન્દ્રિયો, નૈરયિકવત્ કઈ રીતે ? વિગ્રહમાં તે પણ અગ્નિ મધ્યથી નીકળે છે અને સૂમવને કારણે દાઝતા નથી. અવિગ્રહગતિ સમાપHક, સ્થાવપણાથી અગ્નિમણેથી નીકળતા નથી. તેજો અને વાયુ ગતિ બસપણાથી અગ્નિ મધ્યેથી જતાં જે દેખાય છે, તેની અહીં વિવક્ષા કરી નથી, એમ સંભવે છે. સ્થાવરવ માત્રની વિવેક્ષા છે. - X - X • તથા જે વાયુ આદિ પરતંત્રતાથી પૃથ્વી આદિ અગ્નિ મધ્યેથી નીકળતા દેખાય છે, તેની અહીં વિવક્ષા કરી નથી, સ્વાતંત્ર્યની જ વિવક્ષા છે.
ચૂર્ણિકાર વળી એમ કહે છે - એકેન્દ્રિયોને ગતિ નથી, તેથી તેઓ જતા નથી. એક વાયુકાય બીજાની પ્રેરણાથી જાય છે. પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ સૂત્રમાં ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત - તે વૈકિયલબ્ધિસંપન્ન. કોઈ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ યોનિક જે મનુષ્યલોકવર્તી હોય, તે અગ્નિકાય મધ્યેથી નીકળી શકે. જે મનુષ્ય ક્ષેત્રથી બહાર છે, તે અગ્નિ મધ્યેથી નીકળતા નથી, કેમકે ત્યાં અગ્નિનો અભાવ છે અથવા તથાવિધ સામગ્રીનો અભાવ છે.
હવે દશ સ્થાનરૂપ દ્વારને કહે છે - • સુત્ર-૬૧૩ -
નૈરયિકો દશ સ્થાનોને અનુભવતા વિચરે છે. તે આ - અનિષ્ટ એવા - (૧) શબ્દ, (૨) રૂપ, (૩) ગંધ, (૪) સ્ટ, (૫) સ્પર્શ, (૬) ગતિ, () સ્થિતિ, (૮) લાવણ્ય, () યશોકીર્તિ, (૧૦) ઉત્થાન કમબળ વીર્ય પુરાકાર પરાક્રમ.
અસુકુમારો દશ સ્થાનોને અનુભવતા વિચારે છે. તે આ - ઈષ્ટ શબ્દ, ઈષ્ટ રૂપ યાવતુ ઈષ્ટ ઉત્થાન કર્મ બળ વીર્ય પુરપાકાર પરાક્રમ. એ પ્રમાણે નીતકુમાર સુધી જણાવું.
પૃedોકાયિકો છ સ્થાનો અનુભવતા વિચારે છે. તે આ - ઈષ્ટ અનિષ્ટ , ઈષ્ટ અનિષ્ટ ગતિ ચાવતુ પરાક્રમ. એ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિક સુધી કહેવું. - - બેઈન્દ્રિયો સાત સ્થાનોને અનુભવી વિચરે છે. તે આ - ઈષ્ટ અનિષ્ટ સ્ત્ર, બાકી છ એકેન્દ્રિયો મુજબ જાણવા.
તેઈન્દ્રિયો આઠ સ્થાનો અનુભવતા વિચરે છે. તે આ - ઈષ્ટ અનિષ્ટ ગંધ, બાકી સાત બેઈન્દ્રિય મુજબ. - - ચઉરિન્દ્રિયો નવ સ્થાનોને અનુભવતા વિચરે છે. તે - ઈટાનિસ્ટ રૂપ, બાકી આઠ વેઈન્દ્રિય મુજબ.
પંચેન્દ્રિય તિચિ યોનિકો દશ સ્થાનોને અનુભવતા વિચારે છે. તે આ - ઈષ્ટાનિષ્ટ શબ્દ યાવત પરાક્રમ. એ રીતે મનુષ્યો પણ જાણવા. વ્યંતર, જ્યોતિષ્ઠ,

Page #40

૧૪/-/૫/૧૩
વૈમાનિકને અસુરકુમારવ4 જાણવા.
• વિવેચન-૬૧૩ -
માકુ T$ - અપશસ્તવિહાયોગતિ નામ કમોંદય સંપાઘ કે નર્કગતિ રૂપ. કforg feત - નકાવસ્થાન કે નકાયુષ્યરૂપ. મજકું સાવત્ર - શરીરાકૃતિ વિશેષ. If Hસોનિ - સ્વાભાવિક અનિષ્ટ, યશ - સર્વ દિશાવ્યાપી પ્રસ્થાતિરૂપ કે પરાક્રમકૃત્. કીર્તિ - એક દિશા વ્યાપી કે દાનના ફળભૂત ખ્યાતિ. તેનું અનિષ્ટવને
પ્રખ્યાતિ રૂ૫. મfકુ - વીતરાય ક્ષયોપશમાદિ જન્ય વીર્ય વિશેષ તે ઉત્થાન, તેનું અનિષ્ટવ કુત્સિતવણી છે.
પૃથ્વીકાયિકો એકેન્દ્રિયવથી પૂર્વોક્ત દશ સ્થાન મધ્યમાં શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ વિષય ન હોવાથી સ્પશદિ છ ને અનુભવે છે તેમાં સાતામાતાના ઉદયથી અને શુભાશુભ
ગોત્પત્તિના ભાવથી ઈટાનિષ્ટ સ્પર્શ. જો કે તેમના સ્થાવર રૂપવથી ગમતરૂપ ગતિ ને હોય, તો પણ બીજાના કારણે તે ગતિ થવાથી શુભાશુભત્વથી ઈટાનિષ્ટ ગતિ કહી છે. અથવા પાપરૂપવથી તિર્યંચગતિ અનિષ્ટ જ છે, તો પણ ઈષતુ પ્રભાસ પ્રતિષ્ઠાનાદિ ગોત્પત્તિ દ્વારથી તેમની ઈયનિષ્ટ ગતિ કહેવી. નાવ પર બે શબ્દોથી સ્થિતિને ગતિવતું કહેવી. ઈટાનિષ્ટ લાવણ્ય તે મણિ અને અંધ પાષાણાદિમાં કહેવું. ઈટાવિષ્ટ યશોકીર્તિ - મણિ આદિમાં સત્ અને અસત્ પ્રખ્યાતિરૂપે જાણવી.
બેઈન્દ્રિયો – શબ્દ, રૂ૫, ગંધ તેમનો વિષય ન હોવાથી રસ અને અશિિદ સ્થાનોથી સાત સ્થાનો કહ્યા. - x • તેમની ગતિ બસપણાને કારણે છે. ભવગતિ તો ઉત્પત્તિ સ્થાનથી ઈટાનિષ્ટ રૂપ હોય છે.
હવે તિછ પદગલ દેવ ઈત્યાદિ દ્વાર ગાવાનો અર્થ કહે છે – • સૂત્ર-૬૧૪ -
ભગવન્! મહહિક ચાવતું મહાસભ્ય દેવ બાહ્ય પગલો ગ્રહણ કર્યા વિના તિછ પર્વત કે તિર્થી ભિંતને ઉલ્લંઘન કે પ્રલંઘવા સમર્થ છે ? ગૌતમ !
ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. -- ભગવન્! મહહિક યાવત મહાસભ્ય દેવ બાહ્ય પુદ્ગલ ગ્રહણ કરીને તિછ યાવતું પલંઘતાને સમર્થ છે? હા, છે. ભગવાન ! છે એમ જ છે, એમ જ છે..
• વિવેચન-૧૪ :
થrf - ભવધારણીય શરીર સિવાયના. મપાયાપુર - ગ્રહણ કર્યા વિના. fifપાવ તિર્થો પર્વત, તિf fr7 - તીછીં ઉત્તમ પ્રકારથી યુક્ત ભીંત કે પર્વત ખંડ. જયT - વારંવાર ઉલ્લંઘવ.
છે શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૬-“આહાર” છું
– X X - X - X – o ઉદ્દેશા-૫-માં નારકાદિ જીવ વક્તવ્યતા કહી, તે જ અહીં છે– • સૂગ-૬૧૫૬૧૬ -
૬િ૧૫] રાજગૃહમાં લાવતું આમ કહ્યું – ભગવન / નૈરસિકો એ હારે. છે ?, શું પરિણામે છે? કઈ યોનિવાા છે ? કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! [12/5
૬૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ નૈરયિક પુદગલાહારી, યુગલ પરિણામી, પુગલ યોનિક, પુદગલ સ્થિતિક છે, તેઓ કમોંપક, કર્મનિદાના, કર્મસ્થિતિક, કર્મોને કારણે જ વિપસને પામે છે. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેવું.
૬િ૧૪) ભગવન / નૈરયિકો શું વીચી દ્રવ્યોને આહારે છે કે અનીચી દ્વવ્યોને ? ગૌતમ નૈરસિકો તે બંનેને આહારે છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું કે બંને દ્રવ્યો આહારે છે ? ગૌતમ! જે નૈરયિકો એક પ્રદેશ ન્યૂન દ્રવ્યોને આહારે છે, તે નૈરયિક વીચિ દ્રવ્યોને આહારે છે, જે નૈરસિકો પ્રતીપૂર્ણ દ્રવ્યોને આહારે છે, તેઓ આનીચિદ્રવ્યોને આહારે છે. તેથી ગૌતમ! પૂર્વવત્ કહ્યું, એ પ્રમાણે ચાવતુ વૈમાનિક આહાર કરે છે.
• વિવેચન-૬૧૫,૬૧૬ :
જિમાદાર - શું આહાર કરે છે, તે. પરિણામ - શું આખરેલું પરિણમાવે છે ? fઉ નોwfa - તેઓનું ઉત્પત્તિ સ્થાન શું છે ? એ પ્રમાણે સ્થિતિ, સ્થિતિ એટલે અવસ્થાન હેત, પુરાનનીય - શીતાદિ સ્પર્શવાળી યોનિ જેમને છે તે રૂપ પગલો. નાસ્કો શીતયોનિક અને ઉણયોતિક. પોષ નથિ - આયુક કર્મ પુગલ સ્થિતિ જેમની છે તે નાસ્કો. હવે તેઓ પુદ્ગલસ્થિતિક કઈ રીતે થાય છે, તે કહે છે –
wોવા. કર્મ - જ્ઞાનાવરણાદિ પુદ્ગલ રૂ૫, બંધ દ્વારથી ઉપાર્જન કરે તે કર્મોપગ, વનથાળ - નારકત્વ નિમિત્ત કે કર્મબંધ નિમિત્ત જેમાં છે તે કર્મ નિદાન.
fકા - કર્મ પુદ્ગલ હોવાથી જેમની સ્થિતિ છે તે. મુવિ - કર્મના હેતુભૂત થઈ બીજા પર્યાયને પામે છે.
આહાર્મ્સ આશ્રીને કહે છે - વીfa - વિવતિ દ્રવ્યો અને તેના અવયવોનો પરસ્પર પૃથભાવ, તેમાં વીયિ પ્રધાન દ્રવ્યો તે વીચિ દ્રવ્યો અર્થાતુ એકાદિપ્રદેશ જૂન, તેના નિષેધથી અવીચિદ્રવ્ય. અર્થાત્ જેટલા દ્રવ્ય સમુદાયથી આહાર પૂર્ણ થાય, તે ચોકાદિ પ્રદેશ ન્યૂન વીચિદ્રવ્ય કહેવાય છે અને પરિપૂર્ણ હોય તો વીયિદ્રવ્ય કહેવાય એમ ટીકાકાર કહે છે,
ચૂર્ણિકાર - આહાર દ્રવ્ય વર્ગણાને આશ્રીને આ વ્યાખ્યા કરે છે. તેમાં જે સર્વોત્કૃષ્ટ આહાર દ્રવ્ય વર્ગણા, તે અવીયિ દ્રવ્યો, જે તેમાંથી એકાદ પ્રદેશ હીન છે, તે વીચી દ્રવ્યો. • x • આ દંડકના અંતે વૈમાનિકોનો આહાર-ભોગ કહ્યો, હવે વૈમાનિક વિશેષના કામભોગોને દશવિ છે.
• સૂત્ર-૬૧૭ :
ભગવન! જ્યારે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, દિવ્ય ભોગપભોગ ભોગવવાને ઈછે, તો તે કયા પ્રકારે ઉપભોગ કરે ? ગૌતમ! ત્યારે તે કેન્દ્ર એક મહા ચક સંદેશ ગોળાકાર વિકુતું, તે સ્થાન લંબાઈ-પહોળાઈથી એક લાખ યોજના હોય, તેની પરિધિ ૩,૧૬,૨૨૭ યોજન યાવત્ ૧૩ અંગુલ હોય છે. નેમિ પતિરૂપક તે સ્થાનનો ઉપરી ભૂમિ ભાગ બહુ સમરમણીય યાવત્ મણીનો સ્પર્શવાળો હોય. તે નેમિ પ્રતિરકના બહુ મધ્ય દેશ ભાગે ત્યાં એક મહાન પ્રાસાદાવતુંસક વિફર્વે, તે ઉંચાઈમાં પoo યોજન અને ર૫o યોજન પહોળો હોય, તે અત્યંત

Page #41

૧૪/-/૬/૬૧૭
૬૮
ઉચો અને પ્રભાપંજથી વ્યાપ્ત ભાવ પ્રતિરૂપ હોય. તે પ્રાસાદાવસકનો ઉપરિતલ પદાલતાના ચિત્રણથી ચાવતુ પ્રતિરૂપ હોય. તે પ્રાસાદાવર્તસકનો અંદરનો ભાગ બહુ સમરમણીય યાવત મણીના સાશવાળો હોય. તેમાં વૈમાનિકની સર્દેશ આઠ યોજનની મણિપીઠિકા હોય. તે મણિપીઠિકા ઉપર એક મહાન દેવશયનીય વિદુર્વે શવ્યાનું વર્ણન ચાવતુ પ્રતિરૂપ કરવું. તેમાં તે કેન્દ્ર આઠ સપરિવાર અગમહિણી સાથે, બે સૈન્ય - નાાનિક અને ગંધવનિક સાથે મહા આહd, નૃત્ય ચાવત દિવ્ય ભોગોપભોગને ભોગવતો વિચરે છે.
જ્યારે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન દિવ્ય (ભોગ ભોગવવા ઈચ્છે) જેમ શકેન્દ્રમાં કહ્યું. તેમ બધું જ ઈશાનેન્દ્રમાં પણ કહેવું. એ પ્રમાણે સનતકુમારમાં પણ કહેવું. વિશેષ એ કે - પાસાદાવતંસક ૬oo યોજન ઊંચો, 300 યોજન પહોળો કહેતો, મણિપીઠિકા તે જ પ્રમાણે આઠ યોજનની કહેવી. તે મણિપીઠિકાની ઉપર એક મોટું સીંહાસન વિકુત્તે તે સપરિવાર કહેવું. ત્યાં દેવેન્દ્ર દેવરાજ સનતકુમાર ૦૨,ooo સામાનિકો યાવતુ ૨,૮૮,ooo આત્મરક્ષક દેવો અને ઘણાં સનકુમાર કાવાસી વૈમાનિક દેવદેવીઓ સાથે પરિવરીને યાવત (ભોગ ભોગવતો) વિચરે છે.
આ પ્રમાણે સનકુમારની માફક યાવતું પાણત, અયુત (ઈન્દ્રો) કહેવા. વિશેષ એ કે – જેનો જેટલો પરિવાર, તે તેને કહેવો. પ્રાસાદ ઉચ્ચત્વ જે સ્વ
વ કામાં વિમાનોનું ઉચ્ચસ્વ છે, તેનાથી અડધો-અડધો વિસ્તાર યાવ4 અરયુતના Koo યૌજન ઉચ્ચત્વ અને ૪૫ યોજનનો વિસ્તાર છે. ત્યાં હે ગૌતમ ! દેવેન્દ્ર દેવરાજ અય્યત ૧૦,૦૦૦ સામાનિક ચાવત (ભોગ ભોગવતો) વિચરે છે. બાકી પૂર્વવત્ ભગવન! તેમજ છે.
• વિવેચન-૬૧૭ :
1 - ભોગવાય છે, અશિિદ. ભોગને યોગ્ય ભોગ તે ભોગભોગ, મનોજ્ઞ સ્પશિિદ તેમાં કઈ રીતે પ્રવર્તે? નયન આદિ એટલે ૩,૧૬,૨૨૩ યોજન સાધિક 3 કોશ, ૨૮ ધનુષ, ૧all અંગુલ. - વધુસમર મા ના - અત્યંત સમ અને રમ્ય. માવ જfini - ભૂમિ ભાગનું વર્ણન મણીના સ્પર્શ વર્ણન સુધી કહેવું. બે માઈIRTHUs : આલિંગપુકર - મુરજ કે મર્દલના મુખપુટની સમાન તથા છાયા સાથે, પ્રભા સાથે, કિરણો સાથે, ઉધોત સાથે, વિવિધ પ્રકારના પંચવર્ણી મણથી શોભે છે. * * * ઈત્યાદિ વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ વર્ણક મણી કહેવા.
અભ્યગત-ઉથ્રેિતાદિ પ્રાસાદ વર્ણન કહેવું. તે પૂર્વવત છે. ઉલ્લોક કે ઉલ્લોચઉપરિતલ. પડદોની લતા તે પદાલતા, તે રૂપ ભક્તિ વડે ચિત્રિત, ચાવતુ કરણથી આમ કહેવું - પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂ૫. અહીં મણિપીઠિકાનું વર્ણન કહેવું. તે લંબાઈપહોડાઈથી આઠ યોજનની છે, તે જેમ વૈમાનિકની છે તે કહેવી, વ્યંતરાદિની અન્યથા
સ્વરૂપ છે, તે ન કહેવી. • • વળી તેના બહુસમરમણીય ભૂમિ ભાગના બહુ મધ્ય દેશભાગે એક મણિપીઠિકા વિકૃર્વે છે. તે મણિપીઠિકા આઠ યોજન લાંબી-પહોળી, ચાર યોજન જાડી, સર્વ રત્નમય, સ્વચ્છ યાવતુ પ્રતિરૂપ છે.
શયનીય વર્ણન કહેવું. તે આ રીતે – તે દેવશયનીયનો આવા પ્રકારનો
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ વણવિાસ છે . વિવિધ મણિમય, પ્રતિપાદ સુવર્ણના પાયા, વિવિધ મણિમય ઈત્યાદિ. શનીવજ - સૈન્ય. નૃત્ય, તેને કરનાર સૈન્ય અર્થાત્ જનસમૂહ તે નાટ્યનીક, એ પ્રમાણે ગંધવનીક - ગીત ગાતો સમૂહ. ચાવતું શGદથી - “મહા આહત, નૃત્ય, ગીત, વાજિંત્ર, તંત્રી, તલ, તાલ, ગુટિત, ઘન મૃદંગાદિનો નાદ” - ગ્રહણ કરવું. સુધર્મસભારૂપ ભોગ સ્થાનનો સદ્ભાવ છતાં ભોગને માટે નેમિ પ્રતિરૂપકાદિની વિક્ર્વણા કહી, તે જિનેશ્વરના અસ્થિની આશાતનાના પરિવાર માટે કહી, કેમકે સુધમસિભામાં માણવક સ્તંભમાં સમુદ્ગકમાં જિન અસ્થિ હોય છે. તે હોવા છતાં જો ભોગ ભોગવે તો તેનું અબહુમાન કર્યું કહેવાય, તે આશાતના છે.
સનકુમારેન્દ્ર સિંહાસન વિકર્યો છે, શક-ઈશાન માફક દેવ શયનીય નહીં, તેને સ્પર્શ માત્રથી પરિચારકત્વ હોવાથી શયાની જરૂર નથી. સપરિવાર - સ્વકીય પરિવાર યોગ્ય આસન પરિકરિત. “જે-જેનો પરિવાર હોય તે તેને કહેવો” – એટલે • માહેન્દ્રને 90,000 સામાનિકો અને ૨,૮૦,ooo આત્મરક્ષકો, બ્રહ્મણેન્દ્રને ૬૦,૦૦૦ સામાનિક, લાંતકેન્દ્રને પ૦,૦૦૦, શુકેન્દ્રને ૪૦,ooo, સહસારેને 30,000, પ્રાણન્દ્રને ૨૦,૦૦૦, અય્યતેન્દ્રને ૧૦,૦૦૦, બધામાં ચાણમાં આત્મરક્ષક દેવો.
સનકુમારે અને માહેન્દ્રને ૬00 યોજન ઉંચો પ્રાસાદ, બહા-લતકેન્દ્રને Boo, શુક-સારેન્દ્રને ૮૦૦, પ્રાણત-અચ્યતેન્દ્રને ૯૦૦ યોજન યો પ્રાસાદ જાણવો. અહીં સનકુમારાદિ સામાનિકાદિ પરિવાર સહિત, તે નેમિ પ્રતિરૂપકમાં જાય છે, કેમકે ત્યાં અશદિ પ્રતિચારણામાં વિરોધ નથી, શક્ર-ઈશાનમાં પરિવાર સહિત ન જાય કેમકે સામાનિક પરિવાર સમક્ષ કાય પ્રતિચારણા લજા યુક્ત છે.
શતક-૧૪, ઉદ્દેશ--“સંસૃષ્ટ” $
- X - X - X - X - 0 ઉદ્દેશા-૬ને અંતે પ્રાણત અને અચ્યતેન્દ્રની ભોગ-અનુભૂતિ કહી, તે તેમને કથંચિત્ તુલ્ય છે. આવી તુચતા અહીં કહે છે –
• સૂત્ર-૬૧૮ :
રાજગૃહમાં ચાવતું એમ કહ્યું. પdદા પાછી ગઈ. હે ગૌતમ. એ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ગૌતમને સંબોધીને આમ કહ્યું - હે ગૌતમ! તું મારી સાથે ચિર સંશ્લિષ્ટ છે, તું મારો ચિરસંસ્તુત છે, મારે ચિરપરિચિત છે, ચિર કાલ સેવિત છે, માટે શિર કાળથી તે અનુગામી છે, ગૌતમ ! તું મારી સાથે ચિરાનુંવૃત્તિ છે. અનંતર દેવલોક, અનંતર માનુષ્ય ભવમાં (નેહરગવાળો છે.) કેટલું કહીએ ? - મૃત્યુ પછી, કાયાનો ભેદ થયા બાદ, હાથી સ્ત્રીને બંને તુલ્ય, એકાર્ણ મામલાની વિશેષતા રહિત થઈ જઈશું.
• વિવેચન-૬૧૮ :
ભગવાન મહાવીર, કેવલજ્ઞાન અપાત અને ખેડવાળા એવા ગૌતમસ્વામીને આશાસિત કરવા માટે તેમની અને ગૌતમની ભાવિ તુરતા પ્રતિપાદિત કરવા કહે છે - ઘણાં લાંબાકાળથી કે અતીતમાં પ્રભૂત કાળથી સંગ્લિટ-સ્નેહથી સંબદ્ધ એટલે કે ચિરસંશ્લિષ્ટ છો. હે ગૌતમ ! અતીતમાં ઘણાં કાળથી તું સ્નેહથી પ્રશંસિત છે, તથા

Page #42

૧૪/-//૬૧૮
કo
વારંવાર દર્શનથી પરિચિત છો, દીકાળથી સેવિત કે દીર્ધ પ્રીતિવાળો છે, -X - લાંબા કાળથી મને અનુસરનાર છો, દીર્ધ કાળથી તું મને અનુકૂળવર્તી રહ્યો છે. - - આ ચિર સંશ્લિષ્ટત્વાદિ ક્યાં ગયા ?
વ્યવધાન રહિત એવા (અનંતર ભવે) દેવલોકમાં થતુ અનંતર દેવભવમાં, અનંતર મનુષ્યભવમાં - x• તેમાં નક્કી ત્રિપૃષ્ઠના ભવમાં ગૌતમનો જીવ ભગવંતના સારથીપણે હતો તેથી ચિર સંગ્લિટવાદિ ધર્મયુક્ત કહ્યા. એમ અન્ય ભવોમાં પણ સંભવે છે. એ રીતે મારા પ્રત્યે તારો ગાઢ સ્નેહ હોવાથી તને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી, તને પણ સ્નેહ ક્ષય થતાં કેવલજ્ઞાન થશે, તેથી અવૃતિ કર નહીં. બીજું કેટલું કહું ? મૃત્યુ પછી, કાયાના ભેદના હેતુથી, અહીં - પ્રત્યક્ષ મનુષ્યભવથી ચ્યવીને આપણે બંને તુલ્ય થઈ જઈશું - સિદ્ધિક્ષેત્રમાં રહીશું, વિશેષતા રહિત બનીશું, બંનેના જ્ઞાન-દર્શનાદિ પયયો સરખાં થઈ જશે.
આ પ્રમાણે કદાચ જ્યારે ગૌતમ સ્વામી અષ્ટાપદે ચૈત્યવંદન માટે જઈને પાછા આવતા ૧૫૦૦ તાપસોને દીક્ષા દીધી, તેઓને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, ભગવંતના સમોસરણમાં લાવ્યા, તીર્થ પ્રણામ કરીને તેઓ કેવલિની પર્ષદામાં બેઠા, ગૌતમે તેમના કેવલપણાની જાણકારી અભાવે તેઓને કહ્યું કે- હે સાધુઓ ! આવો અને ભગવંતને વંદન કરો. ત્યારે ભગવંતે ગૌતમને કહ્યું - હે ગૌતમ ! કેવલીની આશાતના ન કરો. ત્યારે ગૌતમે મિશ્રાદુકૃત્ આપ્યું, તથા હું જેને દીક્ષા આપુ છું. તેઓને કેવલજ્ઞાન થાય છે, મને કેમ નહીં? શું મને ઉત્પન્ન થશે જ નહીં ? એમ અવૃતિ કરી, ત્યારે જગદ્ગુરુએ તેમના મનના સમાધાન માટે આ કહ્યું –
હે ગૌતમ! સાદડી ચાર પ્રકારે હોય. મુંબકટ, વિદલકટ, ચર્મકટ, કંબલકટ. એ પ્રમાણે શિષ્યો પણ ગુના પ્રતિબંધ સાધર્મ્સથી મુંબકટાદિ ચારે સમાન હોય છે. તેમાં તું મારા પ્રત્યે કંબલકટ સમાન છે. આ અર્થના સમર્થન માટે ભગવંતે ત્યારે આ બધું કહેલું - ૪ -
• સૂત્ર-૬૧૯ -
ભાવના જે પ્રમાણે આપણે બંને આ અને અણીએ અને જોઈએ છીએ. તે પ્રમાણે અનુત્તરોયપાતિક દેવો પણ આ અને જાણે - જુએ ? હા, ગૌતમ જેમ આપણે બંને આ અર્થને જાણી-જોઈએ છીએ, તેમ અનુત્તરોપપાતિક દેવો પણ જાણે-જુએ. ભગવન! એમ કેમ કહો છો - x • ? ગૌતમ! અનુત્તરોપાતિક દેવોને અનંતી મનોદ્રવ્યવMણા લબ્ધ-ud-અભિસમન્વાગત હોય છે. તેથી આ પ્રમાણે કહ્યું..
• વિવેચન-૧૯ :
થHટ્ટ - આપણા બંનેની ભાવિ તુલ્યતા લક્ષણ અર્થ, આપણે બંને જાણીએ છીએ, કેમકે આપને કેવલજ્ઞાન છે અને હું આપના ઉપદેશ થકી જાણું છું. અનુસરોપપાતિક દેવો પણ જાણે ? આ પ્રશ્ન. હા, જાણે, તે ઉત્તર. મનોદ્રવ્ય વર્ગણા, તે વિષયક અવધિજ્ઞાન લબ્ધિ અપેક્ષાએ ‘લબ્ધ'. તે દ્રવ્ય પરિચ્છેદથી પામ્યા, તેના ગુણ-પર્યાય પરિચ્છેદથી અભિમુખ કરી. અર્થાત્ વિશિષ્ટ અવધિ વડે તે દેવો
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ મનોદ્રવ્ય વગણાને જાણે અને જુએ. - - આપણે બંનેને અયોગી અવસ્થામાં નિર્વાણગમન નિશ્ચિત છે. તેથી આપણી ભાવિ તુલ્યતા છે.
તુલ્યતાના પ્રકમથી જ આમ કહે છે - • સૂત્ર-૬૨૦ :
ભગવાન ! તુલ્યો કેટલા ભેદે છે ? છ ભેદે છે - દ્રવ્યતુલ્ય, મતુલ્ય, કાળતુલ્ય, ભવતુલ્ય, ભાવતુલ્ય, સંસ્થાનતુલ્ય.
ભગવન! 'દ્રવ્યતુલ્ય' એમ કેમ કહેવાય છે ? ગૌતમ! પરમાણુ યુગલ બીજ પ્રમાણુ યુગલથી દ્રવ્યથી તુલ્ય છે, પરંતુ પરમાણુ યુગલ, પરમાણુ યુગલ વ્યતિરિક્ત દ્રવ્યથી તુલ્ય નથી. દ્વિપદેશિક સ્કંધ, બીજી દ્વિપદેશિક
અંદાને દ્રવ્યથી વલ્ય છે. પણ દ્વિપદેશિક સ્કંધ, દ્વિદેશિક વ્યતિરિક્ત સ્કંધ દ્રવ્યથી તુલ્ય નથી. એ પ્રમાણે યાવત દશ દેશિક સ્કંધ કહેવો. સંખ્યાત પ્રાદેશિક સ્કંધ બીજ સંખ્યાત પ્રદેશિક સ્કંધને તુલ્ય છે, પણ તુલ્ય સંખ્યાત પ્રદેશિક કંધ, તુલ્ય સંખ્યાત પ્રદેશિક વ્યતિરિક્ત સ્કંધ દ્રવ્યની તુલ્ય નથી. એ પ્રમાણે તુલ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશિક, તુલ્ય અનંત પ્રાદેશિક સ્કંધ પણ કહેવો. તેથી હે ગૌતમ! એ પ્રમાણે કહ્યું કે તે દ્રવ્યથી તુલ્ય છે.
ભગવન! કયા કારણથી એ “ક્ષેમતુલ્ય' કહેવાય છે ? ગૌતમ ! એક પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલ, બીજા એક પ્રદેશાવગાઢ યુગલના ફોગથી તુલ્ય છે. પણ એક પ્રદેશાવગાઢ પુગલ, એક પ્રદેશાવગઢથી વ્યતિરિકત યુગલના ક્ષેત્રથી તુજ નથી..
ભગવાન ! કયા કારણથી એ “કાળતુલ્ય' કહેવાય છે ? ગૌતમ! એક સમય સ્થિતિક ઉદગd, બીજ એક સમય સ્થિતિક યુગને કાળથી તુલ્ય છે, પણ : x• એક સમય સ્થિતિ વ્યતિરિક યુગલને કાળથી તુરા નથી, એ રીતે ચાવ4 દશ સ્થિતિક. એ પ્રમાણે તુલ્ય સંખ્યાત સ્થિતિક, એ પ્રમાણે જ તુલ્ય અસંખ્યાત સ્થિતિક - x - જાણવું..
ભગવન કયા કારણથી તે ‘ભવતુશે' એમ કહેવાય છે ? ગૌતમ! નૈરયિક, બીજ નૈરયિકને ભવાર્થતાથી તુલ્ય છે, નૈરવિકથી વ્યતિરિકતને ભવાર્થતાથી તુલ્ય નથી, એ પ્રમાણે તિર્યંચયોનિક, મનુષ્ય અને દેવમાં પણ જાણવું તે કારણથી પાવતુ ભવતુલ્ય છે.
ભગવાન કયા કારણથી તે ભાવતુલ્ય, ભાવતુલ્ય કહેવાય છે ગૌતમ ! એક ગુણ કાળા યુગલ, એક ગુણ કાળા યુગલને ભાવથી તુલ્ય છે - ૪ - પણ એકગુણકાળા વ્યતિરિત યુગલને ભાવથી તુલ્ય નથી, એ પ્રમાણે યાવતું દશગુણ કાળા. એ રીતે તુલ્ય સંખ્યત ગુણ કાળા યુગલ, એ રીતે તુલ્ય અસંખ્યાત ગુણ કાળા, એ રીતે તુલ્ય અનંત ગુણકાળાના વિષયમાં પણ જાણવું.
જેમ કાળા તેમ નીલા, રાતા, પીળા, સફેદમાં કહેવું. એ પ્રમાણે સુરભિગંધ, દુરભિગંધમાં. એ રીતે તિક્ત યાવત મધુરમાં, એ રીતે કર્કશ ચાવ4 રૂક્ષમાં પણ જાણવું. • • ઔદયિક ભાવ, ઔદયિક ભાવને ભાવથી તુલ્ય છે, પણ ઔદયિક

Page #43

૧૪/-/l૨૦
૩૧
ભાવ ભતિકિત ભાવને ભાવથી તુલ્ય નથી. એ પ્રમાણે પાર્મિક, ક્ષાયિક, યોપથમિક, પારિણામિક, સંનિપાતિક ભાવમાં જાણવું. • x • ભાવતુલ્ય કહ્યું.
ભગવન! સંસ્થાન તુલ્યને સંસ્થાનત કેમ કહે છે? ગૌતમાં પરિમંડલ સંસ્થાન, બીજ પરિમંડલ સંસ્થાનને સંસ્થાનથી તુલ્ય છે, પણ પરિમંડલ સંસ્થાન
વ્યતિકિત સંસ્થાનને તુચ નથી. એ પ્રમાણે વૃત્ત, ઐસ, ચતુસ્ત્ર, આયત સાનમાં પણ કહેવું. સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન, બીજ સમચતુસ્ત્ર સંરથાનને સંસ્થાની તુલ્ય છે, પરંતુ સમચતુસ્ત્ર સંસ્થાન વ્યતિકિત સંસ્થાનને તુલ્ય નથી. એ પ્રમાણે પશ્ચિંડલ ચાવતુ હુંડક સંસ્થાનમાં પણ જાણતું. તેથી સંસ્થાનતુલ્ય કહ્યું
• વિવેચન-૬૨૦ :
તુલ્ય - સમ. દ્રવ્યતુલ્ય-દ્રવ્યથી એક અણુકાદિ અપેક્ષાથી તુલ્ય. અથવા દ્રવ્ય એવું તે તુચ, બીજા દ્રવ્ય સાથે તુલ્ય ન હોય.
ક્ષેત્રતુલ્ય - ોગથી એક પ્રદેશાવગાઢવાદિથી તુલ્ય, એ રીતે બાકીના તુલ્યો પણ જાણવા. વિશેષ એ - 4 - નારકાદિ ભવ, બા - વણિિદ કે ઔદયિકાદિ, fથાન • પરિમંડલાદિ. આ બધાં તુલ્ય વ્યતિરિક્ત તે અતુલ્ય થાય છે. “તુલ્ય સંખ્યાત પ્રદેશિક”- સમાન સંખ્યાતા પ્રદેશો જેમાં છે, તે. અહીં તુલ્યગ્રહણ સંખ્યાતવના સંખ્યાતભેદસ્વી છે, માત્ર સંખ્યાતપણાથી તુચતા નથી, પણ સમાન સંખ્યત્વથી આને પ્રતિપાદનાયેં કહેલ છે. એ રીતે બીજે પણ જાણવું.
અહીં જે અનંતોત્ર પ્રદેશાવગાઢત્વ અને અનંતસમય સ્થાયિત્વ કહેલ નથી, તે અવગાહપ્રદેશ અને સ્થિતિ સમયોનું પુદ્ગલને આશ્રીને અનંતત્વના અભાવથી, કહેલ છે.
- ભવ એ જ અર્થ, તેનો ભાવ, તે ભવાર્થતા. ઔદયિક ભાવ - ઉદય એટલે કર્મોનો વિપાક, તે જ દયિક - ક્રિયા મામ, અથવા ઉદય વડે નિષ્પ તે ઔદયિક ભાવ- નારકવાદિ પર્યાય. ઔદયિક ભાવના - નાકવ આદિ ભાવથી ભાવ સામાન્યને આશ્રીને તુચવ છે. એ પ્રમાણે પથમિક પણ કહેવું - X - X • ઉપશમ એટલે ઉદીર્ણ કમનો ક્ષય અને અનુદીર્ણના વિડંભિત ઉદયવ, તે જ પથમિક - ક્રિયા માત્ર અથવા ઉપશમથી નિવૃત્ત, - સમ્યગ્દર્શનાદિ.
રહે! - ક્ષય એટલે કમભાવ, તે જ ક્ષાયિક કે ક્ષય વડે નિવૃત્ત. ક્ષાયિક - કેવળજ્ઞાનાદિ. વસfપણ - ક્ષય વડે - ઉદય પ્રાપ્ત કર્મના વિનાશ વડે તથા ઉપશમ - ઉદયત્વ શાંત હોય, તે ક્ષયોપશમ, તે જ ાયોપથમિક - X - મતિજ્ઞાનાદિ પર્યાય વિશેષ. (શંકા) ઔપશમિક અને ક્ષાયોપથમિકમાં શો ભેદ છે ? કેમકે બંનેમાં ઉદીણનો ક્ષય, અનુદીનો ઉપશમ છે. (સમાધાન) ક્ષાયોપથમિકમાં વિપાક વેદના નથી, પ્રદેશવેદન જ હોય છે, પરામિકમાં તો પ્રદેશવેદન પણ નથી. પાછriષણ - પરિણમન તે પરિણામ, તે જ પરિણામિક છે.
વાડું - ઔદયિકાદિ ભાવોમાં બે વગેરે ભાવોનો સંયોગ.
સંસ્થાન-આકૃતિ વિશેષ. તે જીવ-અજીવ બે ભેદથી છે, તેમાં જીવ સંસ્થાના પાંચ ભેદે છે. તેમાં પરિમંડલ સંસ્થાન બહારથી વૃતાકાર, મધ્યમાં પોલું વલય જેવું
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ છે, તે ઘન, પ્રતા બે ભેદે છે. વટ્ટ - વૃત, પરિમંડલ જ પણ અંદરથી પોલાણરહિત, જેમકે કુલાલચક. આ પણ ઘન, પ્રતર બે ભેદે છે. વળી તે એકૈક બે ભેદે છે - સમસંગ અને વિશ્વમસંખ્ય પ્રદેશ ભેદથી. એ પ્રમાણે ચય, ચતુરસ. ગસ-શૃંગાટકવતું છે, ચતુરસ તે ચતુષ્કોણ છે, જેમકે કુંભિકા. માયત - દંડની જેમ લાંબુ છે, તે ત્રણ ભેદે છે . શ્રેણી, પ્રતર, ઘન. તે એકૈક - સમસંખ્ય અને વિશ્વમસંખ્ય પ્રદેશ ભેદથી છે. આ પાંચે વિશ્રસા પ્રયોગથી થાય છે.
જીવ સંસ્થાન - સંસ્થાન નામ કર્મની ઉત્તર પ્રવૃત્તિ ઉદયથી સંપાઘ જીવોનો આકાર છે. તે છ ભેદે છે – (૧) સમચતુરસ - તુલ્ય આરોહ પરિણાહ, સંપૂર્ણ માંગ અવયવ, પોતાના અંગુલ વડે ૧૦૦ આંગળ ઉંચા છે તુલ્ય આરોહ પરિણાહત્વથી સમપણે, પૂર્ણ અવયવતથી ચતુરસત્વ છે. એ પ્રમાણે પરિમંડલ, (૨) જેમ સમચતુસ્ત્ર છે, તેમ ચણોધ પરિમંડલ જાણવું જણોધ-વટવૃક્ષ માફક પરિમંડલ, નાભિની ઉપર ચતુસ્ય લક્ષણ યુક્ત પણ નીચેનો ભાગ પ્રમાણથી હીનતર હોય. (3) સાદિ-નાભિની નીચે ચતુરસલક્ષણ યુક્ત, પણ ઉપસ્નો ભાગ તદનુરૂપ ન હોય. (૪) કુજ-ગ્રીવા આદિ, હાથ-પગ ચતુસ્ય લક્ષણયુક્ત સંક્ષિપ્ત, વિકૃત મધ્ય. (૫) વામન-મધ્ય ગ્રીવાદિ, હાથ-પગ પણ આદિ લક્ષણ ન્યૂન. (૬) હુંડ-સર્વે અવયવોમાં આદિ લક્ષણ વિસંવાદ યુક્ત હોય. •• સંસ્થાન વક્તવ્યતા કહી, હવે સંસ્થાનવાળા અણગારની વકતવ્યતા વિશેષ જણાવવા કહે છે –
• સૂત્ર-૬૨૧ -
ભગવન્! ભકત પ્રત્યાખ્યાન કરનાર અણગાર મૂર્શિત યાવતું અમુww થઈ આહાર રે છે, પછી સ્વાભાવિક રૂપે કાળ કરે છે અને પછી અમૂર્શિત, અમૃદ્ધ યાવતુ અનાસક્ત થઈને આહાર કરે છે ? હા, ગૌતમ ! ભક્ત પચ્ચકખાણકત આણગાર - x • એ રીતે આહાર કરે છે, માટે પૂર્વવત્ કહ્યું.
• વિવેચન-૬૨૧ -
ભક્ત પચ્ચખાયક એટલે અનશની, મૂછિત - મૂછ પામેલ, આહાર સંરક્ષણાનુબંધ થયેલ અથવા તેના દોષના વિષયમાં મૂઢ. ચાવતું શGદથી ગ્રથિત - આહાર વિષયક નેહતંતુ વડે સંદર્ભિત, વૃદ્ધ-પ્રાપ્ત આહારમાં આસકત અથવા અતૃપ્તવથી તેમાં આકાંક્ષાવાળો. અધ્યપન્ન - અપાત આહાર ચિંતામાં અધિકતાથી ઉપપs. ATMIT - - x - તીવ્ર સુધાવેદનીય કર્મના ઉદયથી અસમાધિમાં તેના ઉપશમન માટે પ્રયુક્ત. સાદી રતિ - ઉપભોગ કરે. આહાર કરીને સ્વભાવિક મારણાંતિક સમુઘાતને કરે છે. તેની - x - પછી તેનાથી નિવૃત્ત થાય. અમૂર્શિતાદિ વિશેષણ યુક્ત આહારને કરે છે, પ્રશાંત પરિણામના સદ્ભાવથી, એ પ્રશ્ન છે. ઉત્તર છે - હા, તેમ કરે. કોઈક ભક્તપત્યાખ્યાન કર્તાને આવો ભાવ થાય છે.
ભકતપ્રત્યાખ્યાનકત કદાચિત્ અનુત્તર દેવમાં ઉપજે તેથી કહે છે - • સૂત્ર-૬૨૨,૬૨૩ :
[૬૨] ભગવત્ / લવસતમ દેવ શું લવસપ્તમ હોય છે હા, હોય છે. • : ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું - x - ગૌતમ! જેમ કોઈ પુરુષ તરુણ યાવતું

Page #44

૧૪/-/૬૨૧
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
નિપુણ-
શિક હોય, તે પરિપક્વ, કાપવાને યોગ્ય અવસ્થાને પ્રાપ્ત, પીળા પડેલ, પીળી જાળીવાળા શાલિ - વીહિ - ઘઉં - જવ - જવજdની વિખરાયેલ નાલોને હાથથી એકઠા કરી, મુકીમાં પકડી નવી ધાર પર ચડાવેલ તીક્ષ્ણ દાંતથી શીઘતાથી કાપે, એ રીતે સાત લવ જેટલા સમયમાં કાપી લે, હે ગૌતમ! જો તે દેવનું આટલું વધુ આયુ હોય તો તે એ જ ભવે સિદ્ધ થઈ ચાવ4 અંત કરે છે. તેથી તે - x • લવસપ્તમ કહેવાય.
ફિર ભગવન ! “અનુત્તરોપાકિ દેવ’ અનુત્તરોપાતિક દેવ હોય છે ? હા, હોય છે. • • ભગવતુ ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! અનુત્તરોઅપાતિક દેવોને અનુત્તર શબ્દો યાવતુ અનુત્તર સ્પર્શ હોય છે, તેથી હે ગૌતમ ! એવું - * * કહ્યું છે. • • ભગવાન ! અનુત્તરોપાતિક દેશે કેટલા કર્મ બાકી રહેતા અનુતરોપાતિક દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે? ગૌતમ! શ્રમણ નિન્થિ ઉષ્ઠભકત તપથી જેટલા કર્મોની નિર્ભર કરે છે, તેટલા કર્મો બાકી રહેતા અનુત્તરોપપાતિક દેવ દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે.
ભગવન્! તે એમ જ છે, એમ જ છે. • વિવેચન-૬૨૨,૬૨૩ :
નવ• શાલ્યાદિની વળી લણવાની ક્રિયાથી માપેલ કાળવિભાગ. સાત સંખ્યા જેનું પ્રમાણ છે તે કાળ લવસપ્તમ, લવસપ્તમ કાળ પર્યન્ત આયુ બાકી હોતાં જે શુભ અધ્યવસાયવૃત થઈને સિદ્ધિમાં જ જતાં, દેવપણે ઉત્પન્ન થાય, તે લવસતમ દેવ. તે સર્વાચસિદ્ધ અનુતર વિમાન નિવાસી.
કોઈ પુરપ-તરણાદિ વ્યાખ્યાન પૂર્વવત્ છે. પHIT • પાકેલ, વરિયાળાT - કાપવા યોગ્ય અવસ્થાને પ્રાપ્ત, રવાઈ - પિંડીભૂત, તે પગની અપેક્ષાએ પણ હોય, તેથી કહે છે - હરિવંડા - પીળી પડેલ જાલ વાળા, નવપના - પ્રત્યગ્ર, તાજા લોઢાને તપાવી ઘણથી કૂટીને તીણ બનાવેલ, સિયUT - દાંતરડાથી, અસારવા • વિખરાયેલ નાલને હાથથી એકઠી કરીને, સંયવિયા - મુઠ્ઠીમાં પકડીને.
આ રીતે પ્રજ્ઞાપકની લવનક્રિયા શીઘત્વ દર્શાવીને - x - કહે છે - કપાય તે લવ, ચોખા વગેરેને લણવા તે લવ. તેમાં સાત લવ જેટલો કાળ થાય. * * * * * દ્રવ્ય દેવત્વ અર્થાત્ સાધુ અવસ્થામાં. જેનું ભવ-ગ્રહણ સંબંધી આયુષ્ય પૂર્ણ થયું નથી, તેના વડે જ. • x -
લવસપ્તમ, અનુતરોપપાતિક હોય છે, તેથી અનુત્તરોપપાતિક દેવની પ્રરૂપણા માટે બે સત્ર કહે છે - અનુત્તર - સર્વ પ્રધાન અનુત્તર શબ્દાદિ વિષય રોગચી, ૩૫પાત • જન્મ, તે જેને છે તે અનુતરોપપાતિક. - - જેટલામાં છભક્તિક સુસાધુ કમ ખપાવે, એટલાં કર્મો બાકી રહેતા અનુત્તરોપપાતિક દેવમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
& શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૮-“અંતર" $
- X - X - X - X - ઉદ્દેશા--માં તુરતારૂપ વસ્તુનો ધર્મ કહ્યો. આઠમામાં અાંતરરૂપે તે જ કહે છે. આ સંબંધે આવેલ આદિ સૂત્ર -
• સૂત્ર-૬૨૪ :
ભગવાન ! આ રનપભા પૃની અને શર્કરાપભા પૃથ્વીનું કેટલું બાળાઓ અંતર છે? ગૌતમ! અસંખ્યાત હજાર યોજન અંતર છે.
ભગવદ્ ! શર્કરાપભા અને તાલુકાપભા પૃથવીમાં કેટલું આભાધા અંતર છે ? એ પ્રમાણે યાવત તમા અને અધઃસપ્તમી પૃdી સુધી કહેવું.
ભગવાન્ ! અધસપ્તમી પૃથ્વી અને અલોકનું બાધા આંતર કેટલું છે ? ગૌતમ અસંખ્યાત હજાર યોજન બાધાઓ અંતર છે.
ભગવાન ! આ નાપભા પૃથ્વીથી જ્યોતિષનું કેટલું અંતર છે ગૌતમ ! 30 યોજન અબાધાએ અંતર કહેલ છે.
ભગવાન ! જ્યોતિકથી સુધર્મ-ઈશાન કલાનું કેટલું અંતર છે ? ગૌતમ ! અસંખ્યાત યોજન યાવતું અંતર કહેલ છે.
ભગવન્! સૌધર્મ-ઈશાનથી સનકુમામાહેન્દ્રનું કેટલું? એ પ્રમાણે જ છે. • • સનકુમાર-મહેન્દ્રથી બ્રહ્મલોક કલ્યનું અંતર? એ પ્રમાણે જ છે. ભગવાન ! બ્રહાલોકથી લાંતક કલ્પનું? એ પ્રમાણે જ છે.
ભગવન્! લાંતકથી મહાશુક જૂનું? એ પ્રમાણે અંતર છે મહાશુક કતાથી સહમ્રારનું એમ જ છે. સહસારથી આતંત-પ્રાણત કલાનું એમ જ છે,
નિત-પ્રાણત કલાથી આરણઆવ્યુત Rાનું એમ જ છે. આરણ-ટ્યુતથી શૈવેયક અને શૈવેયકથી અનુત્તર વિમાનનું એમ જ છે.
ભગવન / અનુત્તર વિમાનથી ઈલતુ પ્રાગભારા પૃથ્વીનું અંતર ? ગૌતમ ! બાર યોજન અબાધાએ અંતર છે • ઈષત્ પ્રણુભારા પૃથ્વીથી અલોકનું અંતર ? ગૌતમ! દેશોન યોજન અબાધા અંતર છે.
• વિવેચન-૬૨૪ :
અવાધાણ - બાધા એટલે પરસ્પર સંશ્લેષથી પીડન, બાધા નહીં તે બાધા, તે અબાધાથી જે અંતર - વ્યવધાન. અહીં અંતર શબ્દ મધ્ય વિશેષાદિ અર્થમાં વર્તમાન છે, તેના વ્યવચ્છેદથી વ્યવધાન અર્થના પરિપ્રશ્ન માટે અબાધા ગ્રહણ કર્યું. માથે જનારું નોવા અહીં યોજન પ્રાયઃ પ્રમાણાંગુલ નિષ્પન્ન લેવો. •x - અહીં પર્વતાદિના ગ્રહણના ઉપલક્ષણવણી અન્યથા આદિત્ય પ્રકાશાદિ પણ પ્રમાણ-યોજનપમેયતા થાય છે. તથા અધોલોક ગ્રામમાં તેના પ્રકાશની અપ્રાપ્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. આમાંગુલના અનિયતવથી અવ્યવહાર અંગ પણે રવિ પ્રકાશનું ઉડ્ડયયોજન પ્રમેયવ છે. તેના અતિ લઘુત્વથી પ્રમાણ યોજન પ્રમિત ક્ષેત્રની અત્યાતિ છે (ઈત્યાદિ) - X - X -
ઈષ પ્રાગભારાના ઉપરના યોજનનો જે કોશ, તે ક્રોશનો છઠ્ઠો ભાગ, આટલી સિદ્ધની અવગાહના કહેલી છે.
અહીં સિદ્ધિ અને અલોકનું દેશ ન્યૂન યોજના અંતર કહ્યું, આવશ્યકમાં યોજન જ કહ્યું છે. તેમાં કિંચિત ન્યૂનતાની વિરક્ષા કરી નથી, તેમાં વિરોધ ન સમજવો. - - પૃથ્વી આદિનું અંતર કહ્યું. તે જીવોને ગમ્ય છે, જીવ વિશેષ ગતિને આશ્રીને આ ત્રણ સૂત્ર કહે છે –

Page #45

૧૪/-/૮/૬૨૫
• સૂત્ર-૬૫ -
ભગવન ! ઉણતાથી હતું, તૃષાથી હd, દવાગ્નિ જવાલાથી હd આ શાલવૃક્ષ કાળમાણે કાળ કરીને ક્યાં જાય છે ? કયાં ઉપજે છે ? ગૌતમ! આ જ રાજગૃહનગરમાં શાલવૃક્ષપણે ઉત્પન્ન થશે. તે ત્યાં અર્ચિત-વંદિત-પૂજિતસતકારિત-સન્માનિત અને દિવ્ય, સત્ય, સત્યાવપાત, અિિહત ઇતિહાય, લીયેલપોંતેલ પૂજનીય થશે.
ભગવાન / તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધતીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉપ થશે ગૌતમ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે યાવતુ અંત કરશે.
ભગવાન ! આ ઉણતાથી અભિહત, તૃષાથી અભિહત, દવાનિ જવાલાથી અમિત શાલ યાષ્ટિકા કાળમાસે કાળ કરીને ચાવતું ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ? ગૌતમ આ જ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં વિંધ્યગિરિના પાદ મૂળમાં માહેશ્વરી નગરીમાં શામતી વૃક્ષરૂપે ફરી ઉત્પન્ન થશે. તે ત્યાં અર્ચિત-વંદિત-પૂજિત યાવતું લીધેલઝુંપેલ પૂજનીક થશે. ભગવન ત્યાંથી અનંતર ઉદ્વર્તનબાકી શાલવૃ1 મુજબ ચાવતુ અંત કરશે.
ભગવાન ! આ ઉષ્ણતાથી અભિહત આદિ ઉદ્ભર યષ્ટિકા કાળમાણે કાળ કરીને યાવતું ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ? ગૌતમ ! આ જંબૂદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં પાડલિપુત્ર નામક નગરમાં પડિલવૃક્ષપણે ફરી જન્મ લેશે. તે ત્યાં અર્ચિત, વંદિત યાવતું થશે. યાવતુ પૂર્વવત્ - X • અંત કરશે.
• વિવેચન-૬૨૫ -
બ્રિ: પ્રધાન, મળ્યોવા - સત્યાવપાત, ક્ષatવ પf (1 વિહિત પ્રાતિહાર્યપ્રતિહાર કર્મ, જેને દેવનું સાંનિધ્ય છે તે. શાસ્ત્ર - અહીં જો કે શાલવૃક્ષાદિમાં અનેક જીવો હોય છે, તો પણ પ્રયમ જીવની અપેક્ષાએ ત્રણે સૂત્રો જાણવા. * * આવા પ્રકાના પ્રશ્નો વનસ્પતિના જીવત્વમાં અશ્રદ્ધા કરતા શ્રોતાની અપેક્ષાએ ગૌતમ સ્વામીએ કરેલ, તેમ જાણવું. -- ગતિ પ્રકમથી આ કહે છે –
સત્ર-૬૨૬,૬૨૩ -
૬િ૨૬] તે કાળે, તે સમયે બડ પરિવ્રાજકના 90o શિષ્યો શીખકાળ સમયમાં એ પ્રમાણે જેમ ‘ઉવવાઈમાં ચાવતું આરાધક.
દિ] ભગવન! ઘણાં લોકો પર એમ કહે છે, એ રીતે વિશે બડ પરિવ્રાજક કાંપિલ્યપુર નગરમાં સો ઘરોમાં એ પ્રમાણે જેમ “ઉવવાd'માં અબડનું કથન યાવતુ & પ્રતિજ્ઞe અંત કરશે.
• વિવેચન-૬૨૬,૬૨૩ -
gવે નg ૩વવા અહીં ચાવત કરણથી અહીં અર્થ વડે કંઈક દેખાડે છે - ચીમકાળ સમયમાં ગંગાના ઉભયકૂળ - કાંડિલ્ય પુરથી પુરિમતાલપુર જતાં, તેઓ અટવીમાં પ્રવેશ્યા, પૂર્વે ગૃહિત પાણી વપરાઈ જતાં ખલાસ થયું, પછી તેઓ તરસ્યા થયા, પાણી દેનાર કોઈ ન મળતા અને અદતને ન લેવા, અહંને નમસ્કાર પૂર્વક અનશન સ્વીકાર્યુ, કાળ કરીને બ્રહ્મલોકે ગયા, પરલોકના આરાધક થયા.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ વરસU - કથાંશ કહીએ છીએ - વસતિને ભોગવે છે, આ સાંભળી ગૌતમ પૂછયું - ભગવન્! આ કેવી રીતે બને ? ત્યારે ભગવંતે કહ્યું - ગૌતમ ! આ સત્ય છે. કેમકે અંબડને વૈક્રિયલબ્ધિ હતી. તેથી લોકોને વિમય પમાડવાના હેતુથી કરતો. ત્યારે ગૌતમે પછચું- ભગવતુ સમીપે અંબડ દીક્ષા લેશે ? ભગવંતે કહ્યું - ના, એમ નથી. કેવલ જીવ-અજીવવાદિ ગુણને જાણીને, અનશન કરીને, બ્રહ્મલોકે જશે, ત્યાંથી ચ્યવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ‘દઢપ્રતિજ્ઞ' નામે મહર્તિક થઈ, મોક્ષે જશે. • • તેના શિષ્યો દેવપણે ઉપજ્યા. તેથી દેવ કથન કરે છે -
• સૂમ-૬૨૮ થી ૬૩૦ :
[૬ર૮] ભગવન શું “અવ્યાબાધ દેવ” અવ્યાબાધ દેવ છે હા, છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહો છો - x • ? ગૌતમ! પ્રત્યેક અવ્યાબાધ દેવ, પ્રત્યેક પુરણની, પ્રત્યેક આંખની પલક ઉપર દિવ્ય દેવદ્ધિ, દિવ્ય દેવહુતિ, દિવ્ય દેવ યુક્તિ, દિવ્ય દેવાનુભાગ, દિવ્ય સ્ત્રીશવિધ નૃત્યવિધિ દેખાડવાને સમર્થ છે, (એમ કરતા તે દેવ) તે પરણને કંઈ પણ આબાધા કે વ્યાબાધા પહોંચાડતો નથી, શરીર છેદ કરતો નથી. એટલી સૂક્ષ્મતાથી તે દેવ નાટ્યનિધિ દેખાડી શકે છે. તેથી તે દેવ આવ્યાબાધ દેવ કહેવાય.
૬િ૨૯] ભગવન! શું દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, પોતાના હાથમાં ગ્રહણ કરેલ તલવારથી કોઈ પરાનું મસ્તક કાપી કમંડલમાં નાંખવા સમર્થ છે? હા, સમર્થ છે. - - તે આમ કઈ રીતે કરે છે ?
ગૌતમાં (તે મસ્તકને) છેદી-છેદીને નાંખે છે, ભેદી-ભેદીને નાંખે છે, કૂટીફૂટીને નાંખે છે, ચૂર્ણ કરી-કરીને નાંખે છે. ત્યારપછી જલ્દીથી પુનઃ મસ્તક બનાવી દે છે. (આ પ્રક્રિયામાં) તે પરણને કંઈ પણ આબાધા કે વ્યાબાધા પહોંચાડતો નથી. આ પ્રકારની સૂક્ષમતાપૂર્વક મસ્તક કાપીને તે કમંડલુમાં નાંખે છે.
૬િ૩૦] ભગવન! “ભક દેવ’ જંભક દેવ છે? હા, છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ! જંભક દેવો, નિત્ય પ્રમોદી, અતિ ક્રીડાશીલ, કંદપરતિ, મોહનશીલ હોય છે. જે કોઈ તે દેવને કુદ્ધ જુએ છે, તે પુરુષ મહાન અપયશ પામે છે. જે કોઈ તે દેવને સંતુષ્ટ જુએ છે, તે મહા યશને પામે છે. તેથી તે ગૌતમ! જંભગ દેવો છે.
ભગવન ભર દેવો કેટલા ભેદે છે, ગૌતમ ! દશ ભેદે - અજંગ, પાનYભગ, વાભગ, લયનજૂભગ, શયનજૂભગ, પુષ્પfભગ, ફળર્જભગ, પુકાળજૈભગ, વિધાર્જભગ, અવ્યકતજ઼ભગ.
ભગવન્! જંભગ દેવો ક્યાં નિવાસ કરે છે ? ગૌતમ ! બધાં દીધ વૈતાદ્યોમાં, ચિત્ર-વિચિત્ર-જમક-પર્વતોમાં, કાંચનગિરિમાં, અહીં જૈભગ દેવો નિવાસ કરે છે . • ભગવન! જંભળ દેવોની કેટલી કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ! એક પલ્યોપમ. - ભગવન્! તે એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૨૮ થી ૬૩૦ :શ્રધ્ધાથC - બીજાને પીડા પહોંચાડવી તે વ્યાબાધ, તેના નિષેધરી અવ્યાબાધ.

Page #46

૧૪/-/૮/૨૮ થી ૩૦
તેઓ લોકાંતિક દેવની મથે રહેલા જાણવા. કહ્યું છે - સારસ્વત, આદિત્ય, વલિ, વરુણ, ગઈતોય, તુષિત, અવ્યાબાધ, અન્યર્ચા, રિઠા.
ઉપિત્તષિ - આંખની પાંપણ, માવાઈ - કિંચિત્ બાધા, "વાહ - પ્રકૃષ્ટ બાધા, વાવી એમ ક્યાંક છે, તેનો અર્થ વિશિષ્ટ બાધાં છે. વય - શરીરનો છેદ, ઇસમ - એટલું સૂમ. - x - સપાન - પોતાના હાથે. જો શક મસ્તકને કમંડલમાં નાંખવા સમર્થ છે, તો તેનો પ્રક્ષેપ કઈ રીતે તે કરે છે ? - કહે છે :
છરી વડે કૂષ્માંડાદિ માફક નાના-નાના ટુકડા કરીને કમંડલમાં પ્રક્ષેપે છે. શાડી આદિ માફક ઉભા ચીરા કરી - કરીને, ખાંડણીયામાં તલ આદિ માફક ફૂટીકૂટીને, શિલા પર શિલાપુઝક ગંધ દ્રવ્ય માફક ચૂર્ણ કરીને. (ઈત્યાદિ રીતે) મસ્તકને કમંડલમાં પ્રોપે છે.
સંધાન - એકઠું કરે છે સુલુમ - આટલું સૂક્ષ્મ કરીને.
નૃપા - સ્વચ્છંદચારીપણે ચેપ્ય કરે જૈભક - તિછલોકવાસી વ્યંતરદેવ વિશેષ. પવપનિય - સંતોષવાળા હોવાથી આનંદિત અને પ્રકૃષ્ટ ક્રીડા કર્યા. પર - કેલિરતિક, મોwાસન - મૈથુનસેવી સ્વભાવા. મનH - ઉપલાણથી આના અનર્થને પામનાર, નખ - ઉપલક્ષણથી આના અર્ચને - વૈક્રિયલkયાદિને વજસ્વામીવતુ પામનાર, તેઓના શાપ-અનુગ્રહ કરવાના સામર્થ્યથી અને તેમના સ્વભાવથી.
(૧) અન્ન ગુંજવી - ભોજનને સરસ-નીરસ કરવાની કે તેની માત્રા વધારીઘટાડી દેવાની શક્તિવાળા દેવ. - - (૨) પાનજુંભક-આ પ્રમાણે પાન આદિમાં પણ કહેવું. વિશેષ એ કે - તવન - ગૃહ. પુપતકં મન - ઉભય જંભક, આને સ્થાને અંતમંજન • વાચનાંતરમાં દેખાય છે. વિદ્યત્ત સંબT - અવ્યકત અનાદિવિભાગથી જંભકો જે છે તે. ક્યાંક અવિઠ્ઠલંમા - દેખાય છે. તેમાં અધિપતિમાં - સજાદિ નાયક વિષયમાં છંભક, સળેલુ ઘેવ રવેય યુ - પ્રતિક્ષેત્રમાં તેનો સદ્ભાવ તે ૧૩૦ સંખ્યક દીર્ધવિજયાદ્ધ પર્વત વિશેષમાં. અહીં દીર્ય ગ્રહણ વર્તુળ વિજ્યાદ્ધના નિષેધ માટે છે. વિવવાર, દેવકુરુમાં શીતોદાનદીના ઉભય પડખે ચિત્રકૂટ અને વિચિત્રકૂટ પર્વત છે. તથા ઉત્તરકરમાં શીતા નદીના બંને પડકે ચમક-સમક નામે પર્વતો છે.
વનપધ્યા. ઉત્તર કરમાં શીતા નદી સંબંધી પાંચ નીલવ આદિ દ્રહોના ક્રમે રહેલ પ્રત્યેક પૂર્વ-પશ્ચિમ કિનારે દશ-દશ કાંચન નામે પર્વતો છે. તે ૧૦૦ થાય છે. એ રીતે દેવકુમાં પણ શીતોદા નદી સંબંધી નિષધદ્રણાદિ આસપાસ ૧૦૦ છે. એ રીતે ૨૦૦ કંચનગિરિ છે. એ રીતે ધાતકીખંડાદિમાં પણ જાણવા.
છે શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૯“અણગાર” છે.
- X - X - X - X – o ઉદ્દેશા-૮-માં દેવોનું વિચિત્ર વિષયમાં સામર્થ્ય કહ્યું, તે હોવાથી તેઓમાં સ્વકમલેશ્યા પરિજ્ઞાન સામર્થ્ય નથી. તેમ સાધુને પણ –
• સૂગ-૬૩૧ -
ભગવના ભાવિતાત્મા અણગાર, જે પોતાની કમલિશ્યાને ન જાણે, ન જુએ. તે શું સરૂપી અને સકમીશ્યને જાણે-જુઓ ? હા, ગૌતમ ! ભાવિતાત્મા
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ તે જાણે જુએ. • • ભગવન ! શું સરૂપી સકતેશ્ય પુદ્ગલો આવભાસાદિ થાય છે ? હા, થાય છે. - - ભગવન્! તે સરૂપી-સકમલેય પુગલ કયા છે ? ગૌતમ! ચંદ્ર અને સૂર્ય દેવના વિમાનોથી નીકળેલ બાહ્ય વેશ્યા તેને આવભાસે છે, પ્રકાશે છે. એ પ્રમાણે છે ગૌતમ તે સરૂપીસકમલિગ્રી યુગલો અવભાસિતાદિ થાય છે.
• વિવેચન-૬૩૧ -
"માવતાત્મા • સંયમ ભાવના વડે વાસિત અંત:કરણવાળા આત્મા સંબંધી કમને યોગ્ય લેણ્યા-કૃષ્ણાદિ અથવા કર્મની લેગ્યા. તે કમલેશ્યાને વિશેષથી ન જાણે, સામાન્યથી ન જુઓ. કેમકે કૃષણાદિ લેશ્યાના કર્મદ્રવ્ય પ્લેણની અતિ સૂક્ષ્મતાથી છાસ્થને તે જ્ઞાન ગોચર નથી. જે કમલેશ્યાવાળો જીવ છે, તેને - આત્માને. સર્વ • રૂપથી - રૂ૫ અને રૂપવાનના અભેદથી શરીર વડે વર્તે છે તે. • x • અર્થાત્ શરીરયુક્ત. તેથી જ કમલેશ્યા સહ વર્તમાનને જાણે છે - ચક્ષુથી ગ્રાહ્ય હોવાથી જીવને અને શરીરને, કથંચિત્ શરીરથી અભિન્ન
- સરૂપીને સકમલેશ્યને આશ્રીને પૂછે છે - Our - ‘સરપી” - રૂપની સાથે એટલે કે મૂર્તિપણે, વણદિવાળા. પુદ્ગલ તે સ્કંધરૂપ. મોબTHતિ - પ્રકાશે છે. નૈસા - તેજ, બહારથી નીકળેલ. અહીં જો કે ચંદ્રાદિ વિમાન પુદ્ગલો જ પૃથ્વીકાયિકપણે સચેતનત્વથી સકમલેયી છે, તો પણ તેમાંથી નીકળેલ પ્રકાશ પગલોના તેના હેતુપણાથી ઉપચારથી સકમલેશ્યત્વ જાણવું. - પગલાધિકારથી કહે છે -
• સૂત્ર-૬૩૨,૬33
૬િ૩૨] ભગવન / નૈરયિકોને આd યુગલ હોય કે અનrd ? ગૌતમ ! આd પુદગલ નથી, અનાd પુદ્ગલ છે. - - ભગવન્! અસુરકુમારને શું આd પુદગલ છે કે અના? ગૌતમ! આd યુગલ છે, અનાવ નથી. એ પ્રમાણે તનિતકુમાર સુધી જાણવું.
| પૃવીકાચિકની પૃચ્છા. ગૌતમ ! અત્ત પુદ્ગલ પણ હોય અને અનાd પુગલ પણ હોય. એ પ્રમાણે મનુષ્ય સુધી જાણવું. વ્યંતર જ્યોતિક અને વૈમાનિકોને અસુરકુમારવતુ જાણવા.
ભગવન નૈરયિકોને ઈટ યુગલ હોય કે અનિષ્ટ ? ગૌતમ. ઈe પુગલ ન હોય, અનિષ્ટ હોય. જેમ અd યુગલો કહ્યા. તેમ ઈષ્ટ પણ કહેવા. કાંત, પ્રિય, મનોજ્ઞ પણ કહેવા. આ પાંચ દંડક છે.
[33] ભગવતુ ! મહર્વિક યાવત મહાસૌખ્ય દેવ શું હજાર રૂપ વિકુન, હજાર ભાષા બોલાવા સમર્થ છે? હા, સમર્થ છે. ભગવન્! શું તે એક ભાષા છે કે હાર ભાળ છે? ગૌતમ! તે એક ભાષા છે, હાર ભાષા નથી. • વિવેચન-૬૩૨,૬33 :
• અભિવિધિથી જે દુ:ખથી સંરક્ષણ આપે અને સુખને ઉત્પન્ન કરે છે આવ્યા. અથવા માતા - એકાંત હિતવાળી. તેથી જ મણીય. આની જેઓ પૂર્વે

Page #47

૧૪/-/૯/૬૩૨,633
co
મનોજ્ઞપણે વ્યાખ્યા કરી છે, તે જોવી. ઈટાદિ પૂર્વવત.
પુદ્ગલ અધિકારથી આ કહે છે - આ ભાષા એક છે. કેમકે જીવ એકવથી ઉપયોગ એકવાણું છે. એક જીવને એક સમયે એક ઉપયોગ જ હોય છે. * * * X - હે પુદ્ગલ અધિકારથી આ કહે છે –
• સુગ-૬૩૪ -
તે કાળે, તે સમયે ગૌતમસ્વામીએ તકાળ ઉદિત જસુમણ પુw પંજ પ્રકાશ સમાન લાલ વર્ષનો બાળસૂર્ય જોયો, જોઈને જાતwદ્ધ યાવતુ સમુw કુતુહલ થઈ જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા, ત્યાં આવે છે યાવત્ નમીને યાવત્ આ પ્રમાણે કહ્યું - ભગવા આ સૂર્ય શું છે?, આ સૂર્યનો અર્થ શો છે? ગૌતમાં સૂર્ય શુભ છે, સૂર્યનો અર્થ શુભ છે. • • ભગવતી આ સૂર્ય શું છે? આ સૂર્યની પ્રભા શું છે? એ પ્રમાણે જ કહેતું. એ પ્રમાણે છાયા અને વેશ્યા કહેતી.
• વિવેચન-૬૩૪ :
કવિનીત - ઉગેલો માત્ર. તેથી બાળસૂર્ય. જાસુમણા નામક વૃક્ષ, તેના પુષ્પના પ્રકાશવાળો હોવાથી લાલ રંગનો. -- આ સૂર્યનું સ્વરૂપ શું છે ? સૂર્ય શબ્દનો
અર્થ શું છે ? સૂર્યનું સ્વરૂપ શુભ છે, સૂર્ય વિમાન પૃથ્વીકાયિકોના આતપ નામે પુન્યપ્રકૃતિનું ઉદયવર્તી છે, લોકમાં પણ પ્રશસ્ત છે અને જ્યોતિકેન્દ્ર છે. તથા સૂર્યનો શબ્દાર્થ શુભ છે જે ક્ષમા, તપ, દાન અને યુદ્ધાદિ વિષયક શૂરવીરોને માટે હિતકર હોય છે, તે સૂર્ય છે અથવા શૂરોમાં જે સાધુ છે, તે સૂર્ય છે. પS • દીપ્તિ. છાથા • શોભા કે પ્રતિબિંબ. નૈયા - વર્ણ. - - લેગ્યા પ્રકમથી કહે છે -
• સૂત્ર-૬૩૫ -
ભગવન! જે આ શ્રમણ નિર્ગસ્થ ત્વયુકત થઈ વિચરે છે, તેઓ કોની તેજોલેરાને અતિક્રમણ કરે છે? ગૌતમ ! એક માસના પયયવાળા શ્રમણ નિથિ વ્યંતર દેવોની તોલેશ્યાને અતિક્રમે છે. બે માસ પયવિવાળા શ્રમણ નિન્જ આસુરેન્દ્ર વજીને બાકી ભવનવાસી દેવની તેજોવેશ્યાને અતિકમે છે. ત્રણ માસ પયયવાળા શ્રમણ અસુરકુમાર દેવોની તોલેસ્યાને, ચાર માસ પર્યાયિવાળા ગ્રહ-નક્ષત્ર-તારામ જ્યોતિષ દેવોની તોલેયાને, પાંચ માસ પર્યાયવાળા ચંદ્ર-સૂર્ય જ્યોતિકેન્દ્ર જ્યોતિરાજની તોલેયાને, છ માસ પર્યાયવાળા શ્રમણ સૌધર્મ-ઈશનિ દેવોની, સાત માસ પચયિતાળા સનતકુમારમાહેન્દ્ર દેવોની, આઠ માસ પયયવાળા બહ્મલોક-લાંતકના દેવોની તોલેસાને, દશ માસ પમયિવાળા આનત-nણત અરણઅષ્ણુત દેવોની, ૧૧માસ પરિવાળા ઝવેયક દેવોની, બર માસ પયયવાળા શ્રમણ નિન્ય અનુત્તરોપાતિક દેવોની તેજલેચાને અતિક્રમે છે.
ત્યારપછી શુકલ, શુકલાભિજાત થઈને પછી સિદ્ધ થાય છે યાવત્ અંત કરે છે. ભગવન! તે એમ જ છે (૨) કહી વિચરે છે.
• વિવેચન-૬૩૫ - જે આ પ્રત્યક્ષ. અજાઈ - આર્યપણે, પાપકર્મથી બહાર થયેલા અથવા
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ આજપર્યન્ત વર્તતા. તૈયત્નHe • સુખાસિકા તેજોલેશ્યા જ પ્રશલેશ્યા ઉપલાણથી તે સુખાસિકાનો હેતુ છે, અહીં કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી તેજોલેશ્યા શબ્દ વડે સુખાસિકા કહેલ છે. વીર્વથતિ - યતિક્રમે છે. મસુ - અમર અને બલિને વજીને. - - એક વર્ષથી ઉપર જતાં - શુક્લ નામે અભિHવૃત, અમસરી, કૃતજ્ઞ ઈત્યાદિ, બીજ કહે છે - નિરતિચાર ચાસ્ત્રિ. સુfમના • પમ શુક્લ. ઉકત કથન શ્રમણ વિશેષાશ્રિત છે, બધાં આવા છે તેમ નહીં.
$ શતક-૧૪, ઉદ્દેશો-૧૦-“કેવલી” છે
– X - X - X - X – ૦ અનંતર શુક્લ કહ્યા. તે તcવથી કેવલી છે. કેવલી આદિ અર્થ પ્રતિબદ્ધ એવો દશમો ઉદ્દેશો કહે છે –
• સૂત્ર-૬૩૬ :
ભગવદ્ ! શું કેવલી, છાસ્થને જાણે-જુએ? હા, જાણે-જુએ. ભગવન્! જે રીતે કેવલી, છSાસ્થને જાણે-જુએ, તે રીતે સિદ્ધો પણ છાસ્થને જાણે-જુએ. હા, જાણે-જુએ.
ભગવાન ! શું કેવળી, આધોવાધિકને જાણે-જુએ ? હા, ગૌતમ ! જાણેજુએ. એ પ્રમાણે પરમાધોવાધિક પણ કહેવા. એ પ્રમાણે જ કેવલી અને સિદ્ધ ચાવતુ કેવળીને જાણે અને જુએ.
ભગવાન ! જે રીતે કેવલી, સિદ્ધને જાણે-જુએ, તેવી રીતે સિદ્ધ પણ સિદ્ધને જાણે-જુએ. હા, જાણે અને જુએ.
ભગવાન ! કેવલી બોલે છે કે ઉત્તર આપે છે ? હા, ભોલે અને ઉત્તર (પણ) આપે. - - ભગવાન ! જેમ કેવલી બોલે કે ઉત્તર આપે, તે રીતે સિદ્ધો પણ બોલે કે ઉત્તર આપે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. ભગવાન ! એમ કેમ કહો છો કે - x ચાવત્ સિદ્ધો ન બોલે, ન ઉત્તર આપે ? ગૌતમ! કેવલી, ઉત્થાનકમ-બળ-વીય-યુરપાકાર પરાક્રમ સહિત હોય છે. જ્યારે સિદ્ધો ઉત્થાન યાવત્ પરાકાર પરાક્રમથી રહિત હોય છે. તેથી એમ કહ્યું કે ચાવતુ ઉત્તર ન આપે.
ભગવન્! કેવલી, (પોતાની આંખ) ખોલે કે બંધ કરે ? હા, તેમ કરે, એ પ્રમાણે આકુંચન કે પ્રસારણ કરે, એ પ્રમાણે સ્થાન-શસ્થા-નિયા કરે છે. [સિદ્ધોમાં આ બધાનો નિષેધ જાણવો.]
ભગવાન ! કેવલી આ રતનપભા પૃથ્વીને રતનપભા પૃથ્વી એ રીતે જાણેજુએ ? હા, જાણે-જુએ. - - ભગવન્! જે રીતે કેવલી રનપભાપૃથ્વીને રનપભામૃedી એમ જાણે-જુએ. તે રીતે સિદ્ધો પણ રનપભા પૃedીને જાણેજુએ. હા, જાણે અને જુએ.
- ભગવાન ! કેવલી, શર્કરાપભા પૃedીને, શર્કરાપભા પૃની છે, એમ જાણેજુએ ? પૂર્વવત્ કહેવું. આધસપ્તમી સુધી આમ કહેવું.
ભગવદ્ ! કેવલી સૌધર્મ કલાને જાણે-જુએ ? હા, જાણે-જુએ. એ પ્રમાણે જ ઈશાન યાવતુ ટ્યુતકલાને જાણે-જુઓ.

Page #48

૧૪/-/૧૦/૬૩૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
ભગવના કેલી, ગ્રીવેયક વિમાનને વેયક વિમાન એમ જાણે-જુએ ? પૂર્વવત. એ રીતે અનુત્તર વિમાનને પણ જાણે-જુએ.
ભગવાન ! કેવલી, ઉપ પ્રાગભારા પૃથ્વીને ઇષત્ પ્રભાસ પૃથ્વી રૂપે જાણે-જુએ? પૂર્વવત [આ બધું સિદ્ધોમાં પણ સમજી લેવું
ભગવન્ ! કેવલી, પરમાણુ યુગલને પરમાણુ પુદ્ગલરૂપે જો-જુએ ? પૂર્વવતું. એ પ્રમાણે દ્વિપદેશિક સ્કંધ, એ પ્રમાણે યાવત્ હે ભગવન ! કેવલી, અનંત પદેશિક સ્કંધને અનંતપદેશિક સ્કંધરૂપે જે રીતે જાણે-જુએ છે, તે રીતે સિદ્ધો પણ * * * જાણે અને જુએ ? હા, જાણે અને જુઓ. • • ભગવન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૩૬ :
અહીં કેવલી શબ્દથી ભવસ્થ કેવલી જ લેવા. પછી સિદ્ધોમાં ગ્રહણ થશે. માdf - પ્રતિનિયત ક્ષેત્રમાં અવધિજ્ઞાન. - x- માણેક - પૂછ્યું ન હોય ત્યારે બોલે. વાળ ન • પૂછવામાં આવે ત્યારે ઉત્તર આપે. તાપી - ઉર્થસ્થાન, નિષદને સ્થાન, તમ્ વર્તમસ્થાન. સેન - શય્યા, નિશિવ • અભતસ્કાલિક વસતિ. વેણુકન - કરે.
મુનિ દીપરત્નસાગર દ્વારા કરાયેલ શતક-૧૪-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
૬ શતક-૧૫ *
- X - X — o ચૌદમાં શતકની વ્યાખ્યા કરી, હવે પંદરમું આરંભીએ છીએ તેનો પૂર્વની સાથે આ સંબંધ છે - અનંતર શતકમાં કેવલી રત્નપ્રભાદિ વસ્તુ જાણે છે, તેમ કહ્યું, તે પરિજ્ઞાન આત્મસંબંધી છે. જેમ ભગવંત મહાવીર ગૌતમ પાસે પોતાના શિષ્યાભાસ ગોશાલકનું નરકાદિ આશ્રિત કહ્યું, તે કહે છે –
• સૂગ-૬૩૭ :
ભગવતી શ્રુતદેવતાને નમસ્કાર, તે કાળે, તે સમયે શ્રાવતી નામે નગરી હતી. તે શ્રાવતી નગરીની બહાર ઈશાન ખૂણામાં ત્યાં કોક નામે રભ હતું. તે શ્રાવતી નગરીમાં હાલાહ# નામે કુંભારણ આજીવિક-ઉપાસિકા રહેતી હતી, તેણી આ યાવત પરિભૂત હતી. આજીવિક સિદ્ધાંતની લબ્ધાથી, ગૃહિતાથી, પછિતાથ, વિનિશ્ચિતાથ, અસ્થિમજજાવત્ પ્રેમ-અનુરાગ કા હતી. હે આયુષ્યમાન ! આજીવિક સિદ્ધાંત જ અર્થ છે, એ જ પમરાઈ છે, બાકી બધો અનર્થ છે, એમ તેમાં આત્માને ભાવિત કરી રહેતી હતી.
તે કાળે, તે સમયે ગોશાલક મંલિપુત્ર ૨૪ વર્ષના પયયવાળો હતો, તે હાલાહલા કુંભારણની કુંભારાપણમાં આજીવિકસંઘની પરિવરીને આજીવિક સિદ્ધાંતમાં આત્માને ભાવિત કરતો રહેતો.
ત્યારે તે ગોશાળા પાસે અન્ય કોઈ દિવસે છ દિશાચરો આવ્યા, તે આ - શાણ, કલંદ, કર્ણિકાર અછિદ્ર, અનિવૈશ્યાયયન, ગૌતમગ્ર અર્જુન. ત્યારે તે છ દિશાયરો યુવકૃતમાં કથિત અષ્ટાંગ નિમિત્ત અને દેશમાં માર્ગમાં પોત-પોતાના મતિદનોથી નિયૂહા કરીને ગોશાલક મંખલિપુત્ર પાસે ઉપસ્થિત થયા.
ત્યારે તે ગોશાલક મંલિયુગ. તે અષ્ટાંગ મહાનિમિતના કોઈ ઉપદેશ દ્વારા સર્વે - પ્રાણ, ભૂત, જીવ, સત્વોને માટે આ છ અનતિકમણીય વાતોના વિષયમાં ઉત્તર આપવા લાગ્યો. તે આ - લાભ, અલાભ, સુખ, દુઃખ, જીવિત અને મરણ. ત્યારે તે ગોશાળો તે અષ્ટાંગ મહાનિમિત્તના ૨ ઉપદેશ માત્રથી શ્રાવસ્તી નગરીમાં જિન ન હોવા છતાં હું જિન છું” તેમ કહેતો, આરહંત ન હોવા છતાં ‘હું અરહંત છું” એમ કહેતો, કેવલી ન હોવા છતાં હું કેવલી છું’ એમ કહેતો અસર્વજ્ઞ છતાં સર્વજ્ઞ પ્રલાપતો, અજિન છતાં જિન છે તેમ કહેવા લાગ્યો.
• વિવેચન-૬૩૩ :
મંખલિપુત્ર-મંખલિનામક મંખનો પુત્ર. ૨૪ વર્ષના પ્રવજ્યા પયયવાળો. લાધર . દિશાની મર્યાદામાં વિચરતા, પોતાને ભગવંતના શિણ માનતા એવા દિકચરો. ટીકાકાર કહે છે - દિકરા એટલે ભગવંત પાર્થસ્થીભૂત શિણો. ચૂર્ણિકાર કહે છે ભક પાર્શ્વના શિયો. બૈંતિ પામવન - સમીપે આવ્યો.
| 3gવ - આઠ પ્રકારના નિમિત્ત - દિવ્ય, સત્પાત, આંતરિક્ષ, ભીમ, આંગ, સ્વર, લક્ષણ અને વ્યંજન. પૂર્વત - પૂર્વ નામના શ્રત વિશેષમાં રહેલ. માર્ગ એટલે ગીતમાર્ગ અને નૃત્યમાર્ગ - રસમ - અહીં નવમ શબ્દ લુપ્ત હોવાથી નવમો અને
[12/6]

Page #49

૧૫l--I૬૩૩
દશમો એમ જાણવું. સf - સ્વકસ્વકાય. ફસા - મતિ એટલે બુદ્ધિ કે મતિ અને દર્શન એટલે પ્રમેયનો પરિચ્છેદ. તે મતિ દર્શન નિબૂત - પૂર્વ લક્ષણ શ્રુત પર્યાય ચૂથથી ઉદ્ધરેલ. સવાણુ - ઉપસ્થિત થયા.
• x • x - મનતિમય - ઓળંગવી અશકચ. વા'TRUT - પૂછે ત્યારે ઉત્તર અપાય છે. પુરુષાર્થની ઉપયોગીતાથી આ છ કહ્યા છે. અન્યથા નષ્ટ-મુટ-ચિંતા-લુકા આદિ બીજા પણ ઘણાં નિમિત્તો દેખાય છે.
નિને બિનપુત્રાય • અજિન એટલે વીતરણ થઈને પોતાને જિન એમ પ્રકર્ષથી બોલવાના સ્વભાવવાળો, એ રીતે બીજા પદો કહેવા. વિશેષ એ કે - ઉન - પૂજા યોગ્ય, વસ્ત્ર - પરિપૂર્ણ જ્ઞાનાદિ - ૪ -
• સુગ-૬૩૮ ?
ત્યારે શ્રાવતી નગરીમાં શૃંગાટક યાવત્ માગમાં ઘણાં લોકો પરસ્પર એકબીજાને આમ કહેવા યાવતુ પરૂપવા લાગ્યા કે – હે દેવાનુપિયો ! એ પ્રમાણે ખરેખર, ગોશાલક મંખલિપુત્ર જિન, જિનાલાપી યાવતુ કહેવડાવતો વિચરે છે તો આ વાત કઈ રીતે માનવી ?
તે કાળે, તે સમયે સ્વામી પધાર્યા ચાવત દિi uછી ગઈ.
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના મોટા શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર છે ગૌતમ ગોત્રના હતા, યાવત નિરંતર છ%-છ તપ કરતાએ પ્રમાણે જેમ બીજ શતકમાં નિર્મન્થ ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે ચાવતું ભમણ કરતાં ઘણાં લોકોના શબ્દોને સાંભળે છે. ઘણાં લોકો પર આ પ્રમાણે કહે છે - હે દેવાનુપિયો ! ખરેખર ગોશાલક મંખલિપુત્ર જિન જિનાલાપી ચાવત કહેતો વિચરે છે, તે કેમ માનવું ?
ત્યારે ગૌતમનવમીએ ઘણાં લોકો પાસે આ વાત સાંભળી, અવધારી યાવત જાતશ્રદ્ધ યાવતું ભોજન-પાન દેખાડીને યાવત પપાસના કરતાં આમ કહ્યું – એ પ્રમાણે હે ભગવન્! હું ભ્રમણ કરતો હતો ત્યારે ઈત્યાદિ બધું કહેવું સાવત્ જિન શબદ પ્રકાશતો વિચરે છે. હે ભગવતા આ વાત કેમ માનવી? તેથી હે ભગવના હું ગોશાળ સંખલિમના ઉત્થાન-પરિયાણ આપ કહો તેમ ઈચ્છું છું.
ગૌતમ દિને સંબોધીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું - જે તે ઘણાં લોકો પરસ્પર એમ કહે છે-પ્રરૂપે છે . ખરેખર, ગોશાળો જિન, જિનાલાપી યાવત કહેતો વિચરે છે. તે મિસ્યા છે. હે ગૌતમહું એ પ્રમાણે કહું છું પાવતુ પ્રરૂપું છું કે –
- ખરેખર, આ ગોપાલક ખલિપુત્રના ખંખલિ’ નામે મેખ પિતા હતા. તે મબલિ સંખને ભદ્રા નામે સકમાલ પાવતુ પ્રતિરૂપ બની હતી, ત્યારે તે ભદ્રા પની અન્ય કોઈ દિવસે ગર્ભિણી થઈ.
તે કાળે, તે સમયે શરવણ નામે સંનિવેશ હતું. તે ત્રાદ્ધિમય, તિમિત ચાવતું દેવલોક સમાન પ્રકાશવાળું, પ્રસાદીય આદિ હતું. તે શરવણ સંનિવેશમાં ગોભહુલ બ્રાહ્મણ રહેતો હતો, તે આદ્ય ચાવત સપરિભૂત, ઋવેદ યાવત્
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સુપરિનિષ્ઠિત હતો. ગોબહલ “બ્રાહ્મણની ગોશાળા’ હતી. ત્યારે તે પંખલી સંખ અન્ય કોઈ દિવસે ગર્ભિણી પી-ભાસથે કચ્છમાં ચિત્રફલક લઈને મંખપણાથી પોતાને ભાવિત કરતો પૂવનુપૂર્વ ચાલતો ગામ-ગામ વિચરતો જ્યાં શરવણ સંનિવેશ હતું, જ્યાં ગોભહુલ બ્રાહ્મણની ગૌશાળા હતી, ત્યાં આવ્યો. આવીને ગોબહુલ બ્રાહ્મણની ગોશાળાના એક ભાગમાં ભાંડાદિ રાખ્યા. રાખીને શરવણ સંનિવેશના ઉચ્ચ-નીચ-મુદયમ કુળોમાં ગૃહસામુદાનિક ભિક્ષાચયએિ ભટકતો વસતિમાં ચોતરફ મા ગવેષણા કરતો, વસતિમાં ચોતરફ બધે માર્ગ ગવેષણા કરવા છતાં અન્યત્ર વસતિ પ્રાપ્ત ન થતાં તે ગોબહુલ બ્રાહ્મણની ગોશાળામાં એક ખૂણામાં નિવાસ કરીને રહ્યો.
ત્યારે તે ભદ્રા નવ માસ બહુ પતિપૂર્ણ થયા, સાડા સાત દિવસ વીત્યા પછી સુકુમાલ ચાવતુ પ્રતિરૂપ બાળકને જન્મ આપ્યો.
ત્યારે તે બાળકના માતાપિતાએ અગીયારમો દિવસ વીત્યા પછી રાવતું ભામે દિવસે આ • પ્રકારે ગૌણ-ગુણનિષ્પન્ન નામ કર્યું - જેથી અમારો આ બાળક ગોબહુલ બ્રાહ્મણની ગોશાળામાં જન્મ્યો છે, તેથી અમારા આ બાળકનું નામ ગોશાળો-ગોશાલક થાઓ. ત્યારે તે બાળકના માતાપિતાએ ગોશાલક નામ રાખ્યું.
ત્યારપછી તે ગોશાલક બાળક બાળભાવથી મુકત થયો, તેને વિજ્ઞાન પરિણમ્યુ. યૌવનને પામ્યો. સ્વયં સ્વતંત્રપણે એક ફિલક કર્યું સ્વયં ચિત્રફલકને હાથમાં લઈ મંખપણે પોતાને ભાવિત કરતો વિચર્યો
• વિવેચન-૬૩૮ :
બીજા શતકનો પાંચમો “નિર્મન્થ” ઉદ્દેશક પરિસ્થાન - વિવિધ વ્યતિકર પરિગમન, તે જ પાણ્યિાતિક - ચ»િ. સસ્થાન - જન્મથી લઈને - x - - ચિત્રલક લઈને ફરતો ભિક્ષુક વિશેષ. સુમાત્ન સુકુમાર હાથ, પગ અને લક્ષણવ્યંજન ગુણોથી યુક્ત. રિસ્થિમય - દ્ધ, તિમિત, સમૃદ્ધ, પ્રમુદીત, જનજાનપદ. - x - પાદk - એક આત્મા પ્રતિ - x -
• સૂત્ર-૬૩૯ :
તે કાળે, તે સમયે હે ગૌતમ ! હું 30-વર્ષ સુધી ગૃહવાસમાં રહીને, માતા-પિતા દેવગત થયા પછી. એ પ્રમાણે જેમ “ભાવના' અદયયનમાં કહ્યું તેમ ચાવતું એક દેવધ્ય ગ્રહણ કરીને મુંડ થઈને, ઘરથી નીકળીને અણગારપણે પતજિત થયો. ત્યારે હે ગૌતમ ! હું પહેલાં વષરવાસમાં પાક્ષિક-પાક્ષિક તપ કરતો અસ્થિગ્રામની નિશ્રાએ પહેલું ચોમાસું રહ્યો.
બીજ વષવાસમાં માસ-માસક્ષમણ કરતો યુવનિયુર્થી ચાલતા એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા જ્યાં રાજગૃહ નગર, જ્યાં નાલંદા બહાર જે તંતુવાય શાળા, ત્યાં આવ્યો. આવીને ત્યાં યથાપતિરૂપ અવગ્રહ યાચીને - x - તે તંતુવાય શાળાના એક ભાગમાં વષવાસ સ્વીકારીને રહ્યો.
ત્યારે હે ગૌતમ ! હું પહેલું માસક્ષમણ સ્વીકારીને રહેલો હતો. ત્યારે તે

Page #50

૧૫/-/-/૬૩૯
ગોશાલક મંખલિપુત્ર હાથમાં ચિત્રફલક લઈને મંખપણે પોતાને ભાવિત કરતો પૂર્વાનુપૂર્વી ચાલતો યાવત્ વિચરતો જ્યાં રાગૃહનગર, જ્યાં નાલંદાની બહારની તંતુવાય શાળા, ત્યાં આવ્યો, આવીને તંતુવાય શાળાના એક ભાગમા ભાંડાદિ મૂક્યા. મૂકીને રાજગૃહનગરમાં ઉચ્ચ, નીચ યાવત્ અન્યત્ર કાંય વસતિ ન મળતાં, તે જ તંતુવાય શાળાના એક ભાગમાં જ્યાં હું રહેતો હતો, ત્યાં હે
ગૌતમ ! વર્ષાવાસ સ્વીકારી રહ્યો.
૮૫
ત્યારપછી હે ગૌતમ ! પહેલાં માસક્ષમણના પારણામાં હું તંતુવાય શાળાથી નીકળ્યો. નીકળીને નાલંદાની બહારથી વચોવચ થઈને જ્યાં રાગૃહનગર હતું ત્યાં આવ્યો, આવીને રાજગૃહ નગરના ઉચ્ચ-નીચ યાવત્ ભ્રમણ કરતાં વિજય ગાથાપતિના ઘરમાં પ્રવેશ્યો. ત્યારે તે વિજય ગાથાપતિ મને આવતો જોઈને હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈને જલ્દીથી આરાનેથી ઉભો થયો, થઈને પાદપીઠ ઉપર પગ મૂકી નીચે ઉતર્યો. ઉતરીને એક શાટિક ઉત્તરાાંગ કર્યું, મસ્તકે હાથની અંજલિ જોડી, મારા તરફ સાત-આઠ પગલાં સામે આવ્યો. મને ત્રણ વખત
આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, કરીને મને વંદન-નમસ્કાર કર્યા, કરીને મને વિપુલઅશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમથી પતિલાભીશ એમ વિચારી સંતુષ્ટ થયો, પ્રતિલાભતા પણ સંતુષ્ટ થયો. પ્રતિલાભીને પણ સંતુષ્ટ થયો.
ત્યારપછી તે વિજય ગાથાપતિની તે દ્રવ્યશુદ્ધિ, દાયકશુદ્ધિ, તપસ્વી વિશુદ્ધિ, પ્રિકરણ શુદ્ધિ, પ્રતિગ્રાહક (પાત્ર) શુદ્ધિ, ત્રિવિધ-ત્રિકરણ શુદ્ધિથી દાન વડે મને પ્રતિલાભિત કરતા દેવાયુષુ બાંધ્યું, સંસાર પરિમિત કર્યો, તેના ઘરમાં આ પંચ દિવ્યો પ્રગટ થયાં, તે આ - વસુધારા વૃષ્ટિ, પંચવર્ષી પુષ્પોનો નિપાત, વસ્ત્રનો ઉપ, દેવદુભીનો નાદ, તન્મધ્યે આકાશમાં “અહોદાનંઅહોદાન' ઉદ્ઘોષણા.
ત્યારે રાજગૃહનગરમાં શ્રૃંગાટકે ચાવત્ માર્ગમાં ઘણાં લોકો પરસ્પર આ પ્રમાણે કહે છે યાવત્ પ્રરૂપે છે - હૈ દેવાનુપિયો ! વિજય ગાથાપતિને ધન્ય છે, વિજય ગાથાપતિ કૃતાર્થ છે, કૃતપુન્ય છે, કૃતલક્ષણ છે. હે દેવાનુપ્રિયો ! વિજય ગાથાપતિનો આ લોક સફળ છે, વિજય ગાથાપતિનો મનુષ્ય જન્મ-જીવિત ફળ સુલબ્ધ છે કે જેના ઘરમાં તથારૂપ સાધુને સાધુરૂપ પ્રતિલાભિત કરતાં આ પાંચ દિવ્યો પ્રગટ થયા. જેમકે વસુધારા વૃષ્ટિ યાવત્ અહોદાન-હોદાનની ઉદ્ઘોષણા. તેથી તે ધન્ય, કૃતાર્થ, કૃતપુણ્ય, કૃતલક્ષણ, બંને લોક સાર્થક, સુલબ્ધ મનુષ્ય જન્મ-જીવિત ફળ તે વિજય ગાથાપતિના થયા.
ત્યારે તે ગોશાલક મંખલિપુત્ર ઘણાં લોકો પારો આ અર્થને સાંભળીને, સમજીને સમુત્પન્ન સંશય, સમુત્પન્ન કુતૂહલ, જ્યાં વિજય ગાથાપતિનું ગૃહ હતું ત્યાં આવ્યો, આવીને વિજય ગાથાપતિના ઘરમાં વસુધારાની વૃષ્ટિ, પંચવર્ણી પુષ્પોનો નિપાત જોયો. મને વિજય ગાથાપતિના ઘરમાંથી નીકળતો જોયો, જોઈને હષ્ટ-તુષ્ટ થઈ, મારી પાસે આવ્યો, મને ત્રણ વખત આદક્ષિણ-પ્રદક્ષિણા કરી, મને વંદન-નમસ્કાર કર્યા, મને આ પ્રમાણે કહ્યું ભગવન્ ! તમે મારા
-
૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ધર્માચાર્ય છો, હું તમારો ધર્મશિષ્ય છું ત્યારે હે ગૌતમ ! મેં ગોશાલક મંખલિપુત્રની આ વાતનો આદર ન કર્યો, સ્વીકાર ન કર્યો, પણ હું મૌન રહ્યો.
ત્યારપછી હે ગૌતમ ! હું રાજગૃહનગરથી નીકળ્યો, નીકળીને નાલંદાની બહાર વચોવચથી ચાલતા જ્યાં તંતુવાય શાળા હતી, ત્યાં આવ્યો. આવીને બીજુ માસક્ષમણ સ્વીકારીને રહ્યો. ત્યારપછી, ગૌતમ ! હું બીજા માસક્ષમણના પારણે, તંતુવાયશાળાથી નીકળ્યો, નીકળીને નાલંદા બહારથી મધ્યમાં ચાલતા જ્યાં રાજગૃહનગર યાવત્ ભ્રમણ કરતો આનંદ ગાથાપતિના ઘરમાં પ્રવેશ્યો.
ત્યારે તે આનંદ ગાથાપતિ મને આવતો જોઈને વિજય ગાથપતિમાં
કહ્યા મુજબ જાણવું. વિશેષ એ કે - મને વિપુલ ખાધ વિધિથી પ્રતિલાભશે એમ વિચારી સંતુષ્ટ થયો. બાકી બધું પૂર્વવત્
-
યાવત્ ત્રીજું માસક્ષમણ સ્વીકારીને રહ્યો. ત્યારપછી હે ગૌતમ! હું ત્રીજા માસક્ષમણના પારણે તંતુવાય શાળાથી નીકળ્યો. નીકળીને પૂર્વવત્ યાવત્ ભ્રમણ કરતાં સુનંદ ગાથાાતિના ઘેર પ્રવેશ્યો. ત્યારે સુનંદ ગાથાપતિનું વૃત્તાંત વિજય ગાથપતિ માફક કહેવું. વિશેષ એ કે - મને સર્વકામગુણિત ભોજન વડે પ્રતિલાભ્યો. બાકી પૂર્વવત્
-
-
-
ચાવત્ ચોથું માસક્ષમણ સ્વીકારીને રહ્યો. ત્યારે નાલંદા બહાર નીકટમાં એક કોલ્લાગ નામે સંનિવેશ હતું. નિવેશ વર્ણન કરવું તે કોલ્લાગ સંનિવેશમાં
“બહુલ' નામે બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તે આઢ્ય યાવત્ પરિભૂત હતો. ઋગ્વેદ યાવત્ સુપરિનિષ્ઠિત હતો. ત્યારે તે બહુલ બ્રાહ્મણ કાર્તિક ચાતુમિિસકના પડવે વિપુલ મધુ-કૃત સંયુક્ત પરમાથી બ્રાહ્મણોને (જમાડ્યા અને) આચમન કરાવ્યું. ત્યારે હે ગૌતમ! હું ચોથા માસક્ષમણના પારમએ તંતુવાય શાળાથી નીકળ્યો, નીકળીને નાલંદા બહાર વચ્ચોવચથી નીકળ્યો, નીકળીને જ્યાં કોલ્લગ સંનિશ
હતું, ત્યાં આવ્યો. કોલ્લાગ સંનિવેશના ઉચ્ચનીચ યાવત્ ભ્રમણ કરતા બહુલ બ્રાહ્મણના ઘરમાં પ્રવેશ્યો. ત્યારે તે બહુલ બ્રાહ્મણ મને આવતો જોઈને - પૂર્વવત્ જાણવું. ચાવત્ મને વિપુલ મધુ-કૃત સંયુક્ત પરમાથી તિલાભશે એમ વિચારી તુષ્ટ થયો. બાકી વિજયગાથાપતિવત્ જાણવું યાવત્ બહુલ બ્રાહ્મણના (પ્રશસિત છે.)
ત્યારે તે ગૌશાળો મંલિપુત્ર, મને તંતુવાયશાળામાં ન જોઈને રાજગૃહનગરમાં અંદ-બહાર ચોતરફ મારી માર્ગણા-વેષણા કરવા લાગ્યો. મારી ક્યાંય શ્રુતિશ્રુતિ-પ્રવૃત્તિની જાણ ન થતાં જ્યાં તંતુવાય શાળા હતી ત્યાં આવ્યો. ત્યાં આવીને શાટિકા, પાટિકા, કુંડિકા, ઉપાનહ ચિત્રફલક આદિ બ્રાહ્મણોને આપી દીધાં, આપીને દાઢી-મૂછ સહિત મુંડન કરાવ્યું. કરાવીને તંતુવાયશાળાની બહાર નીકળ્યો. નીકળીને નાલંદા બાહિકિાથી વચોવચ ચાલ્યો, પછી જ્યાં કોલ્લાગ સંનિવેશ હતું ત્યાં આવ્યો, ત્યારે તે કોલાગ સંનિવેશની બહાર ઘણાં લોકોને પરસ્પર એમ કહેતા યાવત્ પ્રરૂપતા (સાંભળ્યા) હે દેવાનુપિયો! બહુલ બ્રાહ્મણ ધન્ય છે, ઈત્યાદિ ચાવત્ તેનો જન્મ, જીવિત સફળ છે.

Page #51

૧૫/-I-I૬૩૯
ત્યારે તે ગોશાલક મંખલિયુગ ઘણાં લોકો પાસે આ અર્થ સાંભળી, અવધારીને આ - આવા પ્રકારનો તેને મનોગત સંકલ્પ યાવ ઉત્પન્ન થયો. મારા ધમચિાય, ધમપદેશક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની જેવી ઋદ્ધિ, ધુતિ, યશ, બળ, વીર્ય, પરાકાર પરાક્રમ લધ-પ્રાપ્ત અને અભિસન્મુખ થયેલ છે, તેવી બીજ કોઈ તથારૂપ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણની ઋદ્ધિ, ધુતિ યાવતું પરાક્રમ લબ્ધપ્રાપ્ત-અભિસન્મુખ થયેલ નથી. તેથી નિઃસંદેહ આ મારા ધમચિાર્ય, ધર્મોપદેશક, શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અહીં જ હશે, એમ કરીને કોલ્લમ સંનિવેરામાં દર બહાર, ચારે તરફ મારી માણા-ગવેષણા કરી, મને ચોતરફ ચાવતું શોધતાં કોલ્લાસ સંનિવેરાની બાહ્ય પણિતભૂમિમાં મારી સન્મુખ આવી મળ્યો.
ત્યારે તે ગોશાળો હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈ મને ત્રણ વખત દક્ષિણપદક્ષિણા કરી યાવત્ નમન કરીને આમ કહ્યું - હે ભગવાન! તમે મારા ધિમચિાર્ય છો, હું તમારો શિષ્ય છું. ત્યારે હે ગૌતમાં મેં ગોશાળાની આ વાતનો સ્વીકાર કર્યો. ત્યારપછી હે ગૌતમાં હું ગોશાલક મંખલિપુત્ર સાથે પ્રણિત ભૂમિમાં છ વર્ષ સુધી લાભ-લાભ, સુખ-દુ:ખ, સકાર-સત્કારને અનુભવતો અનિત્ય જગરિકા કરતો વિચર્યો.
• વિવેચન-૬૩૯ -
HTTRવાસ - ગૃહવાસ, સેવીને, એ પ્રમાણે વાર સૂત્રના બીજા શ્રુતસ્કંધના ૧૫માં ભાવના અધ્યયનમાં કહ્યા મુજબ. આના દ્વારા એમ સૂચવે છે કે – અભિગ્રહ સમાપ્ત થતાં, હિરચ-સવાણદિનો ત્યાગ કરીને, પ્રવજ્યા સ્વીકારના પ્રથમ વર્ષે, નિશ્રા કરીને પહેલું અંતરાવાસ-વર્ષના પ્રથમ અવસરમાં - જેમાં વષ થાય તે અંતર વર્ષ અથવા અંતરમાં અર્થાત્ શોધેલ ક્ષેત્ર પ્રાપ્ત ન થવા છતાં સાધુને અવશ્ય આવાસ કરસ્વો જોઈએ તે અંતરાવાસ અર્થાત્ વર્ષાકાળ એટલે ચાતુમિિસક અવસ્થાન.
બીજા વર્ષે, કુવિંદશાળામાં. મુકલાકાર હાથ કર્યા છે જેણે તે ‘સંજલિ મહેલિય હત્યે'વશુદ્ધ • ઓદનાદિ દ્રવ્ય શુદ્ધ-ઉદ્ગમાદિ દોષરહિત દાન, થાયTTA - આશંસાદિ દોષરહિત દાયક, એમ બીજું પણ. વિદળ - ઉક્ત લક્ષણથી વિવિધ અથવા કૃત-કારિત-અનુમિત ભેદથી, ત્રિકરણ-મન, વચન, કાયાથી શુદ્ધ. વસુધારાદ્રવ્યરૂપ ધારાની વૃષ્ટિ.
- X - યW - સ્વ પ્રયોજનગૃત. યેતવમવન - ફળવત્ કૃત. સયા - આ લોક, પરલોકના શુભ ફળને કરેલ, જન્મ અને જીવિતનું જે ફળ છે. તણાવ - તથાવિધ અવિજ્ઞાતવત વિશેષ. સાયા - શ્રમણમાં, સાધુપ - સાધુ આકાર, ધર્મતવાસ • શિયાદિના ગ્રહણને માટે પણ શિષ્ય થાય, તેથી કહે છે - ધર્મ-શિષ્ય.
અનrtવાણી - ખંડ-ખાધાદિ લક્ષણ ભોજન વડે. ગુfunય - અભિલાષભૂત સાદિથી થયેલ, તે સર્વ કામગુણિત, પરમગ્ન • ખીર વડે. માથામ0 - તે ભોજનદાન પછી, તેની શુદ્ધિ માટે આચમન કરાવીને અર્થાત્ જમાડીને. સામતર વારિ - બાહ્ય અને અત્યંતર સહિત. મયTUTRાર્વસT - અન્વયથી માર્ગણ અને વ્યતિરેકથી ગવેષણ. • x • પુરુ - સંભળાય તે શ્રુતિ-શબ્દ, તેમાં આંખ વડે જોતાં,અર્થ શબ્દશી નિશ્ચય
૮૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ કરાયેલ શ્રુતિ લેવી. - ક્ષતિ, છીંક. આ પણ ન દેખાતાં મનુષ્યની હોય. પથર - પ્રવૃત્તિ, વાત.
સfથા - પરઘાન વસ્ત્રો, પાયા - ઉત્તરીય વસ્ત્રો, ક્યાંક fકવા - રાંધવાના વાસણ, પણ દેખાય છે. માદો આયામ - શાટિકાદિ બ્રાહ્મણને આપે છે. કરોડું - દાઢી-મૂંછ સહિત. મું - મુંડન કરાવ્યું. પાયમૂનિ - ભાંડ વિશ્રામ સ્થાન અથવા મનોજ્ઞભૂમિમાં. મfજસમત્રા - મળ્યો. -x- ભગવંતે અક્ષીણ સગપણાથી, પરિચયથી કિંચિત નેહ ગર્ભિત અનુકંપાવી, છાસ્થતાથી અનામત દોષ ન જાણીને અને અવશ્ય થનાર એમ સમજીને એ (અર્થ) વાતને સ્વીકારી, અનિત્ય યિતા કરી.
• સૂત્ર-૬૪૦ :
ત્યારપછી હે ગૌતમ! હું અન્ય કોઈ દિવસે પ્રથમ શરદકાળ સમયમાં (જ્યારે) અનાવૃષ્ટિ થયેલ (ત્યારે) ગોશાળા સાથે સિદ્ધાર્થગ્રામ નગરથી કુમરિગ્રામ નગરે વિહાર કરવા નીકળ્યો, તે સિદ્ધાર્થગ્રામ નગરથી કુમરિગ્રામ નગરના અંતરમાં એક મોટો તલનો છોડ, પુષ-પત્ર યુક્ત હર્યોભર્યો, શ્રી વડે અતિ શોભતો રહેતો હતો. ત્યારે તે ગોશાળા તલનો છોડ જોઈને, મને વંદનનમસ્કાર કરીને આમ પૂછયું કે - હે ભગવન્! આ તલનો છોડ નિuઝ થશે કે નહીં? આ સાત તલપુuઅને મરીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉતાણ થશે ? (ભારે મેં ક0 આ તલનો છોડ નિrm થશે, આ સાd dલ પંપ મરીને આજ તલના છોડમાં સાત તલ રૂપે ઉત્પન્ન થશે.
ત્યારે તે ગૌશાળાએ મેં આમ કહેતા, આ વાતની શ્રદ્ધા ન કરી, પ્રતીતિ ન કરી, રચી ન કરી, કથનની અશ્રદ્ધા, આપતિ, અરુચિ કરીને મારા નિમિતે “આ મિથ્યાવાદી થઈ જાય” એમ વિચારીને મારી પાસેથી ધીમે-ધીમે પાછળ સરક્યો, સરકીને જ્યાં તલનો છોડ હતો ત્યાં ગયો. જઈને તે તલના છોડને માટી સહિત સમૂલ ઉખાડીને એકાંતે ફેંકી દીધો. હે ગૌતમ! તે જ ક્ષણે દિવ્ય વાદળો પ્રગટ થયા, ત્યારપછી તે દિવ્ય વાદળ જલ્દીથી ગર્જવા લાગ્યા, તુરંત જ વિજળીઓ થવા લાગી, શીઘતાથી અતિ માટી કે અતિ પાણી ન થાય તે રીતે પાણીની બંદો વરસી, રજ અને ધૂળને શાંત કરી દીધી, દિવ્ય સલીલઉદક વર્ણ વસ્ત્ર જ્યાં તે તલનો છોડ રહેલો, તે ત્યાં જ ચોંટી ગયો, ત્યાં જ બદ્ધમુલ થઈને ત્યાંજ સ્થિર થઈ ગયો. તે સાત વણપુના જીવો મરીને ફરી તે જ તલના છોડમાં એક તલફલિકામાં સાત તલરૂપે ઉત્પન્ન થયા.
• વિવેચન-૬૪o :
સિદ્ધાંત ભાષાથી માણસર-પોષને શરદ કહે છે. તેમાં પ્રથમ શરતુકાળ એટલે માગસરમાં, વર્ષા થયેલ ન હતી ત્યારે, બીજા કોઈ આસો અને કારતકને શરત્રનું કહે છે. “અાવૃષ્ટિને કારણે તેમાં પણ વિચરણમાં કોઈ દોષ નથી “– આ વાત અસંગત છે. ભગવંત પણ અવશ્ય પર્યુષણના કતવ્યપણાચી, પર્યુષણ કણ કરે. હfથાનિHTTI - વનસ્પતિથી અતિ શોભતું. • • “ત્યારે મેં ગોશાળાને આમ કહ્યું.” અહીં જો કે ભગવંતને પૂર્વકાળે સ્વીકૃત મૌનનો અભિગ્રહ છતાં ઉત્તર

Page #52

૧૫/-|-/૬૪૦
આપવાને માટે કદાચ કોઈ વચનની છુટ્ટી અભિગ્રહમાં સંભવે છે.
તિજ્ઞસંનિયાળુ - તલની ફળીમાં, મર્મ પળાય - મને આશ્રીને “આ મિથ્યાવાદી થાઓ” એવો વિકલ્પ કરીને. અમવાદ્ - અભ્ર રૂપ વા-પાણીના દલિકો. પતળતાવડ઼ - પ્રકર્ષથી ગર્જે છે. - x - નામટ્ટિય - અતિ કાદવ નહીં તે રીતે. પવિત્તપસિય - પ્રવિલ વિપુષ, ચરેત્તુવિળાસળ - રજ એટલે વાયુથી ઉડેલ આકાશવર્તી રેણુ - ભૂમિસ્થિત ધૂળ, તે બંનેને ઉપશમક, સનિનોન - શીતાદિ મહાનદીના જેવો રસમય.
CE
• સૂત્ર-૬૪૧ થી ૬૪૪ --
[૬૪૧] ત્યારપછી હે ગૌતમ ! હું ગોશાલક મંખલિપુત્ર સાથે જ્યાં કુંડગ્રામનગર હતું ત્યાં આવ્યો, ત્યારે તે કુંડગ્રામ નગરની બહાર વૈશ્યાયન
નામે બાલ તપસ્વી નિરંતર છટ્ઠ-છઠ્ઠના તપકર્મ સાથે બે હાથને ઉંચા કરી-કરીને
સૂર્યાભિમુખ રહી, આતાના ભૂમિમાં આપના લેતો વિચરતો હતો. સૂર્યના તેજથી તપેલી તે જુઓ ચોતરફ પડતી હતી. પ્રાણ-ભૂત-જીવ-સવની અનુકંપાથી તે પડતી એવી જુને વારંવાર ત્યાંને ત્યાં રાખતો હતો.
-
ત્યારે તે ગોશાળાએ વૈશ્યાયન બાલતપસ્વીને જોયો, જોઈને મારી પાસેથી ધીમે-ધીમે પાછળ સરક્યો, સરકીને જ્યાં વૈશ્યાયન બાલતપસ્વી હતો, ત્યાં ગયો, જઈને બાલતપવીને આમ કહ્યું. શું તમે તત્ત્વજ્ઞ કે તપવી મુનિ છો કે “જૂના રાજ્જાતર છો ? ત્યારે તે વૈશ્યાયને ગોશાળાના આ કથનનો આદર ન કર્યો, સ્વીકાર્યું નહીં, પણ મૌન રહ્યો. ત્યારે તે ગોશાળાઓ, વૈશ્યાયનને બે ત્રણ વખત આમ પૂછ્યું કે શું તમે તત્ત્વજ્ઞ કે મુનિ વત્ શય્યાતર છો ? ત્યારે તે વૈશ્યાયને ગોશાળાએ બે-ત્રણ વખત આમ કહેતા શીઘ્ર કોપિત થયો યાવત્ દાંત કચકચાવતો આતાપના ભૂમિથી ઉતર્યો, ઉતરીને તૈજસ સમુદ્ઘતિથી સમવહત થયો, થઈને સાત-આઠ પગલાં પાછો ખસ્યો, ખસીને ગોશાળાના વધને માટે શરીરમાં રહેલ તેજને બહાર કાઢ્યું, ત્યારે હે ગૌતમ ! મેં ગૌશાળાની અનુકંપા માટે વૈશ્યાયનના તેજ ને પ્રતિસંહરણાર્થે તેના માર્ગમાં શીતલ તેજોલેશ્યા બહાર કાઢી, જેથી મારી શીતલ તેજોલેશ્યાથી વૈશ્યાયનની તેજોલેશ્યાનો પ્રતિઘાત થઈ જાય.
ત્યારે તે વૈશ્યાયન, મારી શીતલ તેજોલેશ્યાથી પોતાની ઉષ્ણ તેજોલેશ્યાનો પ્રતિઘાત થયો જાણીને ગૌશાળાના શરીરને કંઈ પણ આબાધા કે વ્યાબાધા કે શરીર છંદ ન કરી શક્યાનું જોઈને, પોતાની તેજોલેશ્યાને પાછી સંહરી લીધી, સંહરીને મને એમ કહ્યું કે મેં જાણી લીધું ભગવન્ ! મેં જાણી લીધું.
-
ત્યારે તે ગોશાળાએ મને એમ કહ્યું કે ભગવન ! આ જૂઓના શય્યાતરે, આપને એમ શું કહ્યું કે “મેં જાણી લીધું, ભગવન્ ! મેં સમજી લીધું.’’ ત્યારે હે ગૌતમ ! મેં ગોશાળાને કહ્યું કે હે ગોશાળા ! તું વૈશ્યાયન બાલતપવીને જોઈને મારી પાસેથી મૌનપૂર્વક પાછો સરકીને વૈશ્યાયન પાસે ગયો, જઈને વૈશ્યાયનને પૂછ્યું કે – શું તમે તત્ત્વજ્ઞ કે તપવી મુનિ છો અથવા જૂઓના
-
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ શય્યાતર છો ? ત્યારે તે વૈશ્યાયને, તારા આ કથનનો આદર ન કર્યો, સ્વીકાર ન કર્યો પણ મૌન રહ્યા. ત્યારે હે ગૌશાળા ! તે બાલતપસ્વીને બીજી-ત્રીજી વખત પણ પૂછ્યું કે તમે તત્ત્વજ્ઞ કે તપસ્વી મુનિ યાવત્ શય્યાતર છો ?, ત્યારે તે વૈશ્યાયને, તને બીજી-ત્રીજી વખત આમ કહેતો જાણીને અતિ કોપિત થઈ યાવત્ પાછા ખસ્સા, ખસીને તારા વધને માટે શરીરમાંથી તેોલેશ્યા કાઢી. ત્યારે તે ગોશાળા ! મેં તારી અનુકંપાથી વૈશ્યાયન બાલતપસ્વીની ઉષ્ણ તેોલેશ્યાના પ્રતિસંહરણ માટે, તેના માર્ગમાં શીતલ તેજલેશ્યા છોડી યાવત્ તેને પ્રતિહત જાણીને તારા શરીરને કંઈપણ આબાધા કે વ્યાબાધા કે શરીર છંદ ન કરાયેલ
જોઈને તેણે ઉષ્ણ તેજોવેશ્યા પાછી સંહરી લીધી, સંહરીને મને કહ્યું – ભગવન્ ! મેં જાણી લીધું, ભગવન્ ! મેં સમજી લીધું.
-
-
ત્યારે તે ગોશાલકે મારી પાસેથી આ અર્થને સાંભળી, અવધારીને ભયભીત થયો યાવત્ સંજાત ભયથી મને વંદન, નમન કરીને, મને એમ પૂછ્યું કે ભગવન્ ! સંક્ષિપ્ત વિપુલ તેજોલેશ્યા કઈ રીતે પ્રાપ્ત થાય ? ત્યારે હે ગૌતમ ! મેં ગોશાલકને કહ્યું ગોશાલક ! જે નખસહિત બંધ કરેલ મુઠ્ઠી જેટલા અડદના બાકુળા તથા એક કોગળા જેટલાં પાણીથી નિરંતર છટ્ઠ-છઠ્ઠના તપશ્ચરણપૂર્વક બંને હાથ ઉંચા રાખીને યાવત્ આતાપના લઈ વિસરે, તેને છ માસને અંતે સંક્ષિપ્ત-વિપુલ તેજોલેશ્યા પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારે ગોશાલકે મારી આ વાતને સમ્યક્ વિનયપૂર્વક સ્વીકારી.
[૬૪ર] ત્યારે હે ગૌતમ ! હું અન્ય કોઈ દિવસે ગોશાળા મંખલિપુત્રની સાથે કૂર્મગ્રામ નગરથી સિદ્ધાર્થ ગ્રામ નગરે વિચરવા નીકળ્યો. જ્યારે અમે તે સ્થાનની નજીક આવ્યા. જ્યાં તે તલનો છોડ હતો, ત્યારે તે ગોશાળાએ કહ્યું
ભગવન્ ! આપે તે દિવસે મને આમ કહેલ વત્ પ્રરૂપેલ કે હે ગોશાળા ! આ તલનો છોડ નિષ્પન્ન થશે, યાવત્ સાત તલ ઉત્પન્ન થશે. તે મિથ્યા છે, તે આ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે કે આ તે તલનો છોડ નિષ્પન્ન થયો નથી, અનિષ્પન્ન જ છે અને તે સાત તલપુષ્પજીવો વીને આ તલના છોડમાં, તેની એક તલની ફળીમાં સાત તલ ઉત્પન્ન થયા નથી.
ત્યારે હે ગૌતમ ! મેં ગોશાળાને કહ્યું – ત્યારે મેં કહેલા યાવત્ પ્રરૂપેલા આ કથનની તે શ્રદ્ધા, પ્રીતિ, રુચિ કરી ન હતી. એ કથનની અશ્રદ્ધા, અપ્રીતિ, અરુચિ કરતો, મારા નિમિત્તે આ મિથ્યાવાદી થાઓ, એમ વિચારી મારી પાસેથી નીકળી, ધીમે ધીમે પાછો ખસ્યો, ખસીને જ્યાં તલનો છોડ હતો, ત્યાં ગયો. યાવત્ એકાંતમાં તે છોડ ફેંકી દીધો. હે ગોશાળા ! તત્ક્ષણ જ દિવ્ય વાદળો પ્રગટ્યા. ત્યારે તે દિવ્ય વાદળો યાવત્ તે તલનો છોડ એક તલ ફળીમાં સાત તલ રૂપે ઉત્પન્ન થયો. હે ગોશાળા ! એ રીતે તે તલનો છોડ નિષ્પન્ન જ છે, અનિષ્પન્ન નથી, તે સાત તલ પુણ્યજીવો પણ મરીને આ જ તલનો છોડની એક તલફળીમાં સાત તલ રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે. આ પ્રકારે હે ગોશાલક ! વનસ્પતિકાયિક પ્રવૃત્ત પરિહાર પહિરે છે.
૯૦
-

Page #53

૧૫/-/-/૬૪૧ થી ૬૪૪
ત્યારે તે ગોશાલકે મારા એ કથનની યાવત્ પ્રરૂપેલા એ અર્થની શ્રદ્ધાદિ ન કર્યા, એ કથનની અશ્રદ્ધા યાવત્ અરૂચિ કરી, જ્યાં તલનો છોડ હતો, ત્યાં જઈને તલના છોડની તલફળી તોડી તોડીને તેને હથેલીમાં રાખીને મસળીને સાત તલ બહાર કાઢ્યા. ત્યારપછી તે ગૌશાળાઓ તે સાત તલને ગણતાં આ આવા પ્રકારનો મનોગત સંકલ્પ યાવત્ ઉત્પન્ન થયો - બધાં જીવ આ પ્રકારે પરિવૃત્ય પરિહાર કરે છે. હે ગૌતમ ! આ ગોશાલકનો પરિવર્ત છે અને તે ગૌતમ ! આ ગૌશાળાનું મારી પાસેથી પોતાનું પૃથક્ વિચરણ છે.
[૬૪૩] ત્યારે તે ગોશાલક મંલિપુત્રે નખસહિત એક મુઠ્ઠીમાં આવે તેટલાં અડદના બાકુળા અને એક કોગળા જેટલું પાણી લઈને નિરંતર છટ્ઠછઠ્ઠના તપોકર્મ પૂર્વક, બે હાથને ઉંચા રાખીને યાવત્ વિચરવા લાગ્યો. ત્યારે તે ગૌશાળાને છ માસને અંતે સંક્ષિપ્ત વિપુલ તેજોલેશ્યા ઉત્પન્ન થઈ.
[૬૪૪] ત્યારે તે ગોશાલક મંખલિપુત્રને અન્ય કોઈ દિવસે આ છ દિશાચરો, તેની પાસે આવ્યા. તે આ - શાણ આદિ પૂર્વવત્ કહેવું યાવત્ અજિન હોવા છતાં જિન શબ્દ પ્રકાશતો વિચરે છે.
૧
હે ગૌતમ! ખરેખર તે ગોશાળો જિન નથી, તે જિનપ્રલાપી યાવત્ જિનશબ્દને બોલતો વિચરે છે. વસ્તુતઃ ગોશાળો અજિન છે, જિનપલાપી છે યાવત્ જિન શબ્દને સ્વયં પ્રકાશતો વિચરે છે.
ત્યારપછી તે મહા મોટી મહત્ પદાશિવની જેમ પાછી ફરી.
ત્યારે શ્રાવસ્તી નગરીના શ્રૃંગાટકે યાવત્ ઘણાં લોકો પરસ્પર યાવત્ પ્રરૂપવા લાગ્યા કે હે દેવાનુપિયો! ગૌશાળો પોતાને જિન, જિનપલાપી કહેતો યાવત્ વિરે છે, તે મિથ્યા છે. શ્રમણ ભગવન્ મહાવીર એ પ્રમાણે કહે છે યાવત્ પ્રરૂપે છે કે તે ગોશાલક મંખલિપુત્રના મંખલી નામે મંખ પિતા હતા, ઈત્યાદિ બધું પૂર્વોત કથન જાણવું - કહેવું યાવત્ તે જિન નથી છતાં જિન શબ્દ બોલતો વિચરે છે. પણ તે ગોશાળો જિન નથી, માત્ર નિપલાપી થઈ વિચરે છે. શ્રમણ ભગવન્ મહાવીર જિન છે, જિન કહેતા એવા યવત્ જિન શબ્દને પ્રકાશતા વિચારે છે. ત્યારે તે ગોશાળાએ ઘણાં લોકો પાસે આ કથા સાંભળીને અવધાર્યું. તે અતિ ક્રોધિત થયો યાવત્ દાંત કચકચાવતો આતાપના ભૂમિથી નીચે ઉતર્યો, ઉતરીને શ્રાવસ્તીનગરી વચોવચથી હાલાહલા કુંભારણની કુંભારપણે આવ્યો. આવીને હાલાહલા કુંભારણની કુંભારપણમાં આજીવિક સંઘથી પવૃિત્ત થઈને, અતિ રોષ ધારણ કરતો ત્યાં રહ્યો.
• વિવેચન-૬૪૧ થી ૬૪૪ :
પ્રાણાદિની સામાન્યથી જે દયા, તેના વડે અથવા ‘જૂ’ જ ઉચ્છ્વાસાદિ પ્રાણથી ભાવથી પ્રાણ છે, હોવાના ધર્મકત્વથી ભૂત, ઉપયોગ લક્ષણત્વથી જીવ, સત્વ યુક્તતાથી સત્ત. વિ મયં મુળી મુખિય્ . શું તમે તપસ્વી છો કે જ્ઞાત તત્ત્વ છો અથવા શું તમે તપસ્વી છો અથવા શું તમે યતિ કે ગ્રહગૃહિત છો? કે વિકલ્પે જૂઓના સ્થાન દાતા છો?
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
0
સત્તરૃ પાડું પ્રત્યન વિશેષાર્થે ઉંટની જેમ પ્રહાર કરવા, સીસિપ્ન તેવÒÍ પોતે કરેલી ઉષ્ણ તેજોલેશ્યા. મે યમેનું યંળવવમેય - હે ભગવન્ ! મેં તે જાણ્યે-સમજી લીધું કે ભગવત્ આપની કૃપાથી આ બળ્યો નથી. સંભ્રમાર્ગે ગત શબ્દનું પુનઃ પુનઃ ઉચ્ચારણ છે અહીં ભગવંતે ગોશાળાનું સંરક્ષણ કર્યુ, તે સરાગત્વ અને સત્ત્વદયાથી છે, જે સુનક્ષત્ર-સર્વાનુભૂતિ મુનિઓનું ન કર્યું તે વીતરાગત્વથી અને અનુપજીવકત્વ લબ્ધિ અથવા અવશ્ય ભાવિભાવત્વથી જાણવું.
સંચિતવિન તેમનેશે - સંક્ષિપ્ત અપ્રયોગકાળમાં અને વિપુલ-પ્રયોગકાળમાં તેજોલેશ્યા લબ્ધિ વિશેષ. સામ્ - નખ સહિત અર્થાત્ જે મુઠ્ઠી બંધ કરાતા આંગળીના નખ અંગુઠા નીચે રહે ધુમ્મા પિડિયાટ્ - કુભાષ એટલે અડધા પક્વ મગ આદિ કે અડદ, વિવકાસĪ - વિકટ એટલે જળ, તેનો આશય કે આશ્રયસ્થાન. તેને વૃદ્ધો ચુલ્લુભર (કોળીયા જેટલું) કહે છે - ૪ - ૪ -
વાસાવાઓ પટ્ટાર - પરિવૃત્ય એટલે મરી મરીને તે જ વનસ્પતિશરીરનો પરિંભોગ, તેમાં જ ઉત્પાદ. રઘુકુર - તોડે છે, પટ્ટ - પરિવર્તવાદ, - ૪ - ૪ - ના સિવે - શિવરાજર્ષિ ચરિત્ર મુજબ. વં યવિ - પ્રજ્ઞાપકને જણાવતું ઉપચિહન.
- સૂત્ર-૬૪૫ થી ૬૪૭ :
[૬૪૫] તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવન્ મહાવીરના શિષ્ય, આનંદ નામે સ્થવિર, જે પ્રકૃતિભદ્રક યાવત્ વિનીત હતા, નિરંતર છટ્ઠ-છઠ્ઠના તપોકર્મ વડે સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરતા હતા. ત્યારે તે આનંદ સ્થવિર છટ્ઠ તપના પારણે પ્રથમ પોિિસમાં જેમ ગૌતમસ્વામીમાં કહેલું તેમ પૂછે છે, તે રીતે યાવત્ ઉચ્ચ-નીચ-મધ્યમ યાવત્ (ગૃહોમાં) ભ્રમણ કરતાં હાલાહલા કુંભારણની કુંભારાપણની નજીકથી પસાર થયા.
૯૨
ત્યારે તે ગોશાલક મંખલિપુત્રે આનંદસ્થવિરને હાલાહલા કુંભારણની કુંભારાપણની નીકટથી પસાર થતાં જોયા. જોઈને આમ કહ્યું – હે આનંદ ! અહીં આવ. એક મોટું દૃષ્ટાંત સાંભળ.
ત્યારે તે આનંદ સ્થવિર ગોશાળાએ આમ કહ્યું ત્યારે હાલાહલા કુંભારણની કુંભારાપણમાં જ્યાં ગોશાળો હતો ત્યાં આવ્યા. ત્યારે તે ગોશાલકે આનંદ સ્થતિને કહ્યું – હે આનંદ ! એ પ્રમાણે આજથી ઘણાં વર્ષો પૂર્વે કેટલાંક ઉચ્ચનીય વણિકો અર્થાઅર્થી, અથલુબ્ધ, અર્થગવેષી, અર્થકાંક્ષિત, અર્થપિપાસુ, અર્થની ગવેષણાર્થે વિવિધ વિપુલ કરિયાણાના વાસણાદિના ગાડા-ગાડી ભરીને અને ઘણું જ ભોજન-પાનનું પાથેય લઈને એક મહાન્ અગામિક, અનૌધિક, છિન્નપાત, લાંબા માર્ગવાળી અટવીમાં પ્રવેશ્યા.
ત્યારે તે વણિકોએ, તે અકામિત, અનૌધિક, છિન્નાપત દીર્ઘ માર્ગવાળી અટવીના કોઈ દેશમાં પહોંચીને તે પૂર્વગૃહિત પાણી અનુક્રમે પીતા-પીતા તે પાણી પુરુ થઈ ગયું. ત્યારે તે વણિકો, પાણી ખલાસ થઈ જવાથી તૃષાથી પરાભૂત થઈને પરસ્પર બોલાવીને, એકબીજાને કહ્યું – હે દેવાનુપિયો! આ પ્રમાણે આપણે આ અગ્રામિક યાવત્ અટવીમાં કોઈ દેશ ભાગમાં પહોંચતા જ તે પૂર્વગૃહિત ઉદક

Page #54

૧૫/-I-I૬૪પ થી ૪૦
અનુક્રમે પીવાતાવાતા ખલાસ થઈ ગયેલ છે. તો હે દેવાનપિયો આપણા માટે એ શ્રેયકર છે કે આપણે આ અગ્રામિક યાવતુ અટવીમાં ચોતરફ પાણીની માણિ-ગવેષણા કરીએ. એમ વિચારી પરસ્પર પાસે આ કથનનો સ્વીકાર કર્યો
ત્યારપછી તે અગામિક યાવતુ અટવીમાં ચોતરફ પાણીની માગણી ગવેષણા કરે છે. ચોતરફ પાણીની માણિા ગવેષણા કરતાં એક મોટા વનખંડમાં પહોંચ્યા, જે કૃણ, કૃણાલભાસ યાવતુ પ્રસEliાદાયક અને પ્રાસાદીય યાવતુ પ્રતિરૂપ હતું. તે વનખંડના બહુ મધ્ય દેશભાગમાં એક મોટો રાફડો જોયો. તે રાફડાના ચાર ઉંચે ઉઠેલા, સિંહની કેશરા સમાન ચાર શરીર હતા. તીજી ફેલાયેલા હતા. નીચે અહdaufકારે, અર્ધસર્ષ સંસ્થાન સંસ્થિત પ્રાસાદીય પાવતુ પ્રતિરૂપ હતા.
ત્યારે તે વણિકો હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈને એકબીજાને બોલાવ્યા, બોલાવીને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! આપણે આ આગામિક યાવત્ અટવીમાં ચોતરફ માણા-ગવેષણા કરતાં આ વનખંડ જોયું જે કૃણ યાવત્ કૃણાવભાસ છે, આ વનખંડના બહુમધ્યદેશ ભાગમાં આ રાફડો જોયો, આ રાફડાના અતિ ઉંચા ચાવતુ પ્રતિરૂપ ચાર શરીરકાર છે. તો હે દેવાનુપિયો ! એ શ્રેયસ્કર છે કે આપણે આ રાફડાના પહેલાં શિખરને ભેદીએ. અહીં ઘણું ઉદાર શ્રેષ્ઠ પાણી મળશે. ત્યારે તે વણિકોએ પરસ્પર પાસે આ કથન સ્વીકાર્યું. પછી તે રાફડાનું પહેલું શિખર મેથ. તેઓએ ત્યાં સ્વચ્છ, પથ્ય, ઉત્તમ, હલકું સ્ફટિકવણ ઉદાર, શ્રેષ્ઠ જળને જોયું. ત્યારે તે કો હસ્ટ-તુષ્ટ થઈને તે પાણી પીધું. પોતાના વાહનોને પાયું, વાસણો ભય.
ફરી વખત તેઓએ એકબીજાને આમ કહ્યું - એ રીતે હે દેવાનુપિયો ! આપણે આ રાફડાના પહેલાં શીખરને ભેદતા ઉદાર શ્રેષ્ઠ જળ મેળવ્યું. હું દેવાનપિયો આપણે માટે શ્રેયકર છે કે આ રાફડાના બીજા શિખરને પણ ભેદીએ. તેનાથી આપણને પર્યાપ્ત ઉત્તમ સુવણરન પ્રાપ્ત થશે. ત્યારે તે વણિકો એકબીજાની પાસે આ કથનને સાંભળીને, તે રાફડાનું બીજું શિખર ભેવું, તેઓએ ત્યાં સ્વચ્છ, જાન્ય, તપનીય મહાઈ, મહાઈ, મહાઈ, ઉદાર, શ્રેષ્ઠ સુવર્ણ પ્રાપ્ત કર્યું. ત્યારે તે વણિકોએ હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈને ભાજનો, ભય, ભરીને વાહનોને પણ ભરી લીધાં.
- ત્રીજી વખત પણ એકબીજાને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! આપણે આ રાફડાનું પહેલું શિખર ભેળુ અને ઉદર શ્રેષ્ઠ જળ મળ્યું. બીજા શિખરને ભે અને ઉદાર શ્રેષ્ઠ સુવર્ણ મળ્યું. હે દેવાનુપિયો ! એ શ્રેયસ્કર છે કે આપણે આ સફડાનું ત્રીજું શિખર પણ ભેદીએ. એમાંથી આપણને ઉદર મણિરત્ન પ્રાપ્ત થશે. ત્યારે તે વણિકોએ એકબીજ પાસે કથનને સ્વીકાર્યું સ્વીકારીને તે રાફડાનું ત્રીજું શિખર પણ ભે, તેમાંથી વિમલ, નિર્મલ, અતિ ગોળ, નિકલ, મહાઈ, મહાઈ, મહાઈ, ઉદર, મણિરનો પ્રાપ્ત કર્યા ત્યારે તે વણિકોએ હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈને વાસણો અને પ્રવહણ ભરી લીધું.
ચોથી વખત એકબીજાને બોલાવીને કહ્યું - દેવાનુપિયો ! આપણે આ
૯૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ રીતે આ રાફડાનું પહેલું શિખર ભેદીને ઉદાર શ્રેષ્ઠ જળ મેળવ્યુંબીજા શિખરને ભેદીને ઉદાર સવર્ણ રન મેળવ્યું. ત્રીજું શિખર ભેદીને ઉદાર મણિરત્ન મેળવ્યું, આપણે શ્રેયકર છે કે આ રાફડાનું ચોથું શિખર ભેદીને ઉત્તમ, મહાઈ, મહા& ઉદર વજન મેળવશું.
ત્યારે તે વણિકોમાંનો એક વણિક, જે હિતકામી, સુખકામી, પથ્યકામી, અનુકંપક, નિઃશ્રેયાસિક, હિતસુખનિઃશ્રેયસકામી હતો, તે વણિકે આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનપિયો આપણે આ સફડાના પહેલા શિખરને ભેદીને ઉદર, શ્રેષ્ઠ જળ વાવ ત્રીજા શિખરને ભેદીને ઉદર મણિરનો પ્રાપ્ત કર્યા હવે બસ કરો. આપણે માટે આટલું પયપત છે, આ યોા શિખરને ન ભેદો, ચોથું શિખર આપણે ઉપસર્ગ કરનારું થશે. ત્યારે તે વણિકોએ તે હિતકામી, સુખકામી યાવત્ હિતસુખ નિઃશેયસકામી વણિકને આમ કહેતા યાવત પરૂપતા, તે આની શ્રદ્ધા યાવતું ચિ ન કરી, આ કથનની અશ્રદ્ધા ચાવતું અરુચિ કરીને તે રાફડાનું ચોથું શિખર ભયુ.
તેમાંથી ત્યાં ઉગ્રવિષ, ચંડવિષ, શોરવિણ, મહાવિષ, અતિકાય, મહાકાય, મસિ અને મા સમાન કાળો, વિષરોષ પુર્ણ નયનવાળો, અંજનકુંજ સમાન કાંતિવાળો, લાલ આંખોવાળો, ચંચળ-ચાલતી-અમલયુગલ જીભવાળો, પૃedીતલની વેણી સમાન, ઉત્કટ-ટ-કુટિલ-જટિલ-કર્કશ-વિકટ-ફટાટોપ કરવામાં દમ, લુહારની ધમણ સમાન ધમધમતો - અનાકલિત પ્રચંડ તીવ્ર રોષવાળો-સમુખીવરિત-ચપળ-ધમધમ કરતો દૃષ્ટિવિલ સર્ષ સંઘતિ થયો. ત્યારે તે દૈષ્ટિવિષ સઈ, તે વણિકોથી સંઘન પામતા અતિ ક્રોધિત થયો યાવતુ મિસમિસાટ કરતો ધીમે ધીમે ઉો, ઉઠીને સરસર કરતો રાફડાના શિખરલે ચડ્યો, ચડીને સુર્યને એકીટસે જોયો. જોઈને તે વણિકોને અનિમેષ દૈષ્ટિએ ચોતરફ જોયા. ત્યારે તે વણિકો, તે દૃષ્ટિવિષ સર્વ વડે અનિમેષ દૃષ્ટિએ ચોતરફથી સારી રીતે અવલોકાતા (વાઘ) શીઘ જ ભાંડ-મગ-ઉપકરણ સમેત એક જ પ્રહારથી કૂટાઘાત સમાન ભમ્મરાશિ થઈ ગયા.
તેમાં જે વણિક તે વણિકોનો હિતકામક ચાવતું હિત-સુખ-નિઃશ્રેયસકામક હતો, તેની અનુકંપાવી દેવતાએ માંડ-માસ-ઉપકરણ સહિત તેને તેના પોતાના નગરમાં પહોંચાડી દીધો.
એ પ્રમાણે છે આનંદ ! તારા ધમચિય, ધર્મોપદેશક, શ્રમણ, જ્ઞાતપુ, ઉદારપયય પ્રાપ્ત કરેલ છે. ઉદર કીર્તિ, વણ, શબ્દ, બ્લોકને દેવ-મનુષ્ય-અસુર સહિતના લોકમાં પુરાય છે, ગુંજે છે, સત્તાય છે કે “આ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે.” પણ જે મારા વિષયમાં આજ પછી કંઈપણ કહેશે, તો જેમ તે રાફડાના સર્વે પોતાના તપ, તેજથી એક જ પ્રહારમાં-ટાઘાતથી તે વણિકોને બાળીને રાખ કરી દીધા, તેમ હું પણ તેમને બાળીને રાખ કરી દઈશ, પરંતુ છે આનંદ ! જેમ વણિક, તે વણિકોનો હિતકામક ચાવતું નિઃશ્રેયસકામક હતો, તેને અનુકંપાવી દેવતાએ ભાંડ-મ-ઉપકરણ સહિત ચાવતુ નગરમાં પહોંચાડ્યો. તેમ હું પણ તારું સંરક્ષણ અને સંશોધન કરીશ. તેથી હે આનંદ ! તું જ અને

Page #55

૧૫/-I-I૬૪પ થી ૪૦
૯૬
તારા ધિમચિાર્ય અને ધમોપદેશક શ્રમણ જ્ઞાતપુત્રને આ વાત કર..
ત્યારે તે આનંદ સ્થવિર ગોશાલક પાસે આ વાત સાંભળીને ભયભીત થયો ચાવતુ સંભાતભય, ગોશાળા પાસેથી હાલાહલ કુંભારણની કુંભકારાપણથી નીકળ્યો, નીકળીને શીઘ, વરિત શ્રાવતી નગરીની મધ્યેથી નીકળ્યો, નીકળીને
જ્યાં કોઇક ચૈત્ય હતું, જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા, ત્યાં આવ્યો. આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત આદક્ષિણપ્રદક્ષિણા કરી, કરીને વંદન-નમસ્કાર કર્યો, કરીને આમ કહ્યું - હે ભગવન્! એ પ્રમાણે છઠ્ઠ તપના પારણે આપની અનુજ્ઞા પામીને શ્રાવતી નગરીના ઉચ્ચ-નીચ યાવતું ભ્રમણ કરતાં હાલાહલા કુંભારણ યાવત પસાર થતો હતો ત્યારે ગોશાલકે મને હાલાહલા સમીપે ચાવત જોયો, જોઈને કહ્યું કે – હે આણંદ ! અહીં આવ. એક મોટું
ટાંત સાંભળ. ત્યારે હું ગોશાળાએ બોલાવતા હાલાહલા કુંભારણની કુંભારાષણમાં ગોશાળા પાસે ગયો. ત્યારે તે ગોરાળાએ મને આમ કહ્યું - હે આણંદ ! ઘણાં કાળ પૂર્વે કેટલાંક ઉચ્ચનીચ વણિકો હતા. ઈત્યાદિ પૂર્વવતું બધું કહેવું.
૪િ૬] હે ભગવન તો શું ગોશાલક પોતાના તપતેજથી એક પ્રહારમાં કૂટાઘાત સમાન ભમરાશિ કરવા સમર્થ છે ? ભગવન્! ગોશાળાનો આ વિષયમex છે કે તે આવું કરવાને સમર્થ પણ છે?
હે આનંદ / ગોશાળો ચાવત તેમ કરવા સમર્થ છે. • x • x • પણ અરહંત ભગવંતને તેમ ન કરી શકે. પરંતુ તેમને ઉપલાપ કરી શકે. તે આનંદ ગોશાળાનું જેટલું તપ-તેજ છે, તેથી અનંતગુણ વિશિષ્ઠતર તપ-તેજ નગાર ભગવંતોનું છે, પણ અણગાર ભગવંતો ક્ષાંતિક્ષમ હોય છે. હે આનંદ ! જેટલું અણગાર ભગવંતનું તપ તેજ છે, તેથી અનંતગુણ વિશિષ્ટતા તપ-તેજ સ્થવિર ભગવંતોનું છે, પણ સ્થવિરો amતિક્ષમ હોય છે. હે આણંદ સ્થવિરો જે તપતેજ છે, તેથી અનંત ગુણ વિશિષ્ટતર તપ-તેજ અરહંત ભગવંતોનું છે, પરંતુ અરહંતોનું તપ-dજ છે. કેમકે તેઓ ક્ષાંતિક્ષમ છે. હે આનંદ ! તેથી ગોશાળો પોતાના તપ-તેજ દ્વારા યાવતું ભસ્મ કરવામાં સમર્થ છે. હે નંદ ! એ તેનો વિષય છે, અને તેમ કરવાને સમર્થ પણ છે. પણ અરિહંત ભગવંતને નહીં, હા, તેમને પરિરૂપિત તો કરી શકે છે.
[૬૪] હે આનંદ ! તું જ, ગૌતમાદિ શ્રમણ નિગ્રન્થોને આ વાત કહે કે - હે આ તમારાથી કોઈએ ગોશાલક મંખલિપુત્રને ધાર્મિક પ્રતિપેરણાથી પ્રતિપ્રેરણા ન કરવી. ધાર્મિક પ્રતિસારણાથી પ્રતિસારણા ન કરવી, ધાર્મિક પ્રત્યપચારથી અત્યાચાર ન કરે. કેમકે ગોશાલકે શ્રમણ નિગ્રન્થો પ્રતિ વિશેષ મિથ્યાત્વભાવ ધારણ કરેલ છે.
ત્યારે તે આનંદ સ્થવિર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને આમ કહેતા સાંભળીને ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કરી, ગૌતમાદિ શ્રમણ નિગ્રન્થો પાસે આવ્યા, આવીને તેઓને આમંયા, આમંઝીને કહ્યું કે – હે આયોં છૐના પારણે ભગવંતની અનુજ્ઞા પામીને શ્રાવસ્તીનગરીના ઉચ્ચ-નીચ આદિ બધું પૂર્વવત્ કહેવું યાવતુ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ જ્ઞાdો આ કથન કરેલ છે, તમારામાંથી કોઈએ હે યાવત તે મિથ્યાત્વી થયો છે.
• વિવેચન-૬૪૫ થી ૬૪૭ :
૩મય - વિશિષ્ટ દષ્ટાંત, વરાતતા! - દીર્ધ અતીત કાળમાં, બીવી - ઉત્તમ, અનુતમ. સ્થિO - દ્રવ્ય પ્રયોજન. અસ્થિનુદ્ધ - દ્રવ્ય લાલસા, તેથી જ અર્ચની ગવેષણા કરતા, પ્રાપ્ત થવા છતાં ધનની ઈચ્છા નાટ ન થઈ હોય, ચાપાd અર્થવિષયમાં સંજાત વૃણા. પાયઃવ્યવહારને અર્થે ભાંડ કે કરિયાણારૂપ ભાંડ, પણ ભાજન નહીં તે. મા ડીસા ડું - ગાડી-ગાડાંનો સમૂહ. મત્ત પUTUસ્થયur - ભક્ત, પાન રૂપ જે ભાયું કે પાથેય. અrfમય - અગ્રામિક કે અકામિક - અભિલાષ ન કસ્વાના વિષયરૂપ. કોઈવ - અવિધમાન અગાધ જળપ્રવાહ. fછત્રાવાવ - આવાગમન રહિત, રામ - લાંબો માર્ગ કે કાળવાળી.
કણ, કૃણાવભાસ. અહીં યાવત કરણી નીલ-સ્તીલાભાસ, હરિત-હરિતાdભાસે આદિ. વવ - વભીક, રાફડો. વપુ - શરીર, શિખર. અમુકાયા - અભ્યર્ગત, ઉચ્ચ. નિસત્તા • અભિવિધિથી નિર્ગત સટ-તેના અવયવરૂપ, સિંહની કેશરાવતું. અહીં તેનું ઉર્ધ્વગત સ્વરૂપ કહ્યું. હવે તીખું કહે છે – સુસંવૃત, અતિ વિસ્તીર્ણ નહીં. અધો - અદ્ધ સપરૂપ. જેવું સાપનું પેટ છેદીને પુચ્છથી ઉર્વીકૃત એવું. - x •x - મોરાને
Tvie આદિ-આવી ભૂમિ ગતમાં ઉદક હોય છે. રાફડામાં ગર્તા અવશ્ય હોય, શિખર ભેદતા ગર્તા પ્રગટ થશે. તેમાં પાણી હશે. અજી - નિર્મળ, પલ્થ - રોગોપશમ હેતુ, નર્ચ - સંસ્કાર રહિત. - x • જેની સ્ફટિક વર્ણ આભા છે, તેવું તેથી જ પ્રધાન અને ઉcકૃષ્ટાવથી ઉદકરત્ન જેવું - બળદો આદિ. - X •
મ - નિર્મળ, - કૃત્રિમ, તપનીય, મહાપ્રયોજન, મહામૂલ્ય, મહતાને યોગ્ય, આવનારા મળથી હિત, સ્વાભાવિક મળ હિત, અત્યંત ગોળ, ત્રાસાદિરના દોષરહિત, વજ નામે રત્ન.
હિત - અપાય અભાવ, સુa - આનંદરૂપ, પન્થ - આનંદનું કારણ, આણુક્રપિતા - અનુકંપાથી વિચરનાર, નિલેસ - જે મોક્ષને ઈચ્છે છે, આ બધાંને સાથે ગુણરૂપ કહેવા હિતાદિ કહ્યું.
હવે બહુ થયું, અનં શબ્દ પર્યાપ્ત અર્થમાં છે, આત્યંતિક પ્રતિષેધ બતાવવા આ શબ્દ છે. •x - (તે સર્પ કેવો છે ?) દુર્જર વિધવાળો, જોતાની સાથે મનુષ્યકાયા બળવા લાગે તેવું વિષ, પમ્પરાએ હજાર પુરુષને હણવામાં સમર્થ વિષ, જંબૂદ્વીપ પ્રમાણ દેહમાં વ્યાપવા સમર્થ વિષ - - અતિકાયોમાં પણ અતિકાય-મહાકાય. કાજળ અને સોનાને તપાવવાના વાસણ વિશેષની જેમ કાળો. દૃષ્ટિવિષ અને રોષથી પૂર્ણ, અંજન પંજના સમૂહ જેવી દીપ્તિવાળો, - X• લાલ આંખોવાળો, અતિ ચપળ, લપલપાય થતી બે જીભવાળો. પરણિતલની વેણી-કેશબંધ વિશેષ માફક કેમકે કાળો-લાંબો-પ્લાદિ સાધર્મ છે બીજા વડે અવંસનીય હોવાથી ઉત્કટ, વ્યક્ત, સ્વરૂપથી વક્ર, જટિલ, - x - બળવાનપણાથી નિષ્ઠર, વીતીર્ણ, કૃણાનો આરંભ કરવામાં દક્ષ. લોટાની જેમ ધમાતો - અગ્નિ વડે તપાવાયેલ, ધમધમતો - X - અનિવારિત કે અનાકલિત અપ્રમેય ચંડ તીવ્ર રોષવાળો - x - કૂતરાની જેમ ભસતો હોય તેવો, અતિ ચપળ

Page #56

૧૫/-I-I૬૪પ થી ૪૦
- X - તે સર્પ હતો.
સર્પની ગતિ દર્શાવતા કહે છે – સરસર સકતો, તે સૂર્યને જુએ છે, જેથી દષ્ટિરૂપ વિષ તીણ બને. • x • એક જ પ્રકારમાં જેમાં ભસ્મીકરણ કરી શકે તેવો, પાષાણમય મારણ મહાયંત્રની જેમ હણતો. • x • પર્યાય એટલે અવસ્થા. કીતિ-સર્વ દિશા વ્યાપી સાધુવાદ, વર્ણ-એક દિશા વ્યાપી, શબ્દ-અર્ધ દિશાવાપી, શ્લોક-પ્રશંસા. - X - પુવ્વત - જતાં, જુવંતિ - વ્યાકુલ થાય, ઘુવંતિ - અભિનંદે છે. * * * * * તવે તેvi - તપોજન્ય તેજ, તે તેજલેશ્યા વડે. - દાહના ભયથી રક્ષણ કરીશ, ક્ષેમ સ્થાન પ્રાપ્તિ વડે સંગોપીશ.
• સૂત્ર-૬૪૮ -
જ્યારે આનંદ સ્થવિર ગૌતમાદિ શ્રમણનિસ્થિને વાત કહેતા હતા, તેટલામાં ગોશાલક મંલિપુત્ર હાલાહલા કુંભારણની કુંભકારાપણથી નીકળીને, આજીવિક સંઘવી પરિવરીને મહા રોષને ધારણ કરેલો શીઘ, વરિત ચાવતું શ્રાવસ્તીનગરીની મધ્યેથી નીકળ્યો. નીકળીને કોષ્ટક ચેત્યમાં ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યો, આવીને ભગવંતની સમીપ ઉભો રહ્યો, ભગવંતને આમ કહ્યું -
હે આયુષ્યમાન કાયપ! મારે માટે સારું કહો છો !- x - મારે વિશે કહો છો કે ગોશાલક મારો ધર્મશિધ્ય છે - x - જે મંલિપુત્ર તમારો ધર્મશિષ્ય હતો તે શુકલ, શુકલાભિજાત્ય થઈને કાળમાસે કાળ કરી કોઈ દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયો છે. હું ઉદાયી નામે કોડિન્યાયન ગોઝીય છું, મેં ગૌતમપુત્ર જુનના શરીરનો ત્યાગ કર્યો. કરીને ગોશાલક મંલિપુત્રના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો છે. મેં આ સાતમો પ્રવૃત્ત પરિહાર કરેલ છે.
હે આયુષ્યમન કાયય ! મારા સિદ્ધાંત મુજબ જે કોઈ સિદ્ધ થયા છે, થાય છે કે થશે તે બધાં ૮૪ લાખ મહાકલ્પ, સાત દિવ્ય, સાત સંયૂથ, સાત સંનિગાભ, સાત પ્રવૃત્ત પરિહાર અને પ૬૦૬૦૩ કર્મોને ભેદીને અનુક્રમે ાય કરીને પછી સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત-પરિનિવૃત્ત થઈને બધાં દુઃખોનો અંત કર્યો છે - કરે છે અને કરશે.
જેમ ગંગા મહાનદી ક્યાંથી નીકળી છે અને જ્યાં સમાપ્ત થાય છે, તેનો માર્ગ પoo યોજન લાંબો અને અડધો યોજન પહોળો છે, ઉંડાઈ પoo નુષ છે. આ ગંગાના પ્રમાણવાળી સાત ગંગા મળીને એક મહાગંગા થાય છે. સાત મહાગંગા મળીને એક સાદીનગંગા છે. સાત સાદીનગંગા મળીને એક મૃતગંગા થાય છે, સાત મૃતગંગાની એક લોહિતગંગા, સાત લોહિતગંગા મળીને એક અવંતીગંગા, સાત અવંતીગંગા મળીને એક પરમાવતી, એ પ્રમાણે સપૂવપર મળીને ૧૧૭૬૪૯ ગંગા થાય છે. • x -
તેનો બે પ્રકારે ઉદ્ધાર કહ્યો છે – સૂમ અને બાદર બૉદ લેવટ તેમાં સૂક્ષ્મ બોદિ કલેવર ઉદ્ધાર થાય છે. તેમાં ભાદર બૌદિ કલેવર ઉદ્ધારમાં સો-સો વર્ષે એક એક ગંગા વાકણ કાઢવામાં જેટલો કાળમાં તે કોઠા ક્ષણ, નીરજ, નિર્લેપ, નિષ્ઠિત થાય છે, તે એક સરપ્રમાણ છે, સરપ્રમાણથી ત્રણ લાખ શર પ્રમાણ કાળથી એક 12/7]
૯૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ મહાકલ્પ થાય, ૮૪ લાખ મહાકલોનો એક મહમાનસ થાય છે.
અનંત સંયુથથી જીવ નીને સંયુથ દેવભવમાં ઉપરના માનસમાં સંયુથ દેવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે ત્યાં દિવ્ય ભોગોપભોગને ભોગવતો વિચરે છે, વિચરીને તે દેવલોકથી આયુ-ભવ-સ્થિતિનો ક્ષય થતાં અનંતર રાવીને પ્રથમ સંગર્ભમાં જીવરૂપે ઉપજે છે.
ત્યાંથી અનંતર ઉદ્વતને મધ્યમ માનસ સંયુથ દેવમાં ઉપજે છે. તે ત્યાં દિવ્ય ભોગોપભોગને યાવતું વિચારીને. તે દેવલોકથી આવ્યું આદિ ક્ષય થતાં ચાવત ચ્યવીને બીજી સંજ્ઞી ગર્ભમાં ઉપજે છે.
તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્વતને હેફિલ માણસ સંયુથ દેવપણે ઉપજે છે, તે ત્યાં દિવ્યભોગ ભોગવી ચાવત આવીને ત્રીજા સંડીગમાં અવરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે.
તે ત્યાંથી યાવતુ ઉદ્વતને ઉપરના માનુષોતરમાં સંયુથ દેવરૂપે ઉપજે છે. તે ત્યાં દિવ્ય ભોગ ચાવતુ ટ્યુનીને ચોથા સંજ્ઞી ગર્ભ જીવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્વતીને મધ્યમ માનુષોત્તરમાં સંયુથદેવરૂપે ઉપજે છે, તે ત્યાં દિવ્ય ભોગ ચાવતુ ટ્યુનીને પાંચમાં સંજ્ઞીગભમાં જીવ રૂપે જન્મે છે. તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધતીને હેફિલ્ડ માનુષોત્તરમાં સંયુથ દેવરૂપે ઉપજે છે. તે ત્યાં દિવ્ય ભોગ ચાવત ચ્યવીને છઠ્ઠા સંજ્ઞીગર્ભ જીવમાં જન્મે છે.
તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્વતને બહ્મલોક નામે કહ્યું દેવયે ઉપજે છે. તે કલ્પ પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો, ઉત્તર-દક્ષિણ વિસ્તીર્ણ છે. જેમ સ્થાન પદમાં યાવત્ પાંચ અવતંસક કહ્યા છે. તે આ-અશોકાવતુંસક યાવતુ પ્રતિરૂપ છે. તે ત્યાં દેવયે ઉપજે છે. તે ત્યાં દશ સાગરોપમ દિવ્ય ભોગ યાવતુ ટ્યુનીને સાતમાં સંજ્ઞીગભાવ યે ઉત્પન્ન થાય છે. તે ત્યાં નવ માસ બહુપતિપૂર્ણ અને સાત રાતદિવસ યાવતું વીત્યા પછી સુકુમાલ, ભદ્રલક, મૃદુ, કુંડલ કુંચિત કેશવાળા, કૃષ્ટ ગંડસ્થલકર્ણ પીઠક, દેવકુમાર સમ બાળકને જન્મ આપ્યો.
હે કાશ્યપ તે બાળક હું છું, તે પછી મેં, હે આયુષ્યમાન કાશ્યપ ! કુમારાવસ્થામાં લીધેલ પdજ્યાગી, કુમારાવસ્થામાં બ્રહાયયવાસથી અવિદ્ધક હતો, મને પ્રવજ્યા લેવાની બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ. પછી મેં સાત પરિવૃત્ત પરિહારમાં સંચાર કર્યો. જે છે - એણેયક, મલ્લરામક, મલમેડિક, રોહ, ભારદ્વાજ, ગૌતમપુનર્જુન અને ગોશાલક.
તેમાં જે પહેલો પ્રવૃત્ત પરિહાર, તે રાજગૃહ નગરની બહાર મડિક કુક્ષિ રીત્યમાં કૌડયાયણ ગોઝીય ઉદાયીના શરીરનો ત્યાગ કરીને એણેયકના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. તેમાં રર વર્ષે પહેલો પરિહાર કર્યો.
તેમાં જે બીજે પ્રવૃત્ત પરિહાર, તે ઉર્દુડપુરનગરની બહાર ચંદ્રાવતરણ ચૈત્યમાં એણેયકનું શરીર છોડીને મલ્લરામના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. તેમાં ર૧ વર્ષ રહી બીજે પ્રવૃત્ત પરિહાર કર્યો.
તેમાં જે ત્રીજો પ્રવૃત્ત પરિહાર, તે ચંપાનગરી બહાર અંગમંદિર ચૈત્યમાં મલ્લરામનું શરીર છોડીને મંડિતના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો મલ્લપંડિતના શરીરમાં

Page #57

૧૦૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
૧૫/-I-I૬૪૮ ૨૦ વર્ષ રહી, ત્રીજે પ્રવૃત્ત પરિહાર કર્યો.
તેમાં જે ચોથો પ્રવૃત્ત પરિહાર, તે વારાણસીનગરી બહાર કામ મહાવન ચૈત્યમાં પંડિતનું શરીર છોડીને રોહના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. રોહમાં ૧૯ વર્ષ રહી, ચોથો પ્રવૃત્ત પરિહાર કર્યો.
તેમાં જે પાંચમો પ્રવૃત્ત પરિહટ, તે અલબિકાનગરી બહાર પ્રાપ્ત કાલક ચૈત્યમાં રોહનું શરીર છોડીને ભારદ્વાજના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. ભારદ્વાજના શરીરમાં ૧૮ વર્ષ રહી, પાંચમો પ્રવૃત્ત પરિહાર કર્યો.
તેમાં જે છઠ્ઠો પ્રવૃત્ત પરિહાર, તે વૈશાલી નગરીની બહાર કોડિયાયન ત્યમાં ભારદ્વાજનું શરીર છોડીને ગૌતમપુત્ર અર્જુનના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. તેમાં ૧૭ વર્ષ રહી, છઠ્ઠો પ્રવૃત્ત પરિહાર પરિહર્યો.
તેમાં જે સાતમો પ્રવૃત્ત પરિહાર, તે અહીં જ શ્રાવતી નગરીમાં હાલાહલા કુંભારણની કુંભકારાપણમાં ગૌતમપુત્ર અર્જુનના શરીરને છોડીને ગોશાલક મંખલિયુગના શરીરને પયપ્તિ, સ્થિર, ધવ, ધારણીય, શીત, સહ, ઉણસહ, વિવિધ દેશમશક પરિષહોપસર્ગસહ, સ્થિર સંઘયણ જાણીને તેમાં પ્રવેશ કર્યો. તેમાં ૧૬ વર્ષથી આ સાતમો પ્રવૃત્ત પરિહાર છે.
આ પ્રમાણે હે આયુષ્યમાન કાપ! આ ૧૩૩ વર્ષોમાં મારા આ સાત પ્રવૃત્ત પરિહાર થયા છે, એમ મેં કહેલ. તે હે આયુષ્યમાન કાશ્યપ તમે ઠીક કહો છો કે મંલિપુત્ર ગોશાલક મારો ધર્મશિષ્ય છે. એ તમે ઠીક જ કહ્યું છે કે મંખલિપુત્ર ગોશાલક મારો ધર્મ શિષ્ય છે.
વિવેચન-૬૪૮ :
- ગોશાળો ભમરાશી કરવા સમર્થ છે ? તે એક પ્રશ્ન છે. સામર્થ્ય બીજી રીતે વિષયમામ અપેક્ષાએ તેમ હોવું. -x-x- પરિતાવાર - પારિતાપનિકી ક્રિયા કરવા. મળTTY - સામાન્ય સાધ, તિવરમ - ક્ષાંતિ વડે, ક્રોધ નિગ્રહથી ખમવું. • વય, કૃત, પર્યાય સ્થવિર. પડવોયTI - તેના મતથી પ્રતિકૂળ કર્તવ્ય પ્રોત્સાહન. પસારT - તેના મતને પ્રતિકૂળ વિસ્મૃત અને યાદ કરાવવો. - x - પોવાર - પ્રત્યપચાર કે પ્રત્યુપકાર. * x - fક - મિથ્યાત્વ કે સ્વેચ્છવ, અનાર્યવ જુદું - ઉપાલંભ વચન, માસી - આયુષ્યમાન, ચિપશજીવિત. સર્વ - કાશ્યપગોનીય. પડહાર - શરીરંતર પ્રવેશ.
ગોશાળાના સિદ્ધાંતના અર્થ વૃદ્ધોએ કહેલ નથી, પરંતુ ચૂર્ણિકાર કહે છે – તે સંદિગ્ધ છે, તેથી સિદ્ધાંતથી લખી શકાય નહીં. તો પણ શબ્દાનુસાર કંઈક કહીએ છીએ - ૮૪ લાખ મહાક, તેમાં વન્ય - કાળ વિશેષ, તે લોકપ્રસિદ્ધ પણ હોય, તેના વિચ્છેદ માટે મહાકલા કહ્યું તેનું સ્વરૂપ આ રીતે - સાત દેવભવ, સાત સંયૂથનિકાય વિશેષ, સાત મનુષ્યગર્ભમાં વાસ, તેમના મતે મોક્ષગામીના સાત સાંતર થાય છે, આવે તે સ્વયં જ કહે છે. સાત શરીરમંતર પ્રવેશ. આ સાતમા સંજ્ઞીગર્ભ પછી ક્રમથી જાણવા. કર્મવિષયમાં પાંચ લાખ, ત્રણ કર્મ ભેદો, ખપાવીને. તે મહાકાનું પ્રમાણ કહે છે - x - તેમાં જઈને સમસ્તપણે સમાપ્ત થાય.
આ ગંગાનો માર્ગ. ગંગાનો માર્ગ અભેદ ગંગા પ્રમાણથી કહ્યો. ગંગાદિ વડે જે મહાગંગાદિ કહ્યા તે સંપૂર્વાપર જાણવું. તે ગંગાદિના ગંગામાં રહેલ વાલુકાકક્ષાદિના બે ઉદ્ધાર કહ્યા. અસંખ્યાત ખંડીકૃત વાલુકા કણરૂપ ઉદ્ધાર તે સૂક્ષ્મબોદિ કલેવર, બાદર આકાર વાલુકાકણ તે બાદ બોદિક્લેવર, તેમાં આ બીજ ભેદની વ્યાખ્યા કરી છે.
અવહાર - છોડીને, કૌટું - ગંગા સમુદાયરૂપ, રણT • ક્ષીણ, તે અવશેષના સદ્ભાવમાં કહેવયા છે. નીરણ - તે ભૂમિગત જના અભાવે પણ કહેવાય. તેથી કહે છે - નિર્વેપ. ભૂમિના ભેદનથી સંગ્લિટ રેતીના અભાવે, નિખિત * નિયવયી કરાયેલ. - - તેટલો કાળખંડ ‘સર’ સંજ્ઞ થાય છે. ‘સર’ એ જ ઉક્ત લક્ષણ પ્રમાણ છે. - x - એ રીતે ૮૪ લાખ મહાભ પ્રરૂયો.
હવે સાત દિવ્યાદિની પ્રરૂપણા - અનંતજીવ સમુદાયરૂપ નિકાય તે અનંત સંયુથ. વર્ષ ચ્યવન કરીને અથવા દેહને ત્યજીને. ૪િ - ઉપરિતન, મધ્યમ, અધતન માનસનો સદ્ભાવ છે, તેથી બીજાનો છેદ કરવા ‘ઉપરિતન’ કહ્યું - x - H[K - નિકાય વિશેષ દેવમાં, પહેલો દિવ્યભવ સંજ્ઞી ગર્ભ સંખ્યા સૂત્રોક્ત જ છે. * * * * *
મનક્ષત્તર - મહામાનસમાં પૂર્વોક્ત મહાકવાથી માપેલ આયુષ્ય, જે પૂર્વે કહ્યું – ૮૪ લાખ મહાકા ખપાવીને, તેને પહેલો મહામાનસની અપેક્ષાએ કહેવું. અન્યથા બીજી મહામાનસનાં તે ઘણાં થઈ જશે. આમાં ઉપરિમ આદિ ભેદથી ત્રણમાં, માનુષોતર ગણમાં સંયૂથ ત્રણ દેવભવ, સાતમો દેવ ભવ બ્રહ્મલોકમાં. તે સંયુથ દેવ હોતો નથી.
પાપ છાવણ - આ લંબાઈ, પહોડાઈ સ્થાપના માત્રથી જાણવી, તે પ્રતિપૂર્ણ ચંદ્ર સંસ્થાન સંસ્થિત હોય છે. ના તાપ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું બીજું પદ, તેમાં કહ્યા મજબ બ્રાહ્મલોકનું સ્વરૂપ કહેવું. માવઠંસUક યાવતુ શબ્દથી સપ્તવર્ણ, ચંપક, ચત • અવતંસક મણે બ્રહ્મલોકાવતંસક છે ઈત્યાદિ - X - X • સોમારિયાઇ પવMાણ કુમાર માફક કૌમારી, તે પ્રવજ્યાના વિષયભૂત. મવદ્ધિવિત્રણ - વ્યુત્પન્ન મતિ. • x - કનૈ fથ - અત્યંત સ્થિર, કેમકે વિવક્ષિત કાળ સુધી તે અવશ્ય રહે છે. પૂર્વ - તેના ગુણોના ધુવવથી તેથી જ ધારણીય - X - X - .
• સૂત્ર-૬૪૯ થી ૬૫૪ :
૬િ૪૯] ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ગોશાલક મંખલિપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે ગોશાળા જેમ કોઈ ચોર હોય, ગ્રામવાસીથી પરાભવ પામતો હોય, તે કોઈ ખાડા, દરિ, દુર્ગ, નિમ્નસ્થાન પર્વત કે વિષયને પ્રાપ્ત ન કરી શકવાથી, પોતાને એક મોટા ઉનના રોમથી, શણના રોમથી કપાસના પક્ષમથી કે તણખલાં વડે પોતાને આવૃત્ત કરીને રહે અને ન ઢંકાયેલને પણ સ્વયં ઢંકાયેલ માને,
પ્રચ્છન્ન છતાં પોતાને પ્રચ્છન્ન માને, અલુપ્ત છતાં પોતાને કુતમાને, પલાયિત છતાં પોતાને પલાયિત માને, એ પ્રમાણે હે ગોશાલક ! તું બીજો ન હોવા છતાં તને “બીજો છો' તેમ બતાવે છે. તેથી તે ગોશાળા! તું આવું ન ર, આમ કરવું તારે ઉચિત નથી, તું તે જ છે, તારી તે જ છાયા છે, તું બીજો કોઈ નથી.
૬િ૫o] ત્યારે તે ગોશાલક મંખલિપુત્ર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને આમ કહેતા સાંભળીને ક્રોધિત આદિ થયો, ભગવંતને ઉટપટાંગ આક્રોશવચનથી

Page #58

૧૫/-I-I૬૪૯ થી ૬૫૪
૧૦૧
આકોલવા લાગ્યો, ઉધર્ષા વચનોથી અપમાન કરવા લાગ્યો, સારા-ખરાબ શબ્દોથી નિભટ્સના કરવા લાગ્યો. વિવિધ દુર્વચનોથી તિરસ્કાર કરવા લાગ્યો. પછી આ પ્રમાણે કહ્યું - કદાચ તમે નષ્ટ થઈ ગયા છો, વિનષ્ટ થઈ ગયા છો, ભષ્ટ થઈ ગયા છો, નટ-વિનષ્ટ-ભ્રષ્ટ થઈ ગયા છો. આજે તમે જીવતા નહીં રહો, મારા દ્વારા તમારું શુભ થવાનું નથી.
૬િપ૧] તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવત મહાવીરના શિષ્ય પૂર્વ દેશમાં જન્મેલ સવનુભૂતિ અણગાર, જે પ્રકૃતિભદ્રક ચાવતું વિનીત હતા, તેણે ધમચિાર્યના અનુરાગથી, ગોશાલકના કથન પ્રતિ શ્રદ્ધા કરતા ઉત્થાનથી ઉડ્યા, ઉઠીને ગોશાળા પાસે આવ્યા, આવીને ગોશાળાને કહ્યું - હે ગૌશાળા છે. જે મનુષ્ય તથારૂપ શ્રમણ કે બ્રાહમણ પાસે એક પણ આર્ય ધાર્મિક સુવચન સાંભળે છે, તે પણ તેમને વંદન-નમસ્કાર કરે ચે યાવતું કલ્યાણ-મંગલ-દેવ-ચૈત્યરૂપ તેમની પfપાસના કરે છે. તો હે ગોશાળા! તારા માટે તો કહેવું જ શું? ભગવંતે તને પતજિત કર્યો, ભગવતે જ મુંડિત કર્યો, ભગવતે જ શિક્ષા આપી, ભગવતે જ કેળવ્યો, ભગવંતે જ દહશત કર્યો અને તે ભગવંત પ્રત્યે જ મિથ્યાત્વ અંગીકાર કરે છે. હે ગોશાલકા તું આવું ન કર, તારે માટે આમ કરવું યોગ્ય નથી, તું તે જ ગોશાો છો, બીજે નથી, તારી તે જ પ્રકૃત્તિ છે.
ત્યારે તે ગોશાળો સવનુિભૂતિ અણગારને આમ કહેતા સાંભળી કોધિતાદિ થયો. સવનિભૂતિ અણગારને પોતાના તપ-તેજથી એક પ્રહારમાં કૂટાઘાત માફક ચાવતું ભમરાશિ કરી દીધા.
ત્યારે તે ગોશાલકે સવનુભૂતિ અણગારને - x • ચાવત ભમરાશિ કર્યો પછી બીજી વખત પણ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને સારા-ખરાબ શબ્દો વડે આક્રોશ કર્યો યાવતુ તમને સુખ નથી.
તે કાળે, તે સમયે ભગવંતના શિષ્ય કૌશલ જાનપદી સુનામ અણગાર, જે પ્રકૃતિભદ્રક, વિનીત હતા. તેણે ધમચાર્યના અનુરાગથી જેમ સવનુભૂતિઓ કહ્યું, તેમ કહ્યું ચાવતું હે ગોશાલક ! તું તે જ છે, તારી પ્રકૃતિ તે જ છે, તે બીજું કોઈ નથી.
સુનમ અણગારે આમ કહેતા ગોશાળો ક્રોધિતાદિ થયો. પોતાના તપતેજથી સુનત્ર અણગારને બાળી નાંખ્યા. ત્યારે તે સુનામ અણગાર, ગોriળાના તપ-તેજથી પરિતાપિત થતાં, ભગવંત પાસે આવ્યા, આવીને ભગવંતને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, વંદન-નમન કચ, સ્વયં જ પાંચ મહાવ્રતોનું (પુન:) આરોપણ કર્યું. શ્રમણ-શ્રમણીઓને ખમાવ્યા, ખમાવીને, આલોચનાપ્રતિકમણ કરી, સમાધિ પામી ક્રમશઃ કાળ કર્યો
ત્યારે તે ગોશાળો સુનક્ષત્ર અણગારને પોતાના તપ-તેજથી પરિતાપીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને સારા-ખરાબ શબ્દોથી આડોશ કરતો યાવતું તને સુખ નથી કહ્યું. ત્યારે ભગવંતે તેને એમ કહ્યું - હે ગોશાળાઓ જે તારૂપ શ્રમણ કે બ્રહાણ પાસે એક પણ ધાર્મિક વચન સાંભળે યાવતુ પર્યuસે છે.
૧૦૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ગોશાળા! તારે માટે તો કહેવું જ શું? તને મેં જ તજિત કર્યો ચાવતું મેં જ બહુશ્રુત કર્યો. મારા પ્રત્યે તેં મિશ્રાવ અપનાવ્યું. હે ગોશાળા ! તું એવું ન કર, ચાવતુ તું બીજું કોઈ નથી.
ત્યારે તે ગોશાલક, ભગવંતને આમ કહેતા સાંભળી ક્રોધિત આદિ થયો, તૈજસ સમુઘાતથી સમવહત થયો, પછી સાત આઠ ડગલાં પાછો ખસ્યો. ખસીને ભગવંતના વધને માટે શરીરમાં રહેલ તેજ કાટર્સ જેમ વાતો કલિકા, વાત મંડલિકા પર્વત, ભીંત, સ્તંભ, રૂપથી આવારિત અને નિવારિત થતી, તે પર્વતાદિ પર પોતાનો થોડો પણ પ્રભાવ ન દેખાડતી, વિશેષ પ્રભાવ ન દેખાડતી રહે. તે જ રીતે ભગવંતના વધ માટે ગોશાળાઓ શરીરમાંથી કાઢેલી તેજલેશ્યા ભગવત ર થોડો કે વધુ પ્રભાવ ન દેડી શકી, માત્ર પ્રદક્ષિણા કરી. ઉપર આકાશમાં ઉછળી ગઈ ત્યાંથી પડીને, પાછી ફરતા ગોશાળાના શરીરને વારંવાર ઝાડતી, છેલ્લે ગોશાળાના શરીરમાં જ પ્રવેશી ગઈ.
ત્યારે તે ગોશાલક પોતાની તોલેસ્યાથી પરાભૂત થઈને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને કહેવા લાગ્યો. હે આયુષ્યમાન કાશ્યપ ! તું મારા તપ-તેજથી પરાભવ પામીને છ મહિનામાં પિતજવર ગ્રdશરીરી, દાહની પીડા અનુભવતો છાસ્થાવસ્થામાં જ કાળ કરીશ.
ત્યારે શ્રમણ ભગવત મહાવીરે ગૌશાળાને કહ્યું - હે ગોગાળા! હું તારા તપ-ત્તેજથી પરાભૂત થઈને છ માસમાં ચાવત કાળ નહીં કરું હું હજી બીજ સોળ વર્ષ “જિન'પણે સુહdીવતુ વિચરીશ. પણ હે ગોશાળા! તું તારા પોતાના તપતેજથી પરાભૂત થઈને સાત રાત્રિને અંતે પિત્તજવરથી ગ્રસ્ત શરીરે ચાવત્ છસ્થાવસ્થામાં કાળ કરીશ.
ત્યારે શ્રાવતી નગરીના શૃંગાટક ચાવત માર્ગમાં ઘણાં લોકો એકબીજાને આમ કહેતા યાવત પરૂપતા હતા કે હે દેવાનપિયો ! શ્રાવતી નગરી બહાર કોઇક રૌત્યમાં જિનો પરસ્પર સંલપ કરે છે . એક કહે છે – તું પહેલા કાળ કરીશ. બીજો કહે છે – તું પહેલા કાળ કરીશ. તેમાં કોણ સમ્યગ્રવાદી અને કોણ મિથ્યાદવાદી ? તેમાં જે મુખ્ય માણસ હતો, તેણે કહ્યું કે ભગવંત સમ્યગ્રવાદી છે, ગોશાળો મિથ્યાવાદી છે.
હે આય એમ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે શ્રમણ નિplભ્યોને આમંત્રીને આમ કહ્યું - હે આય! જેમ કોઈ તૃણ-કાઠ-પત્ર-છાલ-તુષ-ભૂસ-છાણ કે કચરાનો ઢગલો હોય તેને અનિમાપિત, અગ્નિ ઝોસીત અનિ પરિણામિત થવાથી હતdજ ગતdજ, નષ્ટતેજ, ભ્રષ્ટdજ, લુપ્તજ, વિનષ્ટdજ યાવતું થાય તેમ મખલિપુત્ર ગોશાળાએ મારા વધને માટે શરીરમાંથી તેજલેશ્યા કાઢી, તેથી તે હતdજ ગતતેજ યાવત વિનષ્ટ તેજવાળો થઈ ગયો છે. હવે આર્યો! તમે સ્વેચ્છાથી ગોશાળાને ધાર્મિક પ્રતિચોદનાથી પ્રેરો, ધાર્મિક પ્રતિસારણાથી મારિત કરો, ઘાર્મિક પ્રસૂપચાર વડે ઉપચાર કરો, ધાર્મિક અર્થ-હg-von-વ્યાકરણ અને કારણો વડે તેને નિકૃષ્ટ પ્ર[વ્યાકરણ કરો.

Page #59

૧૫/-/-/૬૪૯ થી ૬૫૪
ત્યારે તે શ્રમણ નિગ્રન્થો, ભગવંત આમ કહેતા, ભગવંતને વંદનનમસ્કાર કરીને ગોશાળા પાસે ગયા, ગૌશાળાને ધાર્મિક પ્રતિચોદના વડે પ્રેરે છે, ધાર્મિક પ્રતિ સારણાથી સ્મારિત કરે છે, ધાર્મિક પ્રત્યુત્યાથી ઉપચાર કરે છે, ધાર્મિક અર્થ-હેતુ-કારણો વડે યાવત્ નિરુત્તર કરે છે.
ત્યારે તે ગોશાળો શ્રમણ-નિગ્રન્થ દ્વારા ધાર્મિક પ્રતિચોદનાથી પ્રેરિત થઈને યાવત્ નિરૂત્તર કરાયો ત્યારે ક્રોધિત થઈ યાવત્ દાંત કચકચાવતો ગૌશાળો, તે શ્રમણ-નિગ્રન્થોના શરીરને કંઈપણ આબાધા કે વ્યાબાધા ઉત્પન્ન કરવા કે શરીર છૈદ કરવા સમર્થ થયો નહીં, ત્યારે કેટલાંક આજીવિક સ્થવિરો જોયું કે શ્રમણ નિગ્રંથો દ્વારા ગોશાળાને ધાર્મિક પ્રતિરોદનાથી પ્રેરિત કરાતા, ધાર્મિક પ્રતિસારણાથી સ્મારિત કરાતા, ધાર્મિક પ્રત્યુપચારથી ઉપચાર કરાતા, અર્થ-હેતુ આદિથી નિરુત્તર કરાતા યાવત્ ક્રોધિત થઈને યાવત્ દાંત કચકચાવતા પણ ગોશાળો શ્રમણ નિગ્રન્થોના શરીરને કંઈપણ આબાધા, વ્યાબાધા કે શરીર છેદ કરી શકતો નથી, તે જોઈને ગોશાળાના પાસેથી સ્વયં નીકળી જઈને જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા, ત્યાં આવી, ભગવંતને ત્રણ વખત પ્રદક્ષિણા કરી, વંદન-નમસ્કાર કરી, ભગવંતનો આશ્રય કરી વિયરવા લાગ્યા.
૧૦૩
કેટલાંક આજીવિક સ્થવિરો ગોશાળાના આશ્રયે જ રહ્યા.
ત્યારે તે ગોશાળો જે કાર્ય માટે શીઘ્ર આવેલો, તે કાર્યને સાધી ન શક્યો, ત્યારે હતાશ થઈને ચારે દિશામાં જોતો, દીર્ઘ ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ કરતો, દાઢીના વાળ ખેંચાતો, ગર્દન પાછળનો ભાગ ખંજવાળતો, કુલ્લાના ભાગ ઉપર હાથ પછાડતો, હાથ હલાવતો, બંને પગ વડે ભૂમિને પીટતો, અરેરે ! હા હા ! હું હણાઈ ગયો, એમ બડબડતો ભગવંત પાસેથી કોષ્ઠક ચૈત્યથી નીકળી ગયો, નીકળીને શ્રાવસ્તીનગરીમાં હાલાહલા કુંભારણની કુંભારપણે આવ્યો. આવીને ત્યાં આત્મગુટલી હાથમાં લઈને મધપાનક કરતો વારંવાર ગાતો, વારંવાર નાચતો, વારંવાર હાલાહલા કુંભારણને અંજલિકર્મ કરતો શીતલ માટીના પાણી વડે પોતાના શરીરનું પરિસિંચન કરતો વિચરવા લાગ્યો.
[૬૫૨] હે આર્યો એમ કહીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે શ્રમણ નિર્ગુન્થોને આમંત્રીને આમ કહ્યું – હે આર્યો! ગોશાલક મંખલિપુત્રે મારા વધને માટે તેના શરીરમાંથી તેજોલેશ્યા કાઢેલી. તે તેજ ૧૬-જનપદોના ઘાત-વધ-ઉચ્છેદ-ભરમ કરવાને પર્યાપ્ત હતું તે ૧૬-જનપદ આ પ્રમાણે – અંગ, બંગ, મગધ, મલય, માલવ, જી, વત્સ, કૌત્સ, પાટ, લાઢ, વજ્ર, મૌલી, કાશી, કૌશલ, અવધ અને સુભુતર,
હૈ આર્યો ! ગોશાલક મંખલિપુત્ર હાલાહલા કુંભારણની કુંભકારાપણમાં હાથમાં ભ્રુગુટલી લઈને, મધપાન કરતો, વારંવાર યાવત્ અંજલિકમ કરતો વિચરી રહ્યો છે. તે પોતાના તે પાપનું પ્રચ્છાદન કરવા માટે આ આઠ ચમિોની પ્રરૂપણા કરે છે. તે આ - ચરમ એવા પાન, ગાન, નાટ્ય, અંજલિકમ, પુષ્કલસંવર્તક મહામેઘ, સોનક ગંધહતી, મહાશિલાર્કટક સંગ્રામ અને (તીર્થંકર એટલે ગોશાલક મંખલિપુત્ર) હું આ અવસર્પિણીના ૨૪-તિર્થંકરોમાં ચરમ તિર્થંકરરૂપે
-
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
સિદ્ધ થઈ યાવત્ ત કરીશ.
હે આર્યો ! ગોશાળો શીતલ મૃતિકા પાનક વડે આચમન ઉદકથી શરીરને પરિસિંચતો વિચરે છે, તે પાપને છુપાવવા માટે આ ચાર પાનક પ્રરૂપશે - તે પાનક ક્યા છે ? પાનક ચાર ભેદે છે ગોયુકક, હાથથી મસળેલ, આતપથી તપેલ, શિલાથી પડેલ. તે અપાનક કયા છે ? પાનક ચાર ભેદે છે – સ્થાલપાનક, છાલપાનક, સિંબલિયાનક, શુદ્ધપાનક.
તે સ્થાલપાનક શું છે ? પાણી વડે ભીંજાયેલ – થાળ, વાસ્ક, મોટો ઘડો, કળશ હોય. જેનો હાથથી સ્પર્શ થાય, પણ પાણી પી ન શકાય તે.
૧૦૪
-
તે ત્વચા (છાલ) પાનાંક શું છે ? જે આમ, અંબાડગ આદિ જેમ પ્રયોગપદમાં કહ્યા યાવત્ બોર, સિંદુક તથા જે તરુણ, અપક્વ હોય, મુખમાં રાખીને થોડું કે વિશેષ ચૂસાય, પણ તેનું પાણી ન પી શકાય તે.
તે શિંબલિાનક શું છે ? જે કલાય-મગ-અડદ કે સિંબલીની ફલી તરુણ અને પક્વ હોય, તેને કોઈ થોડું કે વિશેષ ચાવે, પણ પાણી પી ન શકે.
-
તે શુદ્ધપાનક શું છે ? જે છ માસ શુદ્ધ આદિમ ખાય, બે માસ પૃથ્વી સંચારે સુએ, બે માસ કાષ્ઠ સંચારે સુએ, બે માસ દર્ભ સંથારે સુએ. તેને છ માસ પ્રતિપૂર્ણ થતાં, છેલ્લી રાત્રિમાં બે મહાદ્ધિક યાવત્ મહાસૌખ્ય દેવ પ્રગટ થાય છે. પૂર્ણભક્ત, માણિભદ્ર ત્યારે તે દેવો શીતળ અને ભીના હાથો વડે તેના શરીરને સ્પર્શે છે, જે તે દેવોનું અનુમોદન કરે, તે આશીવિષ રૂપ કર્મ કરે છે. જે તે દેવોનું અનુમોદન નથી કરતા, તેના શરીરમાં સ્વયં અગ્નિકાય સંભરે છે, તે પોતાના તેજ વડે શરીરને બાળે છે. ત્યાર પછી તે સિદ્ધ થાય છે યાવત્ દુઃખોનો અંત કરે છે. તે શુદ્ધ પાનક છે.
-
તે શ્રાવસ્તી નગરીમાં અસંપુલ નામે આજીવિકોપાસક રહેતો હતો. તે આદ્ય યાવત્ પરિભૂત હતો. હાલાહલા માફક તે આજીવિક સિદ્ધાંત વડે આત્માને ભાવિત કરતો વિચરતો હતો. ત્યારે તે અસંપુલ આજીવિકોપાસકને મધ્ય રાત્રિના સમયે અન્ય કોઈ દિવસે કુટુંબ જાગરિકાથી જાગતા આ આવા પ્રકારનો મનોગત યાવત્ સંકલ્પ થયો કે ‘હલ્લા’ નામે જીવડું કેવા આકારે છે ? ત્યારે તે ચંપુલ આજીવિકોપાસકને બીજી વખત પણ આવા પ્રકારનો મનોગત સંકલ્પ યાવત્ ઉત્પન્ન થયો નિશ્ચે મારા ધર્માચાર્ય, ધર્મોપદેશક ગોશાલક મંખલિપુત્ર ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધર યાવત્ સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી છે, આ શ્રાવતી નગરીમાં હાલાહલા કુંભારણની કુંભકુરાપણમાં આજીવિક સંઘથી પવૃિત્ત થઈને આજીવિક સિદ્ધાંતથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે. મારા માટે શ્રેયકર છે કે કાલે યાવત્ સૂર્ય જાજવલ્યમાન થતાં તેમને વંદન યાવત્ પપાસના કરી આ અને આવા પ્રકારના પ્રશ્નો પૂછું (ઉત્તર મેળવું) એ પ્રમાણે નિશ્ચય કર્યો.
બીજે દિવસે યાવત્ જાજવલ્યમાન સૂર્ય થતાં (અસંપુલે) નાન કર્યું યાવત્ અલ્પ પણ મહાઈ આભરણાલંકૃત શરીર (કરીને) પોતાના ઘેરથી નીકળ્યો. નીકળીને પગે ચાલતાં શ્રાવસ્તી નગરીની મધ્યે થઈને હાલાહલા કુંભારણની

Page #60

૧૫/-/-/૬૪૯ થી ૬૫૪
કુંભકારા૫ણે આવ્યો. આવીને ગોશાલકને ત્યાં હાથમાં આસગુટલી લઈ ચાવત્ અંજલિકર્મ કરતાં, શીતળ માટી વડે યાવત્ ગાત્રોને સિંચતા જોઈને લજ્જિત, ઉદાસ, ત્રીડિત થઈ ધીમ ધીમે પાછળ સરકવા લાગ્યો. જ્યારે આજીવિક સ્થવિરોએ અયંપુલ આજીવિકોપાસકને લજ્જિત યાવત્ પાછળ ખસતો જોયો, ત્યારે જોઈને આમ કહ્યું – હે સંપુલ ! અહીં આવ્યો. ત્યારે આજીવિક સ્થવિરો દ્વારા બોલાવાયેલ અયંપુલ આજીવિક સ્થવિરો પારો આવ્યો, આવીને તેઓને વંદન, નમસ્કાર કર્યા. કરીને થોડો સમય બેસી પપાસવા લાગ્યો.
૧૦૫
હે અયંપુલ ! એમ આમંત્રી આજીવિક સ્થવિરોએ અયંપુલ આજીવિક ઉપાસકને આમ કહ્યું – હે અયંપુલ ! મધ્યરાત્રિ પછીના કાળે યાવત્ “હલ્લા’ કયા આકારે છે ? ત્યાર પછી હૈ અસંપુલ ! બીજી વખત પણ તને એવો વિચાર આવ્યો. ઈત્યાદિ બધું જ કહેવું. યાવત્ શ્રાવસ્તી નગરી મધ્યેથી હાલાહલા કુંભારણની કુંભકારાપણે અહીં તું શીઘ્ર આવ્યો, હે અસંપુલ ! શું આ અર્થ બરાબર છે ? - - હા, છે.
હે અયંપુલ ! જ્યારે તારા ધર્માચાર્ય, ધર્મોપદેશક ગોશાલક મંખલિપુત્રને અહીં હાથમાં આમગુટલી લઈ યાવત્ અંજલિ કરતાં વિચરે છે, તેમણે આ આઠ ચરિમો પ્રરૂપ્યા છે. ચરમ પાન યાવત્ બધાં દુઃખોનો અંત કરશે. હે પુલ ! જે આ તારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશક ગોશાલક માટીવાળા શીતળ પાણીથી શરીરને સિંચન કરતા વિચરે છે તેમણે આ ચાર પાનક અને ચાર અપાનક પ્રરૂપેલ છે, તે પાનક કયા પ્રકારે છે ? ચાવત્ ત્યારપછી તેઓ સિદ્ધ થઈ યાવત્ અંત કરશે. તેથી હે સંપુલ! તમે જાઓ, તમારા ધર્માચાર્યને આવા પ્રશ્નો પૂછો.
ત્યારે તે ચંપુલ આજીવિકોપાસક, આજીવિક સ્થવિરોએ આ પ્રમાણે કહેતા હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈ ઉત્થાનથી ઉઠ્યો. ઉઠીને ગોશાલક પાસે જવા નીકળ્યો. ત્યારે તે આજીવિક સ્થવિરોએ ગોશાલકને તે આમ ગુટલી એકાંતમાં ફેંકી દેવાનો સંકેત કર્યો. ત્યારે ગોશાલકે આજીવિક સ્થવિરોના સંકેતને સ્વીકારી, તે આત્મગુટિકાને એકાંતમાં ફેંકી દીધી.
ત્યારે તે અસંપુલ આજીવિકોપાસક, ગોશાલકની પાસે ગયો. જઈને ગોશાલકને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી યાવત્ પર્યાપાસવા લાગ્યો.
અયંપુલાદિને આમંત્રી, ગોશાલક મંખલિપુત્રે અયંપુલને આમ કહ્યું – હે અસંપુલ ! મધ્યરાત્રિ પછીના કાળે યાવત્ મારી પાસે શીઘ્ર આવેલ છે. હે અસંપુલ! શું આ અર્થ સમર્થ છે? હા, છે. મારી પાસે તે અભ્રુગુટલી નહીં, આમ ફળની છાલ હતી. (તારો પ્રશ્ન છે−) “હલ્લા”નો આકાર શું છે ? ‘હલ્લા' વાંસના મૂળના આકારે છે. હે વીરો ! વીણા વગાડો (૨).
ત્યારે તે અસંપુલ, ગોશાલક મંખલિપુત્ર પારો આ આવા પ્રકારનો ઉત્તર પામીને હૃષ્ટ, દુષ્ટ યાવત્ આનંદિત હૃદય થયો. પછી ગોશાલકને વંદન, નમસ્કાર કરી, કેટલાંયે પ્રશ્નો પૂછ્યા, અર્થ ગ્રહણ કર્યા. પછી ઉત્થાનથી ઉઠ્યો, ઉઠીને
ગોશાલકને વંદન, નમન કરી પીછો ફર્યો.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
ત્યારે તે ગોશાલકે પોતાનું મરણ નજીક જાણીને આજીવિક સ્થવિરોને બોલાવ્યા, બોલાવ્યા, બોલાવીને આમ કહ્યું – હે દેવાનુપિયો! તમે મને કાલગત જાણીને સુગંધી ગંધોદકથી સ્નાન કરાવજો, કરાવીને કોમળ, રૂંવાટીવાળા ગંધકામાયિક વસ્ત્રથી મારું શરીર લુછજો. પછી સરસ ગોશીષ ચંદનથી શરીરને લિપજો, પછી મહાર્દ હંસલક્ષણ પટશાટક મને પહેરાવજો. મહા સર્વાલંકારથી વિભૂષિત કરો. સહપુરુષવાહિની શિબિકામાં પધરાવજો, પછી શ્રાવસ્તીનગરીના શ્રૃંગાટક યાવત્ માર્ગોમાં મોટા મોટા શબ્દોથી ઉદ્ઘોષણા કરાવતા આમ કહેજો હે દેવાનુપિયો! ગોશાલક મંખલિપુત્ર જિન, જિનપ્રલાપી થઈ યાવત્ જિનશબ્દને પ્રકાશતો વિચરીને આ અવસર્પિણીના ચોવીશ તિર્થંકરોમાં ચરમ તિર્થંકરરૂપે સિદ્ધ યાવત્ સર્વ દુઃખથી ક્ષીણ થયા, ઋદ્ધિ-સત્કાર સાથે મારા શરીરનું નીહરણ કરજો. ત્યારે આજીવિક સ્થવિરોએ ગોશાલક મંખલિપુત્રના આ કથનનો વિનયપૂર્વક સ્વીકાર કર્યો. [૬૫૩] ત્યારપછી સાતમી રાત્રિ પસાર થતી હતી ત્યારે તે ગોશાલક મંલિપુત્રને સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયું. ત્યારે તેને આવા પ્રકારે મનોગત સં યાવર્તી સમુત્પન્ન થયો - નિશ્ચે હું જિન નથી, તો પણ હું જિનપ્રલાપી થઈ સાવદ્ જિન શબ્દથી સ્વયંને પ્રગટ કરતો વિચરું છું. હું ગોશાલક મંખલિપુત્ર, શ્રમણઘાતક, શ્રમણમારક, શ્રમણપત્યનીક, આચાર્ય-ઉપાધ્યાયનો અયશકારક, અવર્ણકારક,
અકીર્તિકારક છું. હું અસત્ ભાવના પૂર્ણ મિથ્યાત્વ અભિનિવેશથી પોતાનેપરને-તભયને યુગ્રાહિત કરતો, વ્યુત્પાદિત કરતો વિચરીને, મારી જ તેજોલેશ્યાથી પરાભૂત થઈને, સાતમી રાત્રિને અંતે પિત્તજવરથી ગ્રસ્ત શરીરી થઈને દાહથી બળતો, છદ્મસ્થાવસ્થામાં જ કાળ કરીશ, (ખરેખર તો) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જિન, જિનપલાપી યાવત્ જિનશબ્દ પ્રકાશતા વિચરે છે.
૧૦૬
-
ગોશાલકે આ પ્રકારે સંપેક્ષણ કર્યું, કરીને આજીવિક સ્થવિરોને બોલાવ્યા. બોલાવીને ઉચ્ચ-નીચ સોગંદોથી યુક્ત કરીને આમ કહ્યું – હું જિન નથી, તો પણ જિનપ્રલાપી યાવત્ ઓળખાવતો વિચર્યો છું. હું ગોશાલક મંખલિપુત્ર, શ્રમણઘાતક યાવત્ છાપણે જ કાળ કરીશ. શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જિન છે, જિન પ્રલાપી છે યાવત્ જિન શબ્દથી પ્રગટ કરતા વિચરે છે. હે દેવાનુપિયો! તમે મને કાળધર્મ પ્રાપ્ત જાણીને મારા ડાબા પગમાં શુંભનું દોરડું બાંધો, બાંધીને ત્રણ વખત મારા મોઢામાં થુંકજો. પછી શ્રાવસ્તીનગરીના શ્રૃંગાટક યાવત્ માર્ગોમાં અહીં-તહીં ઘસેડતા મોટા-મોટા શબ્દોથી ઉદ્ઘોષણા કરતા આ પ્રમાણે કહેજો હે દેવાનુપિયો! ગોશાલક મંખલિપુત્ર જિન ન હતો, માત્ર જિનપ્રલાપી યાવત્ થઈને વિચરતો હતો. આ ગોશાલક મંખલિપુત્ર શ્રમણઘાતક હતો યાવત્ છદ્મસ્થપણે જ મર્યો. શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જિન છે, જિનપલાપી છે યાવત્ વિચરે છે. મહા અઋદ્ધિપૂર્વક, સત્કાર કરતાં મારા શરીરનું નીહરણ કરજો. આમ બોલીને કાળધર્મ પામ્યો.
[૬૫૪] ત્યારે તે આજીવિક સ્થવિરોએ ગૌશાળાને કાલગત જાણીને
-

Page #61

૧૫/-I-I૬૪૯ થી ૬૫૪
૧09
હાલાહલા કુંભારણની કુંભકારાપણના બારણા બંધ કર્યા. કરીને તે દુકાનમાં બહ મધ્યદેશ ભાગમાં શ્રાવસ્તીનગરી આલેખી, આલેખીને ગોશાલક મંખલિપુત્રના શરીરને ડાબા પગે શુંબની દોરડી બાંધી, પછી ત્રણ વખત તે મૃતકના મુખમાં શુંક્યા. થુકીને (ચીતરેલ) શ્રાવતીના શૃંગાટક યાવત્ મામિાં અહીં-તહીં (શરીરને) ઘસેડવું. તે વખતે મંદમંદ શબ્દોથી ઉઘોષણા કરતા આમ કહ્યું કે - હે દેવાનુપિયો ! ગોશાક પંખલીપુત્ર જિન ન હતા, જિનાલાપી થઈ યાવતુ વિચરતા હતા. આ ગોશાલક મંખલિપુત્ર શ્રમણ ઘાતક ચાવતુ છઘસ્થપણે કાળ પામ્યા. શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જિન છે, જિન પ્રલાપી છે, યાવતું વિચારે છે. આ પ્રમાણે શપથ (સોગંદ)થી મુક્ત થયા.
ત્યારપછી બીજી વખત પૂજ સકારના શિરિણાર્થે ગોશાલક મંખલિપુત્રના ડાબા પગથી સંબની દોરડી છોડી નાંખી, છોડીને હાલાહલા કુંભારણની કુંભારાપણના દ્વાર પણ ખોલી નાંખ્યા, ખોલીને ગોશાળાના શરીરને સુગંધી ગંધોદક વડે સ્નાન કરાવ્યું ઈત્યાદિ પૂર્વવત ચાવ4 મહાન ઋદ્ધિ સહકાર સાથે તેના શરીરનું નીહરણ કર્યું.
• વિવેચન-૬૪૯ થી ૬૫૪ :
T: ગd, aft - શીયાળાદિએ બનાવેલ નાની ગુફા, સુરા • દુ:ખે જવાય તેવા વન-ગહનાદિ. નિક્સ - શુક સરોવરાદિ. વિસE - ગd, પાષાણાદિ વ્યાકુલ, તUTખૂT - તણખલાંનો અગ્રભાગ. એUTag • આવરણની અલ્પતાથી અનાવૃત, 'કવનufષ • દેખાડે છે. ઉપાલંભ દે છે. • - X • છાયા - પ્રકૃત્તિ. • • ઉધ્ધાવસ્થા - અસમંજસ વડે, માડમrf - “તું મરી ગયો' આદિ આક્રોશ વચનથી. માયત - શાપ આપે છે. દક્ષિrift - તું દુકુલીત છે. આદિ અપમાનજનક વચનોથી. -* - નિરંજીurfÉ - “મારે તમારું પ્રયોજન નથી” આદિ કઠોર વચનોથી. નિrછેft - હંમેશા દુષ્ટ કહીને. નિછો પહિં - “તીર્થકરનો ચિન્હો છોડ” ઈત્યાદિ દુર્વચનોથી. • x • ના - સ્વ આચાર નાશથી નષ્ટ. - હું એમ જ માનું છું કે તું નાશ જ પામેલો. છે. વિટ્ટ - મૃત, ક્ - ભષ્ટ, સંપતિરહિત થયો છે. • x -
નાપાવ - પ્રાચીન જનપદ, પૂર્વીય. પળાવ - શિષ્યપણે સ્વીકારેલ. Scવણ - શિયપણે અનુમત થઈ મુંડેલ. સેહવU - પ્રતિપણાએ શિક્ષિત. પિવરાવણ - તેજલેશ્યાદિ ઉપદેશ દાનથી શિક્ષિત. નિયતિવાદાદિ પ્રતિપત્તિના હેતુપણે બહુશ્રત કરેલ. • x - થાનાવા - જે વાયુ વાય છે. વાચનયા - મંડલાકાર વાતો વાયુ, માધાપાન - ખલન પામતો - X - X - ઝવત - સોક વખત જવું તે આવતા - પુનર્ગમન અથવા ગમનાગમન મન્નાદ્ઘ - અભિવ્યાપ્ત - X - X - HTTvમણ - અગ્નિ વડે દગ્ધ, મrfપસિણ - અગ્નિ વડે સેવિત, માપરાયણ - અગ્નિ વડે પૂર્વ સ્વભાવ ત્યાગીને આત્મભાવમાં ગયેલ, પછી હતેન - જેનું તેજ હણાઈ ગયેલ છે, જતન - તેજ ચાલ્યું જવું. ઈત્યાદિ - x • x -
છેT - ઈચ્છાનુસાર, નિષ્પકૃપસાવી TRUT - પ્રશ્નનો ઉત્તર ન દઈ શકવા યોગ્ય, જુવાજી પનોખા - દિશાઓમાં દીર્ધ દૃષ્ટિપાત કરવો, આ માનથી હણાયેલાનું લક્ષણ
૧૦૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ છે. • X • શિયાઈ નોખા - દાઢી-મૂછના વાળ, અવ, ગર્દનનો પાછળનો ભાગ. પતિ પોષિા - કુલાને ઠોકતો એવો, વિHિUામાન - ફ્લાવતો એવો - ૪ -
થવા - હાથમાં મફળ લઈને, પોતાના તપનોજ જનિત દાહનતે ઉપશમાવવા આમની ગુટલી ચૂષતો, ગાન આદિ મધપાન કૃત વિકાર જાણવા. મયા પાછાણUT • માટી મિશ્રિત જળ, માટીનું જળ સામાન્યથી પણ હોય, તેથી કહે છે - માથંary - આતંચનિકોદક - કુંભારના જે વાસણમાં રહેલ માટી મિશ્રિત જળ. * * * * * * * 'છાયTયાણ - સચેતન અચેતનમાં વસ્તુના ઉચ્છાદન માટે આ વાત બીજા પ્રકારે થાય છે તે અગ્નિપરિણામ ઉપદર્શનાર્થે કહે છે - માસીકરVTયા - ભમસાત કરવો.
વનરક્સ - અવધ, પાપ-મધપાનાદિ પપ. વરમ - આમ ફરી નહીં થાય એમ કરીને. તેમાં પાનક આદિ ચાર કહ્યા, આની ચરમતાં પોતાના નિવણિગમનથી છે. આ જિનના નિવણિકાળે અવશ્ય થનાર છે, તેથી આમાં દોષ નથી, તથા હું આ દાહના ઉપશમ માટે સેવતો નથી, એ અર્થના પ્રકાશનાર્થપણાથી પોતાના પાપના પ્રચ્છાદના માટે છે. પુકલ સંવર્તકાદિ ત્રણ બાહ્યો અહીં ઉપયોગી નથી છતાં સામાન્યજનના યિત રંજન માટે ‘ચરમ' કહેવાયા છે - x • x • પાUTAT - વ્રતિ યોગ્ય જળ વિશેષ અપાઇથાફુ - પાનક સદેશ, શીતલત્વથી દાહ ઉપશમ હેતુઓ. જાપુર ગાયની પૃષ્ઠથી પડેલ, - x - થાનપાન - સ્થાલના પાનક વતુ, અહીં ઉપલક્ષણથી બીજા ભાજનનું ગ્રહણ લેવું. * * * * * મુદ્ધપાUTU - દેવ વડે શિત. જાથાના • ભીનો શાળ, વાવાર - ઉદકવારક પાછું - મોટો કુંભ, યાદના - નાનો કળશ. પોપણ - પ્રજ્ઞાપનાનું ૧૬મું પદ. - X -
તરુ - અભિનવ, આમા - અપક્વ, માન્ - કિંચિત્ પીડા કરે. • કલાય, ધાન્ય વિશેષ. fસંવત - વૃક્ષ વિશેષ, - X • x • સંસ - સ્વકીય, હા - ગોપાલિકા, તૃણ સમાન આકારવાળો કીડો. • x - થાકારVT - પ્રગ્ન, વિનિg - અકાર્યકૃત લજ્જાથી વિષણ, લજિત, વિ - વીડિત, પ્રકર્ષલજ્જાવાનું. * *
giાતિ - વિજનમાં, ભૂ વિભાગમાં, જ્યાં અચંપુલ ગોશાળા પાસે ન આવી. શકે. સંચાર - સંકેત, અચંપુલ આવે છે, આમ્રગુટિકા ફેંકી દો. તે ન થતુ વUTU - આ આમyટલી નથી, તે યતિને અકલય છે, જે તે સમગુટલીરૂપે કહી છે, તે આમની છાલ છે. તે નિર્વાણ કાળે કલો છે.
થાન • વાંસના મૂળમાં રહેલ તૃણ ગોપાલિકા એમ કહીને મદિરાના મદથી વિહ્વળ મનોવૃત્તિથી બોલે છે - વીણા વગાડો. બે વખત આ વાક્ય બોલ્યો તે ઉન્માદ વચન છે, તે સાંભળવા છતાં તેના ઉપાસકને ગોશાલક પ્રતિ અવિશ્વાસ કે અશ્રદ્ધા ન થઈ, કેમકે “સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનારને ચરમગાન આદિ દોષરૂપ નથી" આદિ વચનોથી અચંપુલની બુદ્ધિ વિમોહિત હતી. -- નવલુur - હંસ રૂપે શુક્લ, સવાર • ઋદ્ધિ વડે જે સકાર-પૂજા વિશેષ અથવા ઋદ્ધિ, સત્કારનો સમુદય-એટલે લોકોનો સંઘ. HHUTધાયL - બે શ્રમણોનો તેજોલેસ્યાથી કરેલ ઘાત. હાઈવધતા - દાહ ઉત્પત્તિ વડે. સ્વ વકની દોરડી, હુબઇ - લૂંક ક્યાંક કેમ દેખાય છે, તે અપશબ્દ છે. બાવકુ - અહીં-તહીં ઘસેડવું. પૂર્યાસક્ર પૂર્વ પ્રાપ્ત પૂજાસત્કારના સ્થિરતા

Page #62

૧૫/-I-I૬૪૯ થી ૬૫૪
૧૦૯
૧૧૦
હેતુથી, જો ગોશાળાના શરીરની વિશિષ્ટ પૂજા ન કરાય તો લોકો જાણશે કે આજિન નથી, આ જિનશિપ્યો નથી, તેથી તેમને સ્થિર કરવા પૂજાસત્કાર કર્યો.
• સત્ર-૬૫૫ થી ૬૫૩ -
૬િ૫૫] ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અન્ય કોઈ દિવસે શ્રાવતી નગરીના કોઇક ચૈત્યથી નીકળ્યા, નીકળીને બાહ્ય જનપદોમાં વિહાર કરતા વિચારે છે. • • તે કાળે, તે સમયે મેંઢકામનગર હતું, તેની બહાર ઈશાનકોણમાં શાલકોઇક નામે ચૈત્ય હતું સાવતુ પૃનીશીલાપક હતો. તે શાલકોઇક ચત્યની થોડે સમીપમાં એક મોટો માલુકા કચ્છ હતો. તે કૃણ, કૃણાdભાસ યાવતું મહામેઘ સમાન હતો, ત્ર-પુu-ફળ-હરિતકથી લચકતો અને શ્રી વડે અલી શોભતો હતો.
તે મેંટિક ગામનગરમાં રેવતી નામે ગાથાપની રહેતી હતી, તે આઢિય યાવ4 અપરિભૂત હતી. • • ત્યારે ભગવંત મહાવીર અ કોઈ દિવસે પૂવનિપૂર્વ વિચરતા યાવતું મેંટિકગામનગરમાં શાલકોપ્ટક ચૈત્યે પધાર્યા યાવતું ઉદા પાછી ફરી.
ત્યારે ભગવંત મહાવીરના શરીરમાં વિપુલ રોગાતંક પ્રાદુભૂત થયો, ઉજવલ યાવ4 દરધિસા પિતર પરિગત શરીરમાં દાહ વ્યાપ્ત થતાં યાવત્ વિચરે છે. તથા લોહી ઉકત જાળા પણ થયા. ચાતુdણ લોકો કહેવા લાગ્યા - શ્રમણ ભગવત મહાવીર, ગોશાલક મંલિપુત્રના તપ-તેજથી પરાભૂત થઈને, છ માસને અંતે પિત્તવર ગ્રસ્ત શરીરમાં દાહથી પીડિત થઈને છાસ્થપણે જ કાળ કરશે.
તે કાળે, તે સમયે ભગવંત મહાવીરના શિષ્ય સીંહ નામક અણગાર, જે પ્રકૃત્તિબદ્ધક યાવતું વિનીત હતા, તે માલૂકા કચ્છથી થોડે સમીપ નિરંતર છ8 છઠ્ઠ તપોકર્મ સાથે બંને હાથ ઉંચા કરી વિચરતા હતd.
ત્યારે તે સીંહ અણગારને ધ્યાનાંતરિકામાં વતતા આ આવા પ્રકારનો ચાવતુ સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો - ખરેખર મારા ધમરચાય, ધર્મોપદેશક શ્રમણ ભગવત મહાવીરના શરીરમાં વિપુલ સેગાતંક ઉત્પન્ન થયો છે, ઉજ્જવલ વેદના છે યાવત છઠસ્થપણે કાળ કરશે. અન્યતીર્થિકો કહેશે કે છાસ્થપણે જ કાળધર્મ પામ્યા, આવા પ્રકારના મહા મનોમાનસિક દુઃખથી અભિભૂત થઈને આતાપના ભૂમિથી ઉતર્યા ઉતરીને માલુકાકચ્છ આવ્યા, તેમાં પ્રવેશસા. પ્રવેશીને મોટા મોટા શબ્દોથી (અવાજથી) કુહકુહુ’ કરતાં (જોર-જોરથી) રડવા લાગ્યા.
છે , એમ આમંત્રીને ભગવત મહાવીરે શ્રમણનિJભ્યોને આમંત્રીને આ પ્રમાણે કહ્યું - ખરેખર હે આર્યો! મારા શિષ્ય સહ અણગાર પ્રકૃતિબદ્ધક ઈત્યાદિ બધું કહેવું ચાવતું તે મોટેમોટેથી રડી રહ્યા છે તો તે આર્યો છે. તમે સહ અણગારને બોલાવો.
ત્યારે તે શ્રમણ નિષ્ણો ભગવંત દ્વારા આમ કહેવાતા ભગવંતને વંદનનમસ્કાર કર્યો. કરીને ભગવત પાસેથી શાણકોઠ ચીત્યથી નીકળ્યા, નીકળીને માલુકાકચ્છમાં સીંહ અણગર પાસે આવ્યા. આવીને સીંહ આણગારને આમ કહ્યું
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ - હે સીહા ધમાચાર્ય તમને બોલાવે છે.
ત્યારે તે સહ અણગાર શ્રમણનિષ્ણ સાથે માવાકછથી નીકળ્યા. નીકળીને શiણ કોઇક ચલ્ય ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યા. નીને ભગવંતને ત્રણ વખત
દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી યાdવ પાસના કરી. સહાદિને આમંpી ભગવંત મહાવીર સીંહ અણગારને આમ કહાં - હે સહા સ્થાનાંતરિકામાં વીતા તને આવા પ્રકારનો યાવત તું રડવા લાગ્યો. હે સહા અર્થ સમર્થ છે. હા, છે.
- હે સીંહ ગોશાલક મંખલિપુત્રના તપ-તેજથી પરાભૂત થઈને, છ માસને અંતે યાવતુ કાળ કરવાનો નથી. હું બા સાડા પંદર વર્ષ ગંધહતિ માફક જિનરૂપે વિચરીશ. તો હે સીંહા તું, મેટિક ગ્રામ નગરે રેવતી ગાથાપનીના ઘરે શ, ત્યાં રેવતીએ મારે માટે કોહલાના બે ફળ સંસ્કારિત કરેલા છે. તેનું મારે પ્રયોજન નથી, પરંતુ તેને ત્યાં મારા નામક વાયૂપશાંતક બિજોરાપાક કાલે તૈયાર કરેલ છે તે લઈ આવ, મારે તેનું પ્રયોજન છે.
ત્યારે તે સીંહ અણગર, શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે આ પ્રમાણે કહેતા, હર્ષિત સંતુષ્ટ રાવતુ આનંદિત હૃદય થઈ શ્રમણ ભગવંતને વાંદી, નમી ત્વરિતઅચપળ-સંભાતપણે મુહપત્તિ પડિલેહ છે. પછી ગૌતમસ્વામી માફક ચાવ4 શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યા, આવીને ભગવત મહાવીરને વંદન, નમસ્કાર કરી, તેમની પાસેથી શાણ કોષ્ટક ચૈત્યથી નીકળ્યા, નીકળીને વરિત યાવતું મેટિક ગામ નગરે આવ્યા. આવીને મેઢિકગ્રામ નગરની વચ્ચોવરય થઈને રેવતી ગાથાપનીનું ઘર હતું, ત્યાં આવીને તેણીનાં ઘરમાં પ્રવેશ્યા.
ત્યારે તે રેવતી ગાથાપની સીંહ અણગારને આવતા જોઇને હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈને જલ્દીથી આસનથી ઉભી થઈ, પછી સહ અણગાર પ્રતિ સાત-આઠ પગલાં સામે ગઈ, જઈને તેમને ત્રણ વખત આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, વંદનનમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિયા આજ્ઞા કરો. આપના આગમનનું પ્રયોજન જણાવો.
ત્યારે સીહ અણગરે રેવતી ગાથાપનીને આમ કહ્યું કે – હે દેવાનપિયા તમે ભગવંત મહાવીર માટે બે કોહલ્લાના ફળ સંસ્કારિત કરેલ છે, તેનું પ્રયોજન નથી. પરંતુ માર્જર વાયુ ઉપશાંતક બિજોરાપાક તૈયાર કરેલ છે, તેનું મારે પ્રયોજન છે.
ત્યારે તે રેવતી ગાથાપનીએ સીંહ અણગારને આમ કહ્યું – એવા કોણ જ્ઞાની કે તપસ્વી , જેણે તમને આ અર્થ કહ્યો અને મારા અંતરને રહસ્ય જલ્દી બતાવી દીધું કે જેથી તમે આ જાણો છો ? ત્યારે સ્કંદકના વર્ણન સમાન સિંહ અણગારે કહ્યું ચાવતુ હું જાણું છું.
ત્યારે સીંહ અણગર પાસે આ વાત સાંભળી, અવધારી રેવતી ગાથાપની હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈને, સોઈ ગૃહમાં આવી, આવીને વાસણ ખોલ્યુ, ખોલીને સીંહ અણગર પાસે આવી, આવીને સહ અણગારના પગમાં, તે બધો બિજૌરાપાક સમ્યફ પ્રકારે વહોરાવ્યો.

Page #63

૧૫/-I-I૬૫૫ થી ૫૨
૧૧૧
૧૧.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
રેવતી ગાથાપનીએ તે દ્રવ્યશુદ્ધિથી યાવ4 દાનથી સીંહ અણગારને પ્રતિલાભિત કરતાં દેવાયુ બાંધ્યું, જેમ વિજય ગાથાપતિ રાવતુ રેવતી ગાથાપનીનો જન્મ અને જીવિત સફળ છે (૨).
ત્યારે તે સીંહ અણગાર રેવતી ગાથાપનીના ઘેરથી નીકળ્યા. નીકળીને મેઢિક ગામનગરની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળ્યા, નીકળીને ગૌતમસ્વામીની માફક ચાવતું ભોજન-પાન દેખાયા. દેખાડીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના હાથમાં સમ્યફ પ્રકારે રાખી દીધો.
ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે અમૂર્શિત યાવતું અનાસકત રહીને જેમ બિલમાં સર્ષ પ્રવેશે તેમ તે આહારને પોતાના શરીરરૂપી કોઠામાં પ્રક્ષેપ્યો. ત્યારે ભગવંતને તે આહાર કર્યા પછી તે વિપુલ રોગાતક જલ્દીથી ઉપાશાંત થઈ ગયો. તેઓ હર્ષિત યાવતુ રોગરહિત, બલિષ્ઠ શરીરી થઈ ગયા. તેનાથી શ્રમણો સંતુષ્ટ થયા, શ્રમણીઓ સંતુષ્ટ થયા, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ સંતુષ્ટ થયા, દેવ-દેવીઓ સંતુષ્ટ થયા. દેવ-મનુષ અસુર સહિત લોક સંતુષ્ટ, હર્ષિત થયો. કેમકે ભગવંત હૃષ્ટ થયા.
૬િ૫૬] ભગવન! એમ સંબોધન કરી, ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા આપના શિષ્ય પ્રાચીન જાનપદી સવનિભૂતિ નામક અણગાર જે પ્રકૃતિ ભદ્રક ચાવતુ વિનિત હતા, હે ભગવના ત્યારે ગોશાલક મંખલિપુત્રના તપનોજથી ભમરાશિ કરાયા પછી જ્યાં ગયા? ક્યાં ઉત્પન્ન થયા?
હે ગૌતમાં મારા શિષ્ય પ્રાચીન જાનપદી, સર્વાનુભૂતિ નામે અણગાર, જે પ્રકૃતિભદ્રક ચાવત વિનીત હતા, તે ત્યારે ગોશાળા દ્વારા ભમરાશિ કરાયા પછી, ઉચે ચંદ્ર-સૂર્ય યાવત બ્રહાલોક-લાંતક-મહાશુક કલ્પ ઓળંગીને સહસ્રર કવામાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા છે. ત્યાં કેટલાંક દેવોની ૧૮ સાગરોપમ સ્થિતિ છે, ત્યાં સવનુભૂતિની દેવની પણ ૧૮ સાગરોપમ સ્થિતિ છે. તે સવનુભૂતિ દેવ તે દેવલોકથી આયુ-ભવ-સ્થિતિ ક્ષય પછી યાવત મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે યાવત દુઃખોનો અંત કરશે.
એ પ્રમાણે આ૫ દેવાનુપિયાના શિષ્ય કૌશલ જાનપદી સુનમ નામક અણગાર જે પ્રકૃતિભદ્રક ચાવતું વિનીત હતા. હે ભગવના છે ત્યારે ગોશાલક સંખલિપત્રના તપથી પરિતાપિત થઈને કાળમાસે કાળ કરીને ક્યાં ગયા? ક્યાં ઉત્પન્ન થયા?
હે ગૌતમ! મારા શિષ્ય સુનમ અણગાર • x • હતા. તે ગોશાળાના તપ તેજથી પરિતાપિત થઈને મારી પાસે આવ્યા. પાવીને વાંદી, નમીને સ્વયં જ પાંચ મહાવ્રત આરોપપછી શ્રમણ-શ્રમણીને ખમાવીને આલોચના પ્રતિક્રમણ કરીને સમાધિ પ્રાપ્ત થઈ કાળ માસે કાળ કરી ઉંચે ચંદ્ર-સૂર્ય ચાવતુ આનતપાત આરણ કલાને ઓળંગીને અસ્કૃત માં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં કેટલાંક દેવોની ભાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિ કહી છે, ત્યાં સુનામ દેવની પણ
બાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિ હતી. બાકી સવનિભૂતિ રાવતુ અંત કરશે.
[૬૫] એ પ્રમાણે આપ દેવાનુપિયનો અંતેવાસી કુશિષ્ય ગોશાલક મખલિપુત્ર હતો હે ભગવન ! તે ગોશાલક કાળ માસે કાળ કરીને જ્યાં ગયો ?
જ્યાં ઉતા થયો ? હે ગૌતમ ! મારો અંતેવાસી કુશિષ્ય ગોશાલ નામક પંખલિપુex, શ્રમણ ઘાતક યાવત છાપણે કાળમાસે કાળ કરી ચંદ્રથી ઉપર યાવતુ ટ્યુત કલે દેવપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યાં કેટલાંક દેવોની બાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિ છે, ગોશાલક દેવની પણ ત્યાં બાવીશ સાગરોપમની સ્થિતિ થઈ.
ભગવના તે ગૌશાલક દેવ તે દેવલોકથી આયુયાદિ પછી ચાવતું ક્યાં ઉપજશે? ગૌતમાં આ જંબુદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રમાં વિંધ્યગિરિના પાદમુલમાં પંડ જનપદમાં શતદ્વાર નગરમાં સંમતિ રાજાની ભદ્રા નામે રાણીની કુક્ષીમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થશે. તે ત્યાં નવ માસ પ્રતિપૂર્ણ થતાં યાવતું વીત્યા બાદ ચાવતું સુપ બાળકરૂપે જન્મ લેશે. જે રાત્રિએ તે બાળક જન્મશે, તે રાત્રિએ શતદ્વાર નગરમાં અંદર અને બહાર ભાર પ્રમાણ, કુંભ પ્રમાણ પા અને રનોની વર્ષા થશે.
ત્યારે તે બાળકના માતા-પિતા ૧૧મો દિવસ વીત્યા પછી યાવતુ બારમાં દિવસે આવા પ્રકારે ગૌણ, ગુણ નિપજ્ઞ નામ કરશે. જ્યારેથી આ બાળકનો જન્મ થયો, શતદ્વાર નગરની અંદર-બહાર ચાવતુ રનોની વૃષ્ટિ થઈ, તેથી અમારા આ બાળકનું નામ મહાપદ્મ થાઓ. ત્યારે તે બાળકના માતાપિતાએ તેનું નામ મહાપા રાખ્યું. ત્યારે તે મહાપા બાળકના માતાપિતાએ સાતિરેક આઠ વર્ષનો થયેલો જાણીને શોભન તિથિ, કરણ, દિવસ, નાઝ, મુહૂર્તમાં ઘણાં મોટા રાજ્યાભિષેકથી અભિષિત કરશે તે ત્યાં રાજા થશે, તે મહાહિમવેતાદિ રાજા થઈ ચાવતું વિચરશે.
ત્યારે તે મહાપા રાજા અન્ય કોઈ દિવસે મહહિક યાવ4 મહાસૌખ્ય બે દેવો સેનાકર્મ કરશે - પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર.
તે જોઈને શતદ્વર નગરના ઘણાં રાજા, ઈશ્વર તલવર યાવતું મહાસૌણ દેવ સેનાકર્મ કરે છે. (તે જોઈને) યાવત સાર્થવાહ આદિ એકબીજાને બોલાવીને આ પ્રમાણે કહેશે - હે દેવાનુપિયો ! જે કારણથી આપણા મહાપદ્મ રાજાને મહહિતક એવા બે દેવો યાવતુ સેનાકર્મ કરે છે . પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર, તેથી હે દેવાનુપિયો ! આપણા મહાપદ્મ રાજાનું બીજું નામ દેવસેન થાઓ.
ત્યારે મહાપદ્મ રાજાનું બીજું નામ ‘દેવસેન’ થશે.
ત્યારે તે દેવસેન રાજાને અન્ય કોઈ દિવસે શંખdલ સમાન વિમલ, ચાર દાંતવાળો હસ્તિન ઉત્પન્ન થશે. ત્યારે તે દેવસેન રાજા તે શંખતલ સમાના વિમલ, ચતુઈન્ત હીરના ઉપર આરૂઢ થઈને શતહર નગરની વચ્ચોવચ્ચેથી વારંવાર આવશે-જશે ત્યારે શતદ્વર નગરમાં ઘણાં રાજા, ઈશ્વર યાવતુ સર્વે એકબીજાને બોલાવીને પરસ્પર કહેશે કે હે દેવાનુપિયો ! જેથી આપણો દેવોન રાજ શંખતલ સમાન વિમલ, ચતુર્દા હસ્તિન ઉત્પન્ન થયો છે, તેથી હે દેવાનુપિયો ! આપણા દેવસેન રાજનું ત્રીજું નામ વિમલવાહન થાઓ, ત્યારથી

Page #64

૧૫/-I-I૬૫૫ થી ૬૫૩
૧૧૩
તે દેવસેન રાજાનું ગીજું નામ વિમલવાહન થો.
ત્યારે તે વિમલવાહન રાજા અન્ય કોઈ દિવસે શ્રમનિર્ગસ્થ પ્રત્યે મિસાત્વને અંગીકૃત કરશે. તે કેટલાંક શ્રમણો પ્રત્યે આકોશ કરશે, કેટલાંકનો ઉપહાસ કરશે, કેટલાંકને એકમેકથી અલગ કરશે, કેટલાંકની ભર્ચના કરશે, કેટલાંકને ભાંધો, કેટલાંકને નિરંભશે, કેટલાંકનો અંગછેદ કરશે, કેટલાંકને મારશે, ઉપદ્રવ કરશે, વરુ-પગ-કૅબલ-પાદ પોંછનકને છિન્નભિન્ન કરશે - નાશ કરશે - અપહરણ કરશે, કેટલાંકના ભોજન-પાનનો વિચછેદ કરશે, કેટલાંકને નિનગર કરશે, કેટલાંકને નિવસિત કરશે.
ત્યારે શતહાર નગરમાં ઘણા રાજા, ઈશ્વર યાવન કહેશે - હે દેવાનુપિયો ! વિમલવાહન રાજ શ્રમણ નિર્ગસ્થ પ્રતિ મિથ્યાત્વવાસિત થઈને કેટલાંક શ્રમણાદિ પ્રત્યે આકોશ કરે છે સાવ નિવસિત કરે છે. હે દેવાનુપિયો ! તે આપણે માટે શ્રેયા નથી, તે વિમલવાહન રાજ માટે પણ શ્રેયસ્કર નથી, તે રાજ્ય-રાષ્ટ્રસૈન્ય-વાહન-પુર-અંતઃપુર કે જનપદ માટે પણ શ્રેયકર નથી કે જે આ વિમલવાહન રાજ શ્રમણ-
નિક્શો પ્રત્યે મિથ્યાત્વી થયો છે. હે દેવાનુપિયો ! તો શ્રેયસ્કર છે કે આપણે વિમલવાહન રાજાને વિષયમાં વિનયપૂર્વક કહીએ.
- આ પ્રમાણે વિચારી એકબીજાની પાસે આ અને સ્વીકારીને વિમલવાહન રાજ પાસે જશે, જઈને બે હાથ જોડી, વિમલવાહન રાજાને જય વિજય વડે વધાવીને એમ કહેશે - હે દેવાનપિયા શ્રમણ નિન્યિો પ્રતિ આપ મિશ્રાવી થયા છો. કેટલાંક પર આપ આક્રોશ કરો છો ચાવત કેટલાંકને આપ નિવસિત કરો છો, હે દેવાનપિયા તે આપના કે અમારા માટે શ્રેયકર નથી, રાજ્ય, રાષ્ટ્ર ચાવતુ જનપદ માટે પણ શ્રેયસ્કર નથી કે આપ દેવાનુપિય શ્રમણ નિર્થીિ પ્રતિ અનાયત્વ સ્વીકારો. હે દેવાનુપિય! આપ આ કાર્યથી અટકો.
ત્યારે તે વિમલવાહન રાજી, તે ઘણાં રાજ, ઈશ્વર યાવત સાર્થવાહ આદિ વિનયપૂર્વક કહેશે, ત્યારે “ધર્મ કંઈ નથી, તપ મિથ્યા છે” એવી બુદ્ધિ છતાં મિશ વિનય બતાવી આ વાતને સ્વીકારી લેશે.
તે શdદ્વાર નગરની બહાર ઈશાન ખૂણામાં સુભૂમિભાગ નામે ઉધાન હશે. તે સર્વઋતુકo આદિ હશે.
તે કાળે, તે સમયે વિમલ અરહંતના પશિણ સુમંગલ નામે અણગાર, જાતિસંપાદિ ધર્મઘોષ અણગાર સમાન હશે યાવત્ તેઓ સંક્ષિપ્ત-વિપુલ તેજલેશ્યાવાળા, ત્રણ જ્ઞાન વડે યુક્ત હશે. તેઓ સુભુમિભાગ ઉધાનની કંઈક સમીપે નિરંતર છä-છઠ્ઠ તપ કરતા યાવતુ આતાપના લેતા વિચરશે.
ત્યારે અન્ય કોઈ દિવસે તે વિમલવાહન રાજ ચય કરવા નીકળશે. ત્યારે તે રાજ સભૂમિભાગ ઉધાનની કંઈક સમીપથી રથચય કરતા નિરંતર છ8 છઠ્ઠના તાપૂર્વક યાવતું આતાપના લેતા સુમંગલ અણગારને લેશે. જોઈને ક્રોધિત થઈ યાવત ધમધમતો, સુમંગલ અણગારને સ્થશિર વડે પાડી દેશે. ત્યારે તે સુમંગલ અણગારવિમલવાહન રાજ દ્વારા રચશિર વડે પાડી દેવાતા, ધીમે
૧૧૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ધીમે ઉઠ્યા, ઉઠીને ફરી બીજી વખત ઉંચા હાથ રાખીને ચાવતું આતાપના લેતા વિચરવા લાગશે..
ત્યારે તે રાજા, સમંગલ અણગારને બીજી વખત પણ રચના અગભગળી પાડી દેશે, ત્યારે તે સુમંગલ મુનિ, વિમલવાહને બીજી વખત પાડી દીધા પછી પણ ધીમે ધીમે ઉઠી જશે, ઉઠીને અવધિજ્ઞાન પ્રયોજશે, પછી વિમલવાહન રાઈનો ભૂતકાળ અવધિજ્ઞાનથી જોશે. જોઈને રાજને એમ કહેશે કે – તે વિમલવાહન રાજા નથી, તું દેવસેન કે મહાપા પણ નથી, તું આજથી પૂર્વે ત્રીજા ભવમાં ગોલક નામે મખલિપુત્ર હતો, શ્રમણઘાતક યાવત છSાસ્થપણે મૃત્યુ પામેલ.
તે સમયે સવનુભૂતિ અણગાર સમર્થ હોવા છતાં (તારો અપરાધ) સમ્યક પ્રકારે સહેલ, ખમેલ, તિતિક્ષેલ, અધ્યાસિત કરેલ. એ પ્રમાણે ભારે. સુનમ અણગરે પણ યાવત્ અધ્યાસિત કરેલ. જે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે પણ સમર્થ હોવા છતાં ચાવતુ ગાસિત કરેલ. પરંતુ હું તે પ્રમાણે સહન યાવતુ આધ્યાસિત કરીશ નહીં. હું તને મારા તપ-તેજથી તારા ઘોડા, રથ અને સારથિ સહિત એક જ પ્રહારમાં કૂટાઘાત સમાન ભસ્મરાશિ કરી દઈશ.
ત્યારે તે વિમલવાહન રાજ, સુમંગલ આણગારને આમ કહેતા સાંભળીને ક્રોધિત થઈ યાવત દાંત કચકચાવતો, સુમંગલ અણગારને ત્રીજી વખત રથના અગ્રભાગથી પાડી દેશે. ત્યારે તે સુમંગલ અણગાર, વિમલવાહન રાજાએ બીજી વખત પાડી દેતા ક્રોધિત થઈ ચાવતું દાંત કચકચાવતા તાપના ભૂમિથી ઉતરશે, ઉતરીને તૈજસ સમુદ્રઘાતથી સમવહન થઈને સાતઆઠ ડગલાં પાછા અસશે. ખસીન વિવાહન રાજાને ઘોડા -
સાસહિત પોતાના તપ-તેજથી ભસ્મરાશિ કરી દેશે.
ભગવન સુમંગલ અણગર વિમલવાહન રાજાને ઘોડા સહિત ચાવ ભમરાશિ કરીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ? ગૌતમ! સુમંગલ શણગાર • x • ત્યારપછી ઘણાં ઉપવાસ, છ, અટ્ટમ, દશમ, બારસ યાવતું વિચિત્ર તપકમાંથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતાં ઘણાં વર્ષો ગ્રામય પયયિ પાળશે, પાળીને માસિકી સંલેખના કરી ૬૦ ભકતોને અનશન વડે યાવત્ છેદીને, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરીને સમાધિ પ્રાપ્ત થઈ ચંદ્રથી પણ ઉંચે યાવત્ ૧oo ઝવેક વિમાનાવાસ ઓળંગી સવાથસિદ્ધ મહાવિમાનમાં દેવપણે ઉપરો. ત્યાં દેવોની અજઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ 33-સાગરોપમની સ્થિતિ હોય છે, ત્યાં સુમંગલદેવની પણ આજઘન્યોત્કૃષ્ટ ૩૩ન્સાગરોપમની સ્થિતિ થશે.
ભગવન! તે મંગલ દેવ તે દેવલોકથી અવી યાવત મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે યાવતું દુઃખોનો અંત કરશે.
• વિવેચન-૬૫૫ થી ૬૫૭ :
શાલકોષ્ટક ચૈત્યનું વર્ણન કરવું, પૃવીશિલાપકનું વર્ણન કરવું ચાવત્ - x • ઉત્તમ અશોકવૃક્ષની નીચે - x - ઈત્યાદિ.
માલુકા નામે એક અસ્થિક વૃક્ષ વિશેષ, તેનું જે ગહન તે માલુયાકચ્છ. --
[12/8

Page #65

૧૫/-/-/૬૫૫ થી ૬૫૭
શરીર વ્યાપકત્વથી વિપુલ, રોગ-પીડાકારી તે જ આતંક-વ્યાધિ તે રોગાતંક. ઉજ્જવલ - તીવ્ર, ચાવત્ શબ્દથી આમ કહેવું – તિન - મનોવયનકાય લક્ષણના અનર્થને માટે જપ કરે છે. પાઇ - પ્રકર્ષ સ - કર્કશદ્રવ્યત્ અનિષ્ટ, ચંદુ - રૌદ્ર, તિવ્ર - સામાન્યથી મરણનો હેતુ, યુવા - દુઃખના હેતુરૂપ, ક્યાંક પુખ્ત શબ્દ છે - દુર્ગમવત્. પુષિયામ દુરધિસહય, સહેવી અશક્ય. જેને દાહ ઉત્પન્ન થયો છે દાહ વ્યુત્ક્રાંતિક - ૪ - નોરિયવન્નારૂં - લોહીના ઝાડા, તે અત્યંત વેદના ઉત્પાદક રોગ થવાથી થાય છે. ત્રીસ્વપ્ન - બ્રાહ્મણાદિ લોક.
૧૧૫
જ્ઞાાંતવિાદ્ - એક ધ્યાનની સમાપ્તિ, બીજાનો આરંભ. મળોમાસિĪ - મનમાં જ, બાહ્ય વયનાદિ વડે અપ્રકાશિત માનસિક દુઃખ, તુવે વોયા - કબૂતર પક્ષીના વર્ણ સમાન કપોત-કૂષ્માંડ, નાના કપોતક જેવું શરી-વનસ્પતિદેહ હોવાથી કપોત શરીર અથવા કપોત શરીર માફક ઘૂસવર્ણ સર્દેશ કર્યોતક ફળ અર્થાત્ કુષ્માંડ ફળ, તે સંસ્કારિત કરેલ. તેમાં ઘણાં પાપપણાથી તેનું પ્રયોજન નથી. - x
-
મખ્તારહણ - માર્જર નામક વાયુ વિશેષના ઉપશમન માટે સંસ્કારેલ તે માર્જસ્કૃત્ બીજા કહે છે કે મા-િબિડાલ નામે વનસ્પતિ વિશેષ વડે કરાયેલ. તે બીજપૂરક
કટાહ એટલે બિૌરાપાક કહેવાય છે. નિવધ હોવાથી તે લાવ.
પત્તળ મોત - પાત્રક એટલે પિઠક, સીક્કા ઉપસ્થી તેને ઉતાર્યુ. ની વિનય૰ આ શતકમાં 'વિજય'ના વસુધારાદિ યુક્ત વર્ણન છે, તે અહીં કહેવું. વિનમિય૰ બિલ એટલે છિદ્ર, તેમાં સર્પ પ્રવેશે, તેમ પોતાને કલ્પીને સિંહ અણગારે લાવેલ આહારને શરીર કોઠામાં નાંખે છે. ૬ - નિર્વ્યાધિ, અસ્તેય - પીડારહિત, તુષ્ટ સંતુષ્ટ, જી - વિસ્મીત. • x -
भारग्गसो - ભાર પ્રમાણ, ભારક એટલે પુરુષો દ્વારા ઉપાડાનાર ૧૨૦ પલ પ્રમાણ. મળો - અનેક કુંભપ્રમાણ, જઘન્યથી ૬૦ આઢક, મધ્યમથી-૮૦ આઢક, ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦૦ આઢક પ્રમાણ. પદ્મ અને રત્નની વર્ષા સેર્ - શ્વેત, સંજીવન૰ શંખનો જે ખંડ કે તલ, તેના રૂપ વિમલ, તદ્વંત્
આમિડ઼િ - આક્રોશ વચન કહેવા, નિોàડ઼િ - હાય વગેરે અવયવને છૂટા કરવા, નિઘ્નસ્થેશિ - આક્રોશ સિવાયના દુર્વચનો કહેવા, પમરેજ્ઞિ - મરણ ક્રિયાનો પ્રારંભ કરશે. વેરિલ - ઉપદ્રવ કરશે અથવા મારશે અને ઉપદ્રવ કરશે. માિિવશિષ
रज्जस्स -
થોડું છંદશે, વિણિ - વિશેષથી કે વિવિધ રીતે છેદશે. મિવિધિજ્ઞ - તોડફોડ કરશે, અવજ્ઞિ - અપહરણ કરશે, ઉછાળી દેશે. નિન્નાર - નગરથી બહાર કરશે. રાજ્ય, રાજ્યાદિ પદાર્થ સમુદાય એટલે સ્વામી, અમાત્ય, રાષ્ટ્ર, કોશ, દુર્ગ, સૈન્ય, મિત્રો એ રાજ્યના સાત અંગો છે. રાષ્ટ્રાદિ તેનાથી વિશેષ છે. રાષ્ટ્ર-જનપદનો એક દેશ. વિનમંતુñ૰ વિરમણ કદાચ વચનાદિ અપેક્ષાએ પણ થાય, તેથી કહે છે – કરણનો નિષેધ.
વિમનસ્ક - વિમલજિન, ઉત્સર્પિણીમાં ૨૧માં થશે, તેવું સમવાયાંગમાં કહેલ છે. તે અવસર્પિણીમાં ચોથા જિનના સ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી અર્વાચીન જિન અંતરમાં ઘણાં કરોડ સાગરોપમને ઓળંગીને પ્રાપ્ત થાય. આ મહાપાનું ૨૨-સાગરોપમ
૧૧૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
આયુ થશે, તેથી આ આલાવો દુર્ગમ છે. અથવા જે ૨૨-સાગરોપમાંતે ઉત્સર્પિણીમાં જે તીર્થંકર થશે, તે પણ વિમલ નામે સંભવે છે. કેમકે મહાપુરુષોના અનેક નામો હોઈ શકે છે. - - પપ્પણ્ - પ્રશિષ્ય. ની ધમ્મોસ ૧૧માં શતકના ૧૧માં ઉદ્દેશામાં કહેવાયેલ ધર્મઘોષનું વર્ણન અહીં કહેવું - x -
નોવેદિક - પ્રેરશે, સહિત આદિ એકાર્ય છે.
- સૂત્ર-૬૫૮ :
ભગવન્ ! વિમલવાહન રાજા, સુમંગલ અણગાર દ્વારા ઘોડા સહિત યાવત્
ભસ્મરાશિ કરાતા ક્યાં જશે? કયાં ઉત્પન્ન થશે ?
હે ગૌતમ! - x - તે અધઃસપ્તમી પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટ. કાળ સ્થિતિ નરકમાં વૈરયિકપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ઘર્દીને મત્સ્ય થશે, તે ત્યાં શવધથી દાહપીડા થતાં કાળમારો કાળ કરીને બીજી વખત પણ અધઃસપ્તમી પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટકાળ સ્થિતિ નૈરસિકરૂપે ઉપજશે. ત્યાંથી ચ્યવી અનંતર મત્સ્યપણે ઉપજશે.
ત્યાં પણ શસ્ત્રવધથી યાવત્ મરીને છઠ્ઠી તમા પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટી કાળ સ્થિતિવાળા નરકમાં નૈરયિકરૂપે ઉપજશે. તે ત્યાંથી યાવત્ ઉદ્ધર્તીને સ્ત્રીરૂપે ઉપજશે. ત્યાં પણ શસ્ત્રવધથી દાહ પામી સાવત્ બીજી વખત છઠ્ઠી તમા પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટકાળ યાવત્ ઉદ્ધર્તીને ફરી સ્ત્રી થશે.
સ્ત્રીપણામાં ફરી શસ્ત્ર વધથી યાવત્ મરીને પાંચમી ધૂમપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટ કાળ ચાવત્ ઉદ્ધર્તીને ઉપરિસર્પમાં ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં પણ શરુઅવધી યાવત્ મરીને બીજી વખત પાંચમીમાં યાવત્ ત્યાંથી ઉદ્ધર્તીને બીજી વખત ઉર:પરિસર્પમાં ઉપજશે.
ત્યાંથી યાવત્ મરીને ચોથી પંકપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટ કાળ સ્થિતિમાં ઉપજી યાવત્ ઉદ્ધર્તીને સીંહપણે ઉપજશે. ત્યાં પણ શરુવધી તે જ પ્રમાણે યાવત્ મરીને ફરી બીજી વખત ચોથી પંકપ્રભામાં ચાવત્ ઉદ્ધર્તીને બીજી વખત પણ સીંહપણે ઉપજશે.
સીંહપણે યાવત્ મરીને ત્રીજી વાલુકાપભામાં ઉત્કૃષ્ટકાલ યાવત્ ઉદ્ધર્તીને પક્ષીમાં ઉત્પન્ન થશે. તેમાં પણ શસ્ત્ર વધથી યાવત્ મરીને બીજી વખત વાલુકાપ્રભામાં યાવત્ ઉદ્ધર્તીને બીજી વખત પક્ષી થશે.
પક્ષીપણે યાવત્ મરીને બીજી શકરભામાં જશે યાવત્ ઉદ્દીન સરિસર્પમાં ઉપજશે. ત્યાં પણ શસ્ત્રવધથી યાવત્ મરીને ફરી બીજી વખત શર્કરાપભામાં જશે યાવત્ ઉર્વીને સરીસર્પમાં ઉપજશે.
સરીસર્પમાંથી યાવત્ મરીને આ રત્નપભા પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટકાળ સ્થિતિક નરકમાં નૈરયિકપણે ઉપજશે. સાવત્ ઉદ્વર્તીને સંીમાં ઉપજશે, ત્યાં પણ શસ્ત્રવધથી યાવત્ મરીને અસંજ્ઞીમાં ઉપજશે. ત્યાં પણ શરુવધથી યાવત્ મરીને બીજી વખત આ રત્નપ્રભામાં પલ્યોપમના અસંખ્યાત ભાગ સ્થિતિવાળા નકાવાસમાં નૈરયિક થશે.
તે ત્યાંથી ઉદ્ધર્તીને યાવત્ જે આ ખેચર જીવોના ભેદ છે તે થશે. જેમકે

Page #66

૧૫/-I-I૬૫૫ થી ૬૫૩
૧૧૭ ચર્મપક્ષી, રોમપક્ષી, સમુગકપક્ષી, વિતતપક્ષી, તેમાં અનેક લાખ વખત મરી-મરી તેમાં જ વારંવાર જન્મ લેશે. બધે જ શા dધથી દાહdદનાપૂર્વક કાળમાણે કાળ કરીને – .. જે આ મુજ રિસર્પના ભેદોમાં ઉપજશે. જેમકે - ગોધ, નકુલ ઈત્યાદિ “પ્રજ્ઞાપના' સૂત્રમાં કહ્યા મુજબ ચાવત્ ાહકાદિ. ત્યાં અનેક લાખ વાર યાવતુ ખેચાવતું બધું કહેવું ચાવતું ત્યાંથી મરીને જે આ ઉર પરિસના ભેદો છે, જેમકે - સર્પ, અજગર, આશાલિક, મહોરમ આદિમાં અનેક લાખ વાર ઉપજશે યાવતુ મરીને જે આ ચતુષ્પદના ભેદો છે - જેમકે - એકખુર, દ્વિર, ગંડીપદ, સનખ પદાદિ તેમાં અનેક લાખ વાર ઉપજશે યાવતું મરીને જે આ જલચરના ભેદો છે . જેમકે - મત્સ્ય, કચ્છભ રાવત સંસુમાર તેમાં અનેક લાખ વખત ઉપજશે. યાવત તેમાં મરીને
- જે આ ચતુરિન્દ્રિયના ભેદો છે. જેમકે : અધિક, પૌત્રકાદિ જેમ ઝવણા પદમાં કહા છે યાવતુ ગોમયકીડો, તેમાં અનેક લાખ ભવોમાં ઉપજી યાવતુ મરીને જે આ વેઈન્દ્રિયના ભેદો છે જેમકે - ઉપચિત યાવતુ હસ્તિસૌs, તેમાં અનેક લાખ ભવ કરી યાવતુ જે આ બેઈન્દ્રિયના ભેદો છે, જેમકે - પુલાકૃમિ યાવતુ સમુદ્રવિ, તેમાં અનેક લાખ ભવ કરીને વાવતું મરીને -
- જે આ વનસ્પતિકાયના ભેદો છે. જેમકે વૃક્ષ, ગુછ યાdd કુહગ, તેમાં અનેક લાખ ભવ કરીને યાવત મરીને પછી વિશેષ કરુ રસવાળ વૃક્ષો અને વેલોમાં ઉપજશે. બધે જ શાdધથી યાવતું મરીને જે આ વાઉકાયિકના ભેદો છે. જેમકે : પૂર્વવાયુ વાવત શુદ્ધ વાયુ, તેમાં અનેક લાખ ભવો કરીને યાવતું મરીને, જે આ તેઉકાયિકના ભેદો છે, જેમકે - અંગાર વાવતુ સૂકિાંતમણિ નિઃસૃત નિ આદિમાં અનેક લાખ ભવો કરીને ચાવતું મરશે. પછી જે આ આપકાસિકના ભેદો છે, જેમકે ઓય યાવત ખાઈનું પાણી, તેમાં અનેક લાખ ભવો કરશે યાવતુ (મરી મરીને ફરી) જન્મ-વિશેષતયા ખારા પાણી તથા ખાઈના પાણીમાં ઉત્પન્ન થશે. બધે જ શરૂાવધથી યાવતુ મરીને, જે આ પૃવીકાયિકના ભેદો છે, જેમકે - પૃeતી, શર્કરા, ચાવ4 સૂર્યકાંત મણિ, તેમાં અનેક લાખ વખત યાવતુ ફરી ફરીને જન્મશે. વિશેષતયા તે ખર-ભાદર પૃવીકાયિકમાં જન્મશે. બધે જ શઅવધથી ચાવતું મરણ પામીને -
રાજગૃહનગર બહાર વેચાયે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં પણ શસ્ત્રાવધાની રાવતું મરણ પામીને બીજી વખત રાજગૃહનગરની અંદર વેશ્યાપણે ઉપજશે. ત્યાં પણ શસ્ત્રવધથી યાવતું મરણ પામશે.
• વિવેચન-૬૫૮ :
સથવષ - શરૂચી વધ થઈને દાહ ઉત્પત્તિથી કાળ કરે છે. અહીં ચોક્ત ક્રમથી અસંજ્ઞી આદિ રત્નપ્રભાદિમાં જે ઉત્પન્ન થાય છે. તે આ ઉત્પાદિત છે. કહ્યું છે કે અસંજ્ઞી પહેલી નરકમાં, સરિસૃપ બીજીમાં, પક્ષી ત્રીજીમાં, સીંહો ચોથીમાં, ઉપરિસર્પ પાંચમીમાં, સ્ત્રીઓ છઠ્ઠીમાં, મય અને મનુષ્યો સાતમી તક પૃથ્વીમાં (જઈ શકે).
વિજ્ઞાન - ભેદો. ઘHવરણી - વભુલી આદિ, નામપવનથી - હંસ આદિ,
૧૧૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ HTTITURT - સમુગકાકાર પાંખવાળા મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર રહેલા, વિયપવન - વિસ્તારિત પાંખોવાળા સમયોગ બહાર રહેલા. માર્ચ ઈત્યાદિ જે કહ્યું, તે આંતર જ જાણવું, નિરંતર પંચેન્દ્રિયવ પામેલને ઉકઈથી આઠ ભવ પ્રમાણ જ. • x • નદi વUTTU - પ્રજ્ઞાપનાના પહેલા પદમાં છે • • મધુર - અશ્વાદિ, શુર - ગાય આદિ, ડીપ - હાથી આદિ, સVIEUવ - સિંહાદિ નખવાળા.
છમ આદિથી ગ્રાહ, મગર, પોત્તિક લેવા. ના પત્રવUTT વડે આમ સૂચવે છે. - મસ્યાદિ. યુવાન આદિ શબ્દથી રોહિણિય, કંથ, પિપિલિકા ઈત્યાદિ. પુનાવિકfમાં અહીં યાવત્ શબ્દથી કુક્ષિકૃમિ, ગંડોલક, ગોલોમ આદિ લેવા. વૃક્ષોમાં એકાસ્થિક, બહુબીજક ભેદથી બે ભેદ, તેમાં એકાસ્થિક તે નિંબ, આમ આદિ, જાદુન થી અસ્થિક, નિંદુકાદિ લેવા, કુછ - વૃતાકી આદિ, ચાવત્ શબ્દથી ગુલ્મ, લતા, વલ્લી, ૫ર્વક, તૃણ, વલય, હરિત, ઔષધિ, જલરુહ લેવા. તેમાં ગુભ-નવમાલિકા આદિ, લતા - પાલતા આદિ, વલ્લી-પુપલી આદિ, પવક-શેરડી આદિ, તૃણ-દર્ભ, કુશ આદિ, વલય-તાલ, તમાલાદિ, હરિત-અધ્યારોહક, તંદુલીયકાદિ, ઔષધિ-શાલિ, ઘઉં આદિ, જલરુહ-કુમુદાદિ જાણવા.
IT - આકાય વગેરે ભૂમિ ફોડા. ૩ન્ન - બહુલતાની, પાર્શવાય - પૂર્વ વાયુ ચાવત્ શબ્દથી પડીણવાયુ, દક્ષિણવાયુ ઈત્યાદિ, સુદ્ધવાયા - મંદ સ્તિમિત વાયુ, TITન - અંગારા, અહીં યાવત્ શબ્દથી જવાલા, મુમુર, અર્લી: ઈત્યાદિ. તેમાં વાલા - પવન સંબદ્ધ સ્વરૂપ, મુર્મુ-કુંકુમાદિમાં મકૃણ અનિરૂપ, અર્ચિ - વાયુ પ્રતિબદ્ધ જ્વાલા મોસાળ • સકિ જલ, અહીં ચાવતું શGદથી હિમ, મહિકાદિ લેવા. Tો - ભૂમિમાં જે જળ છે તે, પુર્તાવ માટી, શર્કરાદિ. યાવતું શબ્દથી વાલુકા, ઉપલ લેવું, મૂત - મણિ વિશેષ, વાર્દિ વેત્તા - નગર બહારવર્તી વેશ્યાપણે- * *
• સૂગ-૬૫૯ -
આ જ જંબુદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રમાં વિંધ્યગિરિની તળેટીમાં બેભેલ સંનિવેશમાં બ્રાહ્મણ કુળમાં બાલિકારૂપે જન્મશે. ત્યારે તે બાલિકા બાલ્યભાવ છોડીને યૌવનને પ્રાપ્ત કરશે, ત્યારે તેના માતા-પિતા ઉચિત શુલ્ક અને ઉચિત વિનય દ્વારા પ્રતિરૂપ પતિને પનીરૂપે આપશે.
તેણી તેની પત્ની થશે, તે (પતિને) ઈષ્ટ, કાંત, યાવતુ અનુમત ભાંડ કરંડક સમાન, રનના પટાસ સમાન સુરક્ષિત, વસ્ત્રોની પેટી સમાન સુસંપરિગ્રહ, રત્નરંડક સમાન સારક્ષિત, સુસંગોપિત, શીત કે ઉષ્ણ ચાવતુ પરીષહોપસર્ગ તેને ન અર્થે. (એ રીતે રાખી) ત્યારે તે બાલિકા અન્ય કોઈ દિવસે ગર્ભિણી થઈ શર કૂળથી પીયર જતી એવી માર્ગમાં દાવાનિની જવાલાથી પીડિત થઈ કાળમાસે કાળ કરીને દક્ષિણદિશાના અગ્નિકુમાર દેવોમાં દેવપણે થશે.
તે દેવ ત્યાંથી અનંતર અવીને મનુષ્ય શરીરને પામશે ત્યાં કેવલ બોધિને પામશે, પામીને મુંડ થઈને ઘર છોડીને અણગર પdજ્યા લેશે. ત્યાં પણ શામય વિરાધી કાળમાસે કાળ માસે કાળ કરી દક્ષિણના અસુકુમાર દેવોમાં દેવપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી પાવતુ ઉદ્ધતીને મનુષ્ય શરીર પામીને, પૂવવવ યાવતુ ત્યાં

Page #67

૧૫/-FI૬૫૯
૧૧૯
પણ શ્રામણ વિરાધી કાળ માસે યાવતુ કરીને દક્ષિણ દિશામાં નાગકુમાર દેવોમાં દેવપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી અનંતર ઍવીને આ આલાવાઓ વડે દક્ષિણ દિશાના સુવર્ણકુમારોમાં, એ રીતે વિદુકુમારોમાં ઉત્પન્ન થશે, આ રીતે નિકુમાર દેવોને છોડીને ચાવત દક્ષિણ દિશાની અનિતકુમારોમાં ઉત્પન્ન થશે.
ત્યાંથી ચાવત ઉદ્ધતીને મનુષ્ય શરીર પામશે ચાવતુ શ્રમય વિરાધી જ્યોતિક દેવોમાં ઉત્પન્ન થશે, તે ત્યાંથી અનંતર રવીને મનુષ્ય શરીર પામીને ચાવત અવિરાહિત શ્રમણ્યથી કાળમાણે કાળ કરીને સૌધર્મ કશે દેવપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી અનંતર ચ્યવીને મનુષ્ય શરીર પામીને કેવલ બોધિ પામશે, ત્યાં પણ શ્રામય વિરાધ્યા વિના કાળ માટે કાળ કરીને ઈશાન કર્થે દેવપણે ઉત્પન્ન થશે.
ત્યાંથી અવીને મનુષ્ય શરીર પામશે, ત્યાં પણ શામણય વિરાધ્યા વિના કાળમાસે કાળ કરીને સનકુમાર જે દેવપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી વીને એ પ્રમાણે જેમ સનતકુમાર, તેમ બ્રહ્મલોક, મહાશુક, અનિત, આરણમાં (ઉપજશે). તે ત્યાંથી ચાવતુ ગ્રામ વિરાયા વિના કાળમાણે કાળ કરી સવથિસિંહ મહાવિમાનમાં દેવપણે ઉતપન્ન થશે.
તે ત્યાંથી અનંતર ચ્યવીને મહાવિદેહ વર્ષ ોગમાં. જે આ કુળો છે - આ યાવત પરિભૂત, તેવા પ્રકારના કુળમાં પુત્રરૂપે જન્મશે. એ પ્રમાણે જેમ ‘ઉવવાઈ'માં દઢ પ્રતિજ્ઞની વકતવ્યતા કહી છે, તે સમગ્ર વક્તવ્યતા સંપૂર્ણ અહીં કહેવી. યાવતું ઉત્તમ કેવળ જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થશે.
ત્યારે તે દેઢપ્રતિજ્ઞ કેવલી પોતાનો અતીતકાળ ઉપયોગપૂર્વક જોશે. જોઈને શ્રમણ નિર્મન્થોને બોલાવશે, બોલાવીને આમ કહેશે - હે આર્યો! હું દીર્ધકાળ પૂર્વે ગોશાલક નામક મંખલિપુત્ર હતો. શ્રમણઘાતક યાવત્ છઘસ્થપણે જ કાળ પામ્યો. હે આયોં ! તે પાયમૂલક (કર્મોના ફળરૂપે) હું અનાદિ અનંત દીમિાગવાળા ચાતુરંત સંસાર કાંતારમાં ભમ્યો. તેથી તે આયોં ! તમારામાંથી કોઈએ પણ આચાર્ય પ્રત્યેનીક, ઉપાધ્યાય પ્રત્યેનીક, આચાર્ય-ઉપાધ્યાયના અયશઅવર્ણ-અકીર્તિ કરનારા ન થવું. મેં જે રીતે અનાદિ અનંત ચાવતુ સંસાર કાંતારનું પરિભ્રમણ કર્યું તેમ તમે સંસારાટવીમાં પરિભ્રમણ ન કરો.
ત્યારે તે શ્રમણ નિક્યો દેઢિપ્રતિજ્ઞા કેવલીની પાસે આ વાત સાંભળી, અવધારી ભયભીત થયા, ત્રાસ પામ્યા, સંસારના ભયથી ઉદ્વિગ્ન થઈ દઢ પ્રતિજ્ઞ કેવલીને વંદન-નમન કરશે. કરીને તે સ્થાનની આલોચના, નિંદા યાવત્ તપશ્ચરણનો સ્વીકાર કરશે.
ત્યારપછી તે દેટ્રપતિજ્ઞ ડેવલી ઘણાં વર્ષો ફેવલપર્યાયિને પાળીને, પોતાના આયુષ્યને શેષ જાણીને ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરશે. એ પ્રમાણે જેમ “ઉજવાઈ'' સૂત્રમાં કહ્યું. તેમ ચાવત્ સર્વે દુઃખોનો અંત કરો.
ભગવન્! તે ઓમ જ છે, એમ જ છે યાવન વિચરે છે. • વિવેચન-૬૫૯ - fકવિ - ઉચિત શુલ્ક દઈને. પંડવાર સમાને - આભરણ ભાજન તુલ્ય
૧૨૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ આદેય. તાકાત તેલના આશ્રય ભાજન વિશેષ - x • તે સારી રીતે સંગોપનીય હોય છે, અન્યથા ઢોળાતા તેલની હાનિ થાય છે. વેપેડી. વસ્ત્રોની પેટી માફક સારી રીતે સંપરિવૃત્ત-નિરૂપદ્રવ સ્થાને રાખેલ.
fsfvr[... વિરાધિત ગ્રામવથી અસુરકુમાર થયો, અન્યથા વૈમાનિકમાં જ ઉત્પત્તિ થાય છે. અહીં જે ‘દાક્ષિણ્યમાં’ કહ્યું. તે તેના કૂકમત્વથી દક્ષિણ કોમમાં ઉત્પાદ થાય, એમ જાણવું.
વરાળ સામ એટલે આરાધિત ચા»િ. અહીં આરાધિત ચાસ્ત્રિયી - ચાત્રિ સ્વીકારના સમયથી આરંભીને મરણ પર્યન્ત નિરતિચાર પણે તેનું પાલન કરવું. કહ્યું છે કે અહીં આરાધના, ચારિત્રના સ્વીકાર સમયથી આરંભીને આમરણાંત અજમ્ર વિધિથી સંયમ પાળવો.
આ પ્રમાણે અહીં જો કે ચાસ્ત્રિ સ્વીકાર ભવે વિરાધના યુક્ત અગ્નિકુમાર વર્જિત ભવનપતિ, જ્યોતિક હેતુ ભવ સહિત દશ, અવિરાધના ભવો યથોકત સૌધર્માદિ દેવલોક સર્વાર્થસિદ્ધિ ઉત્પત્તિ હેતુ સાત અને આઠમાં સિદ્ધિગમન રૂપ અંતિમ ભવ, એમ આઠ ભવ થાય છે. સાંભળેલ છે કે ચારિત્ર આઠ ભવ જ હોય, તો પણ વિરોધ નથી. કેમકે અવિરાધિત ભવોનું જ ગ્રહણ કરવું. બીજા કહે છે – “ચાત્રિ પ્રાપ્તિ આઠ ભવ સુધી જ ચાય” તેથી આ સૂત્રમાં - x - ચાહ્મિ સ્વીકાર વિશેષિત જ ભવ લેવા. આરાધના, વિરાધના વિશેષણ ન કરવું, અન્યથા જે ભગવંત મહાવીરે હાલિકને જે પ્રવજ્યા બીજ આપેલ, તે નિરર્થક થાય. કેમકે સમ્યકત્વ માત્રથી જ બીજ મગ સિદ્ધ છે, જે ચાસ્ત્રિ દાન તે આઠમાં ચાત્રિમાં સિદ્ધિ છે. • x - જે દશ વિરાધના ભવોમાં તેનું ચારિત્ર કહ્યું તે દ્રવ્યથી પણ હોય, તેથી તેમાં દોષ નથી. - X - X - વળી ચૂર્ણિકારે આરાધના પક્ષને સમર્થન આપેલ છે. નીં વૈવા! - સંબડ પરિવ્રાજક કથાનક જાણવું.
આ શતકમાં ગોશાલકનો વર્તમાન ભવ અને ભાવિ ભવો દર્શાવ્યા છે, ગોપાલકના પૂર્વભવનું કથાનક ‘મહાનિશીથ' સૂકમાં આવે છે. જિજ્ઞાસુઓએ અમારા મહાનિરીના અનુવાદને અથવા આગમ કથાનુયોગ જોવા
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૧૫-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ

Page #68

૧૬/-/૧૫૬૬૦
ક શતક-૧૬ ૬
૦૧૫માં શતકની વ્યાખ્યા કરી. તેમાં એકેન્દ્રિયોમાં ગોશાળાના જીવના અનેક વખત જનમ-મરણ કહા. અહીં પણ જીવના જ મમરણાદિ કહે છે. એ સંબંધી આવેલ આ શતકની ઉદ્દેશક સૂચક ગાયા -
• સુ-૬૦ :
અધિકરણી, જય, કર્મ, યાવતીય, ગંગદd, વન, ઉપયોગ, લોક, બલિ, અવધિ, દ્વીપ, ઉદધિ, દિશા, અનિત આ ૧૪-ઉદ્દેશ છે.
• વિવેચન-૬૦ :
(૧) અધિકરણી - લોઢા આદિને કૂટવાની એરણ, લોઢાનું ઉપકરણ વિશેષ, તે વગેરે પદાર્થ વિશેષિત અર્થ-વિષયનો ઉદ્દેશક તે અધિકરણી. (૨) જરા-જરા આદિ અર્થ વિષયવથી, (૩) કર્મ-કર્મપ્રકૃતિ આદિ અર્થ વિષયપણાથી, (૪) જાવઈય-આ આદિ શબ્દથી ઉપલક્ષિત ઉદ્દેશો.
(૫) ગંગદત્ત • આ દેવ વક્તવ્યતા પ્રતિબદ્ધ. (૬) સ્વપ્ન-સંબંધી મીમાંસા, () ઉપયોગ-ઉપયોગાર્થ પ્રતિપાદકવણી (૮) લોક-લોકસ્વરૂપ વિષયક, (૯) બલિબલિ સંબંધી પદાર્થ જણાવતો. (૧૦) અવધિ-વધિ જ્ઞાનની પ્રરૂપણાર્યત્વથી. (૧૧) દ્વીપ-દ્વીપકુમાર વકતવ્યતા, (૧૨) ઉદધિ-ઉદધિકુમાર વિષયક, (૧૩) દિશા-દિશાકુમાર વિષયક, (૧૪) નીત-સ્તનીત કુમાર વિષયક.
છે શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૧-“અધિકરણી" છે
X - X - X - X - X - X – • સૂગ-૬૬૧,૬૪૨ -
દિ૬૧] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહમાં યાવતુ પર્યાપાસના કરતા આ પ્રમાણે કહi - ભગવન્! હું અધિકરણમાં વાયુકાય ઉપજ થાય છે ? હા, થાય છે. • • ભગવના શું તે અellન મરે છે કે પ વિના મારે છે ? ગૌતમ સ્પણીને મરે છે, પસ્ય વિના નહીં • • ભગવાન ! તે સશરીટી નીકળે છે કે અશરીરી નીકળે છે ? એ પ્રમાણે જેમ કંદકમાં કહ્યું તેમ યાવતું શરીરરહિત થઈને જતો નથી.
[૬૬] ભગવન ગાકારિકામાં નિકાસ કેટલો કાળ રહે છે ? ગૌતમ જાણી તમુહૂર્ત ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ સમિદિવસ. ત્યાં બીજ વાયુકાયિક જીવ પણ ઉત્પન્ન થાય છે. કેમકે વાયુકાય વિના અનિકાય પ્રજવલિત થતાં નથી.
- વિવેચન-૬૬૧,૬૬૨ -
પહેલા ઉદ્દેશાની પ્રસ્તાવનાર્થે કહે છે -- x • મહારffi૦ અધિકરણમાં વાયકાય વ્યકમે છે - વોઢાના ઘણના ઘાતકી હત્યા થાય છે, આ આકાંત સંભવત્વથી પહેલાં અરોતનપણે ઉત્પન્ન થવા છતાં પણ પછી સચેતન થઈ જાય છે, તેમ સંભવે છે. ઉત્પન્ન થઈને મરે છે, તેની પ્રશ્ન કરતાં કહે છે - છે પંર્ત આદિ.
૧૨૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સ્પર્શને સ્વકાય શઆદિ વડે સશરીર કલેવDી નીકળે છે, કામણાદિ અપેક્ષાથી કહ્યું, પણ ઔદારિકાદિ અપેક્ષાથી તે અશરીરી છે.
અશ્વિના સહચરપણાથી વાયુ, વાયુ સૂત્ર પછી અગ્નિ સૂર કહે છે - ગુંજાતા અંગારાને કરે છે, તે અંગાકારિકા, અગ્નિની સગડી, તેમાં માત્ર અગ્નિકાય નથી હોતો, બીજો વાયુકાય પણ ઉત્પન્ન થાય છે, કહ્યું છે કે - “જ્યાં અગ્નિ ત્યાં વાયુ” • x • અગ્નિ અધિકાી આ કહે છે -
સૂત્ર-૬૬૩ -
ભગવત્ ! લોટું તપાવવાની ભઠ્ઠીમાં તપેલ લોઢાને સાણસી વડે ઉચું-નીચું કરનાર પુરુષને કેટલી ક્રિયાઓ લાગે છે ગૌતમ ! જ્યાં સુધી તે પુરુષ લોઢું તપાવવાની ભઠ્ઠીમાં લોઢાની સાણસી વડે લોઢાને ઉંચ-નીચું કરે છે, ત્યાં સુધી તે પણ કાયિકી ચાવતુ પ્રાણાતિપાત ક્રિયા સુધીની પાંચ કિયાઓથી પૃષ્ટ થાય છે. જે જીવોનું શરીર હોટું બનેલ છે, લોઢાની ભડી-સાણસી બની છે, અંગારા. બનેલ છે, અંગાર કિિણ, ધમણ બની છે, તે બધાં જીવોને પણ કાયિકી આદિ પાંચ ક્રિયાઓ ઋષ્ટ થાય છે.
ભગવના લોહીમાંથી, લોઢાને, લોહસાણસી વડે પકડીને એરણ પર રાખતા અને ઉપાડતા પરષને કેટલી ક્રિયાઓ લાગે છે? ગૌતમાં જ્યાં સુધી લોહ ભઠ્ઠીમાંથી લોઢાને સાણસી વડે પકડીને યાવત્ રાખે છે, ત્યાં સુધી તે પુરુષ કાચિકી ચાવતુ પ્રાણાતિપાતિકી પાંચે કિયાથી ભ્રષ્ટ થાય છે. જે જીવોના શરીરથી લોઢું-સાણસી-ઘણ-હથોડો-ઐરણ-ઐરણનું લાકડું બનેલ છે, ઉદકઢોણી બની છે, અધિકરણ શાળા બની છે, તે બધાં જીવો કાયિકી આદિ પાંચે કિયાઓથી સૃષ્ટ થાય છે.
- વિવેચન-૬૬૩ :
અર્થ લોઢ, અથવાણિ - લોઢા તપાવવાની ભઠ્ઠી, ઔદ-ધ્યા ઉોપતો કે પ્રક્ષેપતો. સ્નાતન - અંગારા કાઢવાની લોઢાની છડી. બલ્થ • ધમણ, આ બધાં પદાર્થોના મૂળ જીવતે પાંચ ક્રિયા લાગે -
કે - ઘણ, લોઢાને કુટવાના પ્રયોજનથી બનેલ લોઢાનું લુહાસદિનું ઉપકરણ વિશેષ. મા - નાનો ઘણ, તમારVTોf. જે લાકડામાં અધિકરણી રખાય છે છે. ૩ના રોગ • પાણીનું વાસણ જેમાં તપેલ લોટું શીતળ કસ્વાને નખાય છે.
દારUTRાના • લોહારશાળા. . . પૂર્વે કિયા પ્રરૂપી, તેમાં અધિકરણિકી છે, તે અધિકરણી હોય છે, તેથી તે બંનેના નિરૂપણાર્થે કહે છે -
• સૂp-૬૬૪,૬૬૫ :
૬િ૬૪) ભગવન્! જીવ, અધિકરણી છે કે અધિકરણ ગૌતમ જીવ, અધિકરણી પણ છે અને અધિકરણ પણ છે. •• ભગવન! આમ કેમ કહો છો • x • ગૌતમ! અવિરતિને અને તે બંને કહેજ છે.
ભગવાનૈવિક, અધિકરણી કે અધિકરણ ગૌતમ / અધિકરણી

Page #69

૧૬/-/૧/૬૬૪,૬૬૫
૧૨૩
પણ છે, અધિકરણ પણ છે. એ પ્રમાણે જેમ જીવમાં કહ્યું તેમ નૈરયિકમાં પણ કહેવું, એ પ્રમાણે નિરંતર યાવત વૈમાનિક કહેવું.
ભગવાન ! જીવ, શું સાધિકરણી છે કે નિરાધિકરણી ? ગૌતમ સાધિકરણી છે, નિરાધિકરણી નથી. આમ કેમ કહ્યું પ્રપ્ત. ગૌતમ / અવિરતિને આપીને. કહ્યું ચાવતું નિરાધિકરણી નથી. ચાવત વૈમાનિક આમ કહેવું.
ભગવાન ! શું જીવ, આત્માધિકરણી છે, પરાધિકરણી છે, તદુભયાધિકરણી છે ? ગૌતમા તે ત્રણે છે. ભગવન! એમ કેમ કહો છો કે યાવત તદુભયાધિકરણી પણ છે. ગૌતમ / અવિરતિને આશ્રીને તે પ્રમાણે કશું યાવત તદુભયાધિકરણી પણ છે, ચાવતું વૈમાનિક.
ભગવન્! શું જીવોના અધિકરણ આત્મપયોગથી થાય છે, પરપયોગથી થાય છે કે તદુભયપયોગથી થાય છે ? ગૌતમ! આ ત્રણે છે. - - ભગવાન ! ઓમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ ! અવિરતિને આશ્રીને. તેથી કહ્યું કે ચાવવું તદુભય પ્રયોગથી થાય છે. યાવત વૈમાનિક.
૬િ૬૫] ભગવનું શરીર કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ! પાંચ પ્રકારે - ઔદારિક યાવત્ કામણ. • - ભગવન! ઈન્દ્રિયો કેટલી કહી છે ? ગૌતમ ! પાંચ. તે આ - શ્રોએન્દ્રિય યાવતુ સ્પીન્દ્રિય.
ભગવન! યોગ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ત્રણ. તે આ - મનોયોગ, વચનયોગ, કાયયોગ. • - ભગવન્! દારિક શરીર માંધતો જીવ અધિકરણી છે કે અધિકરણ ? ગૌતમ! બંને છે. ભગવન ! એમ કેમ કહો છો કે બંને છે ? ગૌતમ અવિરતિને આશીને યાવતુ અધિકરણ પણ છે.
ભગવનપૃથ્વીકાયિક, ઔદારિક શરીર માંધતા અધિકરણી છે કે અધિકરણ 7 પૂર્વવતું. એ પ્રમાણે મનુષ્ય સુધી કહેતું. એ રીતે વૈક્રિયશરીરમાં પણ જાણવું. વિશેષ એ કે . જેને જે શરીર હોય, તે તેને કહેવું.
આહારક શરીર બાંધતો જીવ અધિકરણી છે? પ્રશ્ન. ગૌતમ અધિકરણી પણ છે. અધિકરણ પણ છે. - - એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમાં પ્રમાદને આશ્રીને એમ કહ્યું કે ચાવતુ અધિકરણ પણ છે. એ પ્રમાણે મનુષ્યમાં પણ જાણવું. તૈજસ શરીર, ઔદારિકવ4 જાણવું. વિશેષ એ કે - સર્વે જીવોને કહેવા. કામણ શરીર પણ એ પ્રમાણે છે..
ભગવન્! શ્રોમેન્દ્રિયને બાંધતો જીવ અધિકરણી કે અધિકરણ છે ? એ પ્રમાણે જેમ ઔદારિક શરીર કહ્યું તેમ શ્રોત્રેન્દ્રિય પણ કહેવું. વિશેષ એ કે - જેને શ્રોએન્દ્રિય હોય, તેને કહેવી. એ પ્રમાણે ચા-ઘાણ-જીભ-સ્પર્શનેન્દ્રિય પણ કહેવી. વિશેષ એ કે - જેને જે ઈન્દ્રિય હોય, તેને તે પ્રકારે કહેવું..
ભગવના મનોયોગને બાંધતો જીવ અધિકરણી કે અધિકરણ? એ પ્રમાણે જેમ શ્રોએન્દ્રિયમાં કહ્યું તેમ બધું કહેવું. વચનયોગ એ પ્રમાણે જ છે. વિશેષ એ છે . એકેન્દ્રિયોને વવા. એ પ્રમાણે કાયયોગ પણ કહેવો. વિશેષ એ કે
૧૨૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સર્વે જીવોને વૈમાનિક સુધી કહે. ભગવના તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૬૪,૬૫ -
મffજ વિ - અધિકરણ એટલે દુર્ગતિ નિમિત્ત. વસ્તુ વિવક્ષાથી શરીર, ઈન્દ્રિયો તથા બાહ્ય હળ, ગાડુ આદિ પરિગ્રહ જેને હોય તે અધિકરણી. દારા - શરીરાદિ અધિકરણ વડે કંઈક વ્યતિતિપણાથી અધિકરણ જીવે. આ બંને જીવને અવિરતિને આશ્રીને કહ્યા છે, તેથી જે વિરતિવાળા છે, તે મને શરીરાદિ ભાવ છતાં પણ અધિકરણી નથી, અધિકરણ પણ નથી.
આ જ કથન ૨૪-દંડકને આશ્રીને બતાવે છે - નૈરયિકાદિ અધિકરણી જીવ પૂર્વે કહ્યા છે, તે દૂરવર્તી હોવા છતાં અધિકરણ વડે કહે છે. જેમકે ગોમાન. તેથી અહીં પૂછે છે - જીવ, સાધિકરણી આદિ. શરીરાદિ સહિત વર્તે તે સાધિકરણી, સંસારી જીવને શરીર, ઈન્દ્રિયરૂપ અધિકરણ સર્વદા સાથે હોવાથી આમ કહ્યું. શાદિ અધિકરણ અપેક્ષાએ વસ્વામી ભાવના અવિરતિરૂપ સહવર્તીપણાથી જીવ સાધિકરણ કહેવાય. પરંતુ સંયતોને શરીરાદિ હોવા છતાં અવિરતિના અભાવથી આધિકરણિત્વ નથી. નિધવાર - જેમાંથી અધિકરણ ચાલ્યું ગયું છે તે. -x- તે હોતું નથી. અવિરતિને અધિકરણરૂપે અદૂરવર્તિત્વથી કહ્યું. અથવા પુત્ર, મિત્રાદિ વડે વર્તે છે, તે આધિકરણી. કોઈક જીવને ગાદિના અભાવે પણ, તે વિષયક વિરતિના અભાવથી સાધિકરણવ જાણવું. તેથી નિરધિકરણી નથી એમ મંતવ્ય છે. - - - અધિકરણ અધિકારથી કહે છે -
અધિકરણી કૃષિ આદિવાળો આત્મ અધિકરણી છે. (શંકા) જેને કૃષિ આદિ નથી, તે કઈ રીતે અધિકરણી છે ? અવિરતિ અપેક્ષાએ. પfor for બીજાના અધિકરણમાં પ્રવર્તનથી અધિકરણી છે. તદુપયાનિરખિ - આત્મા અને પર બંને તે તદુભય, તેથી અધિકરણી જે છે તે. હવે અધિકરણની જ હેતુ પ્રપણાર્થે કહે છે - Garvi આદિ. ગgણકા - આત્માના પ્રયોગ-મન વગેરે વ્યાપારથી નિપાદિત જે છે તે. એ પ્રમાણે બીજા બંને કહેવા. (શંકા) જેને વચનાદિ પરપ્રવર્તન વસ્તુ નથી. તેને કઈ રીતે પરપ્રયોગ નિવર્તિતાદિ થાય? આ આશંકા નિવારવા કહે છે - અવિરતિની અપેક્ષાએ ત્રણે પણ હોય, તેમ વિચારવું.
હવે શરીરીને ઈન્દ્રિય અને યોગના નિષ્પાદનમાં જીવાદિનું અધિકરણવમાં સૂત્રમાં કહ્યું. * * * * * આ આલાવો પૃથ્વીકાયિક સૂત્રમાં સમસ્ત કહેવો. • x - જે જીવ પદને જે હોય તે કહેવો. તેમાં નારક-દેવોને, વાયુને, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યોને તે હોય છે, તેમ જાણવું.
THથgrખ્ય • આ આહાક શરીર સંયમીને જ હોય, તેમાં અવિરતિના અભાવ છતાં પણ પ્રમાદથી અધિકરણીવ જાણવું. તે મનુષ્યને જ હોય છે - x - શ્રોબેન્દ્રિય એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય સિવાયનાને હોય.
હું શતક-૧૬, ઉદ્દેશા-૨-“જરા” છે.
– X - X - X - X - X - X • જીવોનું અધિકરણ કહ્યું. તેમાં જ જરા, શોકાદિ ધર્મ અહીં કહે છે -

Page #70

૧૬/-/૨/૬૬૬
૧ર
૧૨૬
• સૂત્ર-૬૬૬ -
રાગૃહમાં માવઠું આમ પૂછયું - ભગવત્ ! શું જીવોને જા અને શોક હોય ? ગૌતમ! તે બંને હોય. - ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જે જીવો શારીકિ વેદના વેદ છે, તે જીવોને જરા હોય છે. જે જીવો માનસિક વેદના વેદ છે, તેઓને શોક હોય છે. તેથી પ્રમાણે કહ્યું છે. એ પ્રમાણે નૈરચિકોને પણ જાણવું. એ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધી જાણવું.
ભગવદ્ ! પૃedીકાયિકને જરા અને શોક હોય ? ગૌતમ ! પૃષીકાયિકને જા હોય, શોક નહીં. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! પૃedીકાયિક શારીરિક વેદના વેદ છે, માનસિક વેદના ન વદે, તેથી કહ્યું. એ પ્રમાણે ચતુરિન્દ્રિય સુધી ગણવું. બાકીનાને જીવની માફક જાણવું. યાવતું વૈમાનિક. • • ભગવાન ! તે એમ જ છે યાવતુ ગયુપસે છે.
- વિવેચન-૬૬૬ :
• વયની હાનિ. તે શારીરિક દુ:ખરૂપ છે, બીજા પણ શારીરિક દુ:ખો હોય, તે આના દ્વારા જાણવા. * x - સૌ1 - દીનતા, ઉપલક્ષણથી અહીં બધાં માનસિક દુ:ખો લેવા, તેનાથી શોક ચાય છે. ૨૪-દંડકોમાં જેમને શરીર છે, તેમને જરા છે. જેમને મન પણ છે, તેમને બંને છે.
વૈમાનિકોના જરા-શોક કહ્યા. તેમાંના જ શકનું વિશેષ કથન• સૂત્ર-૬૬૩ -
તે કાળે, તે સમયે દેવેન્દ્ર દેવરાજશક, વજાણી, પુરંદર ચાવતું ભોગવતો વિચરતો હતો. આ સંપૂર્ણ જંબૂદ્વીપ હીપને પોતાના વિપુલ અવધિજ્ઞાન દ્વારા ઉપયોગપૂર્વક જોતા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને જંબૂદ્વીપમાં જુએ છે. એ પ્રમાણે જેમ બીજ શતકમાં ઈશાનને કહેલ, તે પ્રમાણે શકને પણ કહેતો. વિશેષ એ કે - અભિયોગિક દેવોને બોલાવતો નથી, પદાતિસેનાના અધિપતિ હરી (હરીÍગમેT) દેવ છે, સુધોયા ઘંટા છે, પાલક વિમાનકારી છે, પાલક વિમાનનો નિયણિમાણ ઉત્તર દિશા છે, અનિકોણમાં રતિકર પર્વત છે. બાકી પૂર્વવતુ યાવતું (ભગવંતને) નામ કહી, પપાસે છે. (ભગવતે) ધર્મકથા કહી, યાવત્ પદા પાછી ગઈ.
ત્યારે તે શક્રેન્દ્ર ભગવંત પાસે ધર્મ સાંભળી, અવધારી હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈ ભગવંતને વંદન, નમસ્કાર કર્યો. કરીને આમ કહ્યું - ભગતના અવગ્રહ કેટલા ભેદે છે ? શકઃ પાંચ ભેદ છે - દેવેન્દ્રાવગ્રહ, રાજાવગ્રહ, ગાથાપતિવાહ, સામાટિકાવગ્રહ, સાધર્મિકાવગ્રહ.
ભગવન ! જે આ આજકાલ શ્રમણ નિગ્રન્થો વિચરે છે, તેઓને હું અવગ્રહની અનુજ્ઞા આપું છું, એમ કહી ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કરે છે. કરીને તે જ દિવ્ય યાનવિમાનમાં ચઢે છે, ચઢીને જે દિશામાંથી આવ્યો હતો, તે જ દિશામાં પાછો ગયો. ••• ભગવન! એમ આમંત્રી, ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરીને આમ કહ્યું - ભગવન દેવેન્દ્ર દેવરાજ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ શકે, જે આપને પૂર્વોકત કહ્યું, તે અર્થ સત્ય છે ? હા, સત્ય છે. • વિવેચન-૬૬૭ :
ના સાળા જેમ બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં ઈશાનને ‘રાજપનીય'ના અતિદેશથી કહ્યો. તેમ અહીં શક પણ કહેવો. સર્વયા સામ્યના પરિહારાર્થે કહે છે - અભિયોગ દેવને બોલાવતો નથી ઈત્યાદિ. તેમાં ઈશાનેન્દ્ર ભગવંત મહાવીરને જોઈને આભિયોગિક દેવોને બોલાવે છે, શક નથી બોલાવતો, તથા ઈશાનને પદાતિ સૈચાધિપતિ લઘપરાક્રમ છે, નંદીઘોષ ઘંટ વગાડવા નિયુક્ત કર્યો છે, અહીં સુધોષા ઘંટ વગાડવા હરિર્ઝેગમેથી દેવ છે, ત્યાં પુષકદેવ વિમાન એ છે, અહીં પાલક દેવ છે, વિમાન ત્યાં પુષ્પક છે, અહીં પાલક છે ત્યાં દક્ષિણ નિર્માણમાર્ગ છે, અહીં ઉત્તર છે, ઈત્યાદિ • x •
પોતાનું નામ બતાવવા કહે છે - હે ભદંત! હું દેવરાજ શક, તમને વંદુ છું, નમું છું. ૩TTTS સ્વામી વડે સ્વીકારાય, તે અવગ્રહ. શક કે ઈશાનનો અવગ્રહ તે દેવેન્દ્રાવગ્રહ, તેમાં દક્ષિણ અને ઉત્તર લોકાર્ધ કહેવા. ચક્રવર્તી રાજાનો અવગ્રહ - છ ખંડ ભરતાદિ ક્ષેત્રનો, તે સજાવગ્રહ. ગૃહપતિ એટલે માંડલિક રાજાનો અવગ્રહસ્વકીય મંડલ છે. ઘર સહિત વર્તે તે સાગાર, તે સાગારિકનો અવગ્રહ. સમાન ધર્મ વડે ચરે તે સાધર્મિક, સાઘની અપેક્ષાએ સાધુ, તેમનો અવગ્રહ, તે સાધમિકાવગ્રહ,
ક્ષેત્રને આશ્રીને પાંચ કોશ, શેષકાળમાં એક માસ, વર્ષાઋતુમાં ચાર માસ ચાવતું સાધર્મિકાવગ્રહ છે, તે સાંભળીને ઈન્દ્ર કહ્યું - હું દેવેન્દ્ર અવગ્રહની અનુજ્ઞા આપું છું. • x અર્થી સત્ય છે, પણ સમ્યમ્ વાદી છે કે નહીં ?
સૂગ-૬૬૮ :
ભગવન / દેવરાજ દેવેન્દ્ર શક, સમ્યગ્લાદી છે કે મિથ્યાવાદી ? ગૌતમ ! સમ્યવાદી છે, મિથ્યાવાદી નથી. --- ભગવન! દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, સત્યામૃણાસ્રત્યામૃષા કે અસત્યામૃષા ભાષા બોલે છે ? ગૌતમ ! સત્યભાષા પણ બોલે છે યાવતું અસત્યામૃષા પણ ભાષા બોલે છે.
ભગવન્ ! શકેન્દ્ર સાવધ ભાષા બોલે કે નવઘ ? ગૌતમ ! સાવધ ભાષા પણ બોલે, નિરવધ પણ. ભગવન્! એમ કેમ કહો છો - x • ? ગૌતમ !
જ્યારે શક્રેન્દ્ર, સૂHકાયને મુખ ઢાંક્યા વિના બોલે છે, ત્યારે તે સાવધ ભાષા બોલે છે, જ્યારે સૂક્ષ્મકાયને મુખ ઢાંકીને બોલે છે, ત્યારે તે અનવધ ભાષા બોલે છે. તેથી પૂર્વવત કહું યાવતું બોલે છે.
ભગવન્ ! શકેન્દ્ર ભવસિદ્ધિક છે કે ભવસિદ્ધિક છે ? સગર્દષ્ટિ છે? એ રીતે જેમ મોકઉદ્દેશામાં સનકુમાર યાવત અચમિ છે.
• વિવેચન-૬૬૮ :
જેનો સમ્યક્ બોલવાનો સ્વભાવ છે, તે સમ્યવાદી. પ્રાયઃ શક સમ્યક જ બોલે છે. સમ્યગુવાદી સ્વભાવ છતાં પ્રમાદાદિથી શું શક ચતુર્વિધા ભાષા બોલે કે નહીં? બોલે. સત્યભાષા પણ ક્યારેક બોલતા સાવધ સંભવે છે, તેથી પૂછે છે. પાપ સહિત • ગહિંત કર્મથી સાવધ. તે સૂમકાય એટલે હાથ આદિમાં વસ્તુ, બીજા કહે

Page #71

૧૨૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
૧૬/-૨/૬૬૮
૧૨૩ છે - સૂમકાય એટલે વસ્ત્ર, અનત્તિ • ન આપીને, હાથ આદિ વડે મુખને ઢાંકીને જ બોલનારને જીવ સંરક્ષણથી ભાષા અનવધ થાય છે, બીજાને સાવધ થાય.
શકને આશ્રીને જ કહે છે – મારાજ - શતક-3 નો ઉદ્દેશો-૧. • સૂત્ર-૬૬૯ -
ભગવાન ! જીવો, ચેતનકૃત કર્મો કરે છે કે અચેતનવૃત કમ કરે છે ? ગૌતમ! જીવો ચેતનવૃત કમોં કરે છે, અચેતનકૃત નહીં ભગવન! એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ! જીવોને આહારોપચિત, શરીરોપવિત, કલેવર રૂપે ઉપસ્થિત યુગલો છે, તે તથા-તથારૂપે પરિણત થાય છે, તેથી તે આયુષ્યમાન શ્રમણો : કમ અચેતનકૃત નથી. તે પુગલો દુસ્થાન , દુઃશસ્યારૂપ, દુનિષધારૂપથી તેને યે પરિણમે છે. તેથી હે આયુષ્યમાન શ્રમણો ! કર્મ અચેતનતું નથી.
તે પગલો આતંકરૂપે, સંકલ્પરૂપે અને મરણાંતરૂપે પરિણત થઈને જીવના વધને માટે થાય છે, તેથી હે આયુષ્યમાન શ્રમણો 7 કર્મ અચેતનકૃત નથી. તેથી કહ્યું કે ચાવ4 કર્મ ચેતનકૃત્વ હોય છે. એ પ્રમાણે નૈરયિકથી વૈમાનિક પર્યન્ત જણવું. • • ભગવાન ! તે એમ જ છે ().
• વિવેચન-૬૬૯ -
અનંતર શકનું સ્વરૂપ કહ્યું, તે કર્મથી થાય છે, તે સંબંધે કર્મ સ્વરૂપ પ્રરૂપણાર્થે આ સૂત્ર છે, વેરડવE - ચૈતન્ય એટલે જીવ સ્વરૂપ રૂપ ચેતના, તેના વડે બાંધેલ તે ચેતકૃત કર્મ. નંતિ - થાય છે. કઈ રીતે ? જીવોને જ, અજીવોને નહીં. આહારરૂપપણે સંચિત જે પુદ્ગલો, અવ્યક્ત અવયવ શરીર, તેથી બોંદિરૂપે સંચિત જે પુદ્ગલો. ક્લેવર રૂપે સંચિત જે પુદ્ગલ, તે-તે પ્રકારે અર્થાત્ આહારાદિ રૂપે તે પુદ્ગલો પરિણમે છે. એ પ્રમાણે કર્મ પુદ્ગલો પણ જીવોને જ તે-તે રૂપે પરિણમે, તેથી ચૈતન્યવત્ કર્મો છે. પણ અચેતનકૃત કર્મો હોતા નથી. • અથવા -
વેવ • ચયન, ચય. પુદ્ગલસંચય રૂપે કર્મો હોય છે. કઈ રીતે ? આહાર રૂપે ઉપચિત પુદ્ગલ થાય છે, તથા બોદિ અને ક્લેવરરૂપે આશ્રિત યુગલો થાય છે. વિશેષ શું કહીએ ? ઉચ્છવાસાદિરૂપે તે પુદ્ગલો પરિણમે છે. અસંચયકૃત્ કર્મો આહારાદિ રૂપે થતાં નથી.
@ા - શીત, તપ, દંશ-મશકાદિ યુક્ત - કાયોત્સર્ગ સ્થાને. યુસેન - દુઃખોત્પાદક વસતિમાં, ત્રસદિયાસુ - દુઃખહેતુક સ્વાધ્યાય ભૂમિમાં. તે તે પ્રકારે ઘણી જ અશાતા ઉત્પન્ન કરીને, તે કામણ પુદ્ગલો પરિણમે છે. તેથી જીવોને જ અસાતા સંભવે છે, તેઓ આ અસાતા હેતુભૂત કર્મો કરે છે. જીવના કૃતવમાં જ તેનું ત: - કૃતવ સિદ્ધ છે. - ૪ -
- જે કારણથી દુ:સ્થાનાદિમાં અસાતાહેતુપણે પુદ્ગલો પરિણમે છે, તેથી ચેતકૃત કમ-અસંચયરૂપ કર્યો નથી. અસંચયરૂપ અતિ સૂક્ષ્મતત્વથી અસાતા ઉત્પાદકપણું અસંભવે છે. માતંf • કૃચ્છુ જીવિતકારી વસદિ, તે જીવના મરણને માટે થાય છે. રંવાલ્વ - ભયાદિ વિકલ્પો. જfiત - મરણરૂપ અંત - વિનાશ, જેનાથી છે , દંડાદિ
ઘાત. તે-તે પ્રકારે વધના જનકન્વથી તે આતંકાદિજનક અસાતા વેદનીય સંબંધે તે પુદ્ગલો વર્તે છે. આવો વધ જીવોનો જ હોય, વધના હેતુરૂપ સાધાવેધ પુદ્ગલો જીવકૃત છે. તેથી ચેતાકૃત કર્યો હોય, અચેતકૃત્ ન હોય.
છે શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૩-“કર્મ” .
- X - X - X - X - X - X - o કર્મો કહ્યા. અહીં પણ તે જ કહે છે. તે સંબંધે આવેલ સૂત્ર - • સૂર-૬૭૦ :
રાજગૃહે પાવતુ આમ પૂછ્યું - ભગવત્ કર્મપકૃતિઓ કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ આઠ. તે આ - જ્ઞાનાવરણીય યાવતું અંતરાય. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેવું. • • • ભગવાન ! જીવ, જ્ઞાનાવરણીય કનિ વેદતો કેટલી કપકૃતિઓ વેદે છે? ગૌતમ! આઠ. એ પ્રમાણે જેને “પwderમાં “વેદ-વેદ' પદમાં કહ્યું, તે બધું જ અહીં કહેવું. ••• વેદબંધ, બંધવેદ અને બંધ-બંધ પદ પણ તેમજ કહેવા યાવત્ વૈમાનિક. ભગવંતા તે એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૩૦ :
• x• વેદ-વેદ, કર્મ પ્રકૃત્તિના એકના વેદનમાં, બીજી પ્રવૃતિઓ જે (ઉદ્દેશા) પદમાં કહેવાઈ છે, તે “વેદાવેદ'. તે પન્નવણાનું ૨૭-મું પદ છે. તે અર્થથી આ રીતે - ગૌતમ આઠ કર્મપ્રકૃતિ વેદે છે, મોહના ક્ષય કે ઉપશમમાં સાત વેદે છે. બાકીના ધાતીના ક્ષયે ચાર વેદે છે. એ પ્રમાણે મનુષ્યોમાં પણ જાણવું. નારકાદિથી વૈમાનિક સુધી આઠ જ (કર્મપ્રકૃતિ) હોય.
વેવંય - એક જ કર્મ પ્રકૃતિના વેદનમાં બીજી કેટલીનો બંધ થાય, એવું જેમાં પ્રતિપાદન છે તે, તે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું ૨૬મું પદ છે. તે આ રીતે – ભગવન્! કેટલી કર્મપ્રવૃત્તિઓ કહી છે ? ગૌતમ! આઠ. તે આ - જ્ઞાનાવરણ ચાવતું અંતરાય. એ પ્રમાણે નૈરયિકથી વૈમાનિક સુધી કહેવું. ભગવદ્ ! જીવને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ વેદતા કેટલી કર્મપ્રકૃતિ બાંધે ? ગૌતમ! સાત, આઠ, છ કે એક પ્રકારે બાંધે. ઈત્યાદિ - X - X - X - કહેવું.
વંધવે - એક કર્મ પ્રકૃતિના બંધમાં બીજી કેટલીને વેદે છે ? એ અર્થવાળુ બંધ વેદ પદ છે. તે પ્રજ્ઞાપનાનું ૫-મું પદ છે. તે આ રીતે - ભગવન્! કેટલી ? ઈત્યાદિ પૂર્વવતું. વિશેષ આ રીતે- ભગવન ! જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધતા, કેટલી કર્મપ્રકૃતિ વેદે છે ? ગૌતમ! નિયમા આઠ કર્મપ્રકૃતિ વેદે છે ઈત્યાદિ.
dધવંધ એકના બંધમાં બીજી કેટલી બાંધે ? તે બંધબંધ. તે પ્રજ્ઞાપનાનું ૨૪-મું પદ છે. તે આ રીતે- કેટલી ? આદિ પૂર્વવતું. વિશેષ આ રીતે - ભગવત્ | જીવ, જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધતા, કેટલી કમપ્રકૃતિઓ બાંધે ? ગૌતમ! સાત, આઠ કે છ બાંધે, ઈત્યાદિ.
ક્યાંક આ સંગ્રહ ગાથા દેખાય છે - “વેદાવેદ પહેલું, વેદાબંધ બીજું, બંધાવેદ બીજું, બંધબંધ ચોથું.” બંધક્રિયા કહી, ક્રિયા વિશેષને કહે છે –

Page #72

૧૬/-/3/૬૭૧
૧૨૯
સૂત્ર-૬૩૧ -
ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર, અન્ય કોઈ દિવસે રાજગૃહ નગરના ગુણશીલ ત્યથી નીકળ્યા, નીકળીને બાહ્ય જનપદ વિહારથી વિચરે છે. • • તે કાળે, તે સમયે ઉલૂકતીર નામે નગર હતું, તે નગરની બહાર ઈશાન ખૂણામાં એજંબૂ નામે રીંત્ય હતું. વર્ણન કરવું.
ત્યારે ભગવંત મહાવીર અન્ય કોઈ દિવસે પવનપર્વ ચાલતા યાવત એકજંબૂએ સમોસ ચાવતું પર્ષદા પાછી ગઈ.
ભગવના એમ સંબોધીને ગૌતમસ્વામીએ ભગવંતને વંદન નમસ્કાર કર્યો. વાંદી-નમીને કહ્યું કે - ભગવનું ભાવિતાત્મા અણગાર નિરંતર છ8 તપ કરતા ચાવ4 આતાપના લેતા, દિવસના પ્રવર્તિમાં પોતાના હાથ, પગ, બાજુ કે જંઘાને સંકોચવું કે પ્રસારવું ન કહ્યું, પણ પશ્ચિમહદ્ધમાં પોતાના હાથ, પણ ચાવતુ જંધાને સંકોચની કે પસારવી કહ્યું છે. તેને લટકતી આશ હોય, કોઈ વૈધ, તે જુએ,
ઋષિને ભૂમિ ઉપર સુવડાવે, પછી અને કાપે, હે હે ભગવતા જે છેદે તેને કેટલી કિઅ લગે? જેના અર્થ છેદાય તેને એક ધમતિરાય સિવાય બીજી ક્રિયા ન લાગે? હા, ગૌતમાં જે છે તેને યાવતુ ધમન્દિરાય. ભગવા તે એમજ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૩૧ -
પુછrt - પૂર્વભાગે, પૂર્વાણે. મવ - અડધો દિવસ પર્યન્ત હાથ આદિને સંકોચવાનું ન કહ્યું, કેમકે કાયોત્સર્ગમાં રહેલ હોય. પ ચ્છમ - પશ્ચિમ ભાગે, મવશ્વfવસે - દિવસનો બાકીનો અર્ધ ભાગ, હાથ આદિને સંકોચવા કલો, કેમકે કાયોત્સર્ગનો અભાવ હોય. આમ ચૂર્ણિ અનુસાર કહ્યું.
સિવામી - નાકમાં રહેલ અશે. તે સાધુ કાયોત્સર્ગ કરતા હોય ત્યારે તેના લટકતાં અને જોઈને, તેને છેદવાને, તે સાધુને ભૂમિ ઉપર પાડી દે, પાડ્યા વિના છેદ કરવો અશક્ય છે. તેમ કરનાર વૈધને ધર્મબુદ્ધિએ છેદ કરતો શુભ કિયા અને લોભાદિથી છેદે તો અશુભ કિયા લાગે. જે સાધુના અર્થ છેદાય તેને નિવ્યપારતાથી ક્રિયા ન લાગે. જો કે ધમનિરાય ક્રિયા તો તેને પણ લાગે. શું છેદની અનુમોદનાથી શુભધ્યાન વિચ્છેદ થાય.
છે શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૪-“જાવંતિય” છે
— X - X — X X - X - X – o અનુગાર વકતવ્યતા કહી, અહીં પણ તે જ કહે છે - • સુત્ર-૬૩૨ -
રાગૃહમાં ચાવતું આમ પૂછયું - ભગવાન ! અહાયક શ્રમણ વિનિથ જેટલા કર્મોની નિર્જરા કરે, શું તેટલા કર્મ નસ્કોમાં નૈરયિક એક વમાં, અનેક વર્ષોમાં, સો વષોંમાં ખપાવે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
ભગવન્! ચોથભકત કરનાર શ્રમણ નિર્ગસ્થ જેટલા કર્મોની નિર્જરા કરે, એટલા કર્મો નરકમાં નૈરયિક સો વર્ષોમાં, અનેક સો વર્ષોમાં હજાર વર્ષોમાં, 12/9]
૧૩૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ લાખ વર્ષોમાં ખપાવે છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
ભગવના છઠ્ઠભકિતક શ્રમણ નિર્ગસ્થ જેટલા કર્મો નિજ એટલા કમ નકમાં નૈરયિક હજાર વર્ષમાં, હજારો વર્ષમાં, લાખ વર્ષોમાં ખાવે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. • • • ભગવન! અષ્ટમભકિસ્તક શ્રમણ નિગ્રન્થ જેટલા કર્મો ખપાવે, એટલા કમોં નસ્કમાં નૈરયિક લાખ વર્ષે લાખો વર્ષે કરોડ વર્ષે ખપાવે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
ભગવાન ! દશમ ભકિતક શ્રમણ નિર્ગસ્થ જેટલા કર્મો નિજ એટલા કમોં નરકમાં નૈરયિક કરોડ વર્ષે, કરોડો વર્ષે, કોડાકોડી વર્ષે ખપાવે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. • • - ભગવન ! એમ કેમ કહો છો. ગ્લાયક શ્રમણ નિન્જ જેટલા કર્મો નિજ એટલા કર્મ નરકમાં નૈરમિક એક વર્ષે, અનેક
વર્ષોમાં, સો વર્ષમાં કે હજાર વર્ષમાં ન ખપાવે, ચતુર્થભકિતક જેટલા ઈત્યાદિ પૂત કથન કહેવું યાવતુ કોડાકોડી વર્ષે ન ખપાવે ?
ગીતમાં જેમ કોઈ વૃદ્ધ પુરુષ, જરા જર્જરિત દેહવાળો, જેની ચામડી શિથિલ હોવાથી સંકોચાઈને કચલીવાળી થઈ હોય, દાંતની પંક્તિ ઘણાં દાંતો પડી જવાથી, થોડા દાંત રહ્યા હોય, જે ગરમી અને તરસથી પીડાતો હોય, જે આતુર ભૂખ્યો, તરસ્યો, દુર્બળ, કતાંત હોય, તેવો વૃદ્ધ એક મોટા કોશfબ વૃક્ષની સૂકી-જટીલ-ગંઠિલ્લ-ચિકણી-વાંકી-નિરાધાર ગાંડિકા ઉપર કુંઠિત પર વડે પ્રહાર કરે, તે વખતે તે પુરુષ મોટા મોટા અવાજે કરે તો પણ તે લાકડીના મોટા-મોટા ટુકડા ન કરી શકે, આ પ્રમાણે છે ગૌતમાં રાયિકો (પોતાના) પાપ કમોં ગાઢ કર્યો હોય, ચીકણા કર્યા હોય એ પ્રમાણે છઠ્ઠા શતક મુજબ ચાવતું મહાપર્યવસાણા ન થાય.
જેમ કોઈ પુરુષ એરણ ઉપર ધણની ચોંટ મારતો મોટા-મોટા શબ્દોથી યાવતું મહાપવિસાનવાળો ન થાય. - - - જેમ કોઈ પુરુષ તરણ, બલવાનું ચાવતું મેધાવી, નિપૂણ, શિલ્પોપક હોય, તે એક મોટા શાભલી વૃક્ષની ભીની, અજટીલ, અગઠિલ્લ, અચિક્કસ, અવક્ર, આધાર ઉપર રહેલ અંડિકા ઉપર તણ કુહાડીથી પ્રહાર કરે તો જોર જોરથી શબ્દો કí વિના, સરળતાથી તેના મોટા-મોટા ટુકડા કરી દે છે. આ જ પ્રમાણે હે ગૌતમા જે શ્રમણ નિભ્યોએ પોતાના કમોં યથાબાદ, શિથિલ, નિષ્ઠિત કર્યા હોય યાવતુ જલ્દીથી નષ્ટ થઈ જાય છે. જેટલા-તેટલામાં ચાવતું મહાપર્યવસાનવાળા થાય છે.
હે ગૌતમ ! જેમ કોઈ પુરુષ સુકા તૃણના પૂળાને યાવત્ અગ્નિમાં નાંખે તો તે જલ્દી ભળી જાય છે, તેમ ઈત્યાદિ શતક-૬-માં જેમ કહ્યું તેમ તપેલા લોહ ઉપર જળબિંદુ યાવતું મહાપર્યવસાનવાળા થાય છે. તેથી હે ગૌતમાં એમ કહ્યું કે - આલાયક શ્રમણ નિર્ગસ્થ જેટલા કર્મ નિજી ચાવ4 ક્રોડાકોડ વરસે પણ ન ખપાવે.
ભગવાન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે યાવન વિચરે છે.

Page #73

૧૬/-/૪/૬૩૭૨
• વિવેચન-૬૭૨ :
અન્નભિન્નતાયતે - અન્ન વિના ગ્લાન થાય, તે અન્નગ્લાયક, રસોઈ થઈ જાય તેટલો વખત પણ ભુખથી પીડાતો, પ્રતીક્ષા ન કરી શકે તે. જે પષિત કૂરાદિ સવારમાં જ કૂરગડુની જેમ ખાય છે. જો કે ચૂર્ણિકારે અન્નગ્લાયકનો અર્થ કર્યો છે - નિઃસ્પૃહત્વથી શીતકૂર ભોજી અંત-પ્રાંત આહારી. હવે એમ કેમ માનવું કે નારકો મહાકષ્ટ પામીને, ઘણાં કાળે પણ તેટલા કર્મ ન ખપાવે, જેટલા સાધુ અલ્પ કષ્ટ, અલ્પ કાળે ખપાવે? સૂત્રકારશ્રી દૃષ્ટાંત વડે તેનો ઉત્તર આપે છે. - ૪ -
મુન્ન - જીર્ણ, હાનિવાળો દેહ. તે કારણવશ અવૃદ્ધ ભાવે પણ થાય, તેથી કહે જરા વડે જર્જરિત દેહ. તેથી જ શિથિલપણે ત્વચા ડાલી વડે યુક્ત થાય - x - દાંત પડી ગયા હોય, - ૪ - દુઃખમાં રહેલો હોય, કુંાિર્ - ભુખ્યો કે ઝુસ્તો હોય, બળહીન હોય, મનથી થાકેલો હોય, આવો પુરુષ છેદનમાં અસમર્થ થાય છે. જોસંવડિય - કોઈ વૃક્ષ વિશેષ, તેની ગંડિકા, નદિન - વળેલી, ફ્સિ - ગાંઠોવાળી, વિશળ - સ્નિગ્ધ સ્કંધ નિષ્પન્ન, વાદ્ધ - વક્ર, અપત્તિવું - આધાર રહિત. આવી ગંડિકા દુશ્મેધ હોય છે. વળી કુહાડી પણ અચ્છેદક હોય. છટ્ઠાશતક મુજબ કહેવું.
છે .
-
૧૩૧
શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૫-“ગંગદત્ત' છે
— * - * - * — * — x — —
૦ નાસ્કોની કર્મનિર્જરા શક્તિ કહી, અહીં દેવગમનાદિ શક્તિ –
• સૂત્ર-૬૭૩ થી ૬૭૫ ૭
[૬૩] તે કાળે, તે સમયે ઉત્સૂકતી નામે નગર હતું. એકજંબૂક ચૈત્ય હતું. તે કાળે, તે સમયે સ્વામી પધાર્યા, પર્યાદા પાછી ગઈ.
તે કાળે, તે સમયે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્ર, વજ્રપાણી, એ રીતે જેમ બીજા ઉદ્દેશામાં કહ્યું, તેમ દિવ્ય યાન વિમાન વડે આવ્યા. યાવત્ જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા, ત્યાં આવીને યાવત્ નમીને આમ કહ્યું – ભગવન્ ! મહકિ વત્ મહાસૌખ્ય દેવ બાહ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કર્યા વિના અહીં આવવાને સમર્થ છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
ભગવન્ ! મહદ્ધિક યાવત્ મહાસૌખ્ય દેવ બાહ્ય પુદ્ગલ ગ્રહણ કરીને અહીં આવવા સમર્થ છે ? હા, સમર્થ છે.
ભગતના મહદ્ધિક દેવ એ પ્રમાણે આ આલાવાથી જવા, બોલવા, ઉત્તર દેવા, આંખ ખોલવા કે બંધ કરવા, સંકોચન કે પ્રસારણમાં, સ્થાન-શસ્યા-નિષધા કરવામાં, વિકુર્વણા કરવામાં, પરિચારણા કરવામાં સમર્થ છે? યાવત્ હા, સમર્થ છે. આ આઠ ઉત્થિતા પ્રશ્નોના ઉત્તરો પૂછ્યા, પૂછીને સંભ્રમપૂર્વક વંદન કર્યા, કરીને તે જ દિવ્ય માનવિમાનમાં આરૂઢ થઈને, જે દિશાથી આવેલો, તે જ
દિશામાં પાછો ગયો.
[૬૪] ભગવન્ ! એમ સંબોધીને ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન, નમન કરી આમ પૂછ્યું – અન્ય કોઈ દિવસોમાં હે ભગવન્ ! દેવેન્દ્ર
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ દેવરાજ શક આપ દેવાનુપ્રિયને વંદન, નમન, સત્કાર, યાવત્ પર્યુપાસના કરે છે, પણ હે ભગવન્ ! આજે શક્રેન્દ્ર આપને આઠ પ્રશ્નોના ઉત્તર પૂછીને સંભ્રાંતતાથી વંદન, નમન યાવત્ કરીને જલ્દી ચાલ્યો ગયો, તેનું શું કારણ ? ગૌતમાદિને આમંત્રીને ભગવંતે કહ્યું –
હે ગૌતમ ! તે કાળે, તે સમયે મહાશુક્રકલ્પના મહાસામાન્ય વિમાનમાં મહકિ યાવત્ મહારૌખ્ય બે દેવો એક જ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. તેમાં એક માસી મિથ્યાદષ્ટિ, બીજો માથી સમ્યગ્ દૃષ્ટિ હતો. ત્યારે તે માથીમિાદૃષ્ટિ ઉપપક દેવે, તે અમાયી સમ્યગ્દષ્ટિ ઉપપક દેવને આમ કહ્યું – પરિણમતા પુદ્ગલ પરિણત ન કહેવાય, અપરિણત કહેવાય. કેમકે તે પરિણત થઈ રહ્યા છે. તેથી આવા પુદ્ગલો પરિણત નથી. અપરિણત છે.
૧૩૨
ત્યારે આમાથી સમ્યગ્દષ્ટિ દેવે માથી મિથ્યાદષ્ટિ દેવને કહ્યું કે – પરિણમતા પુદ્ગલ પરિણત કહેવાય, અપરિણત નહીં, કેમકે તે પુદ્ગલો પરિણમી રહ્યા છે, માટે પરિણત છે, અપરિણત નથી. આમ કહીને અમાયી સમ્યગ્દષ્ટિ દેવે, તેને પરાજિત કર્યો.
ત્યારે માસી સમ્યગ્દષ્ટિ દેવે અવધિજ્ઞાન પ્રયોજીને મને જોયો, જોઈને તેને એવો વિચાર યવત્ ઉત્પન્ન થયો કે – શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં ઉલૂકાતીર નગરમાં એકબૂક ચૈત્યમાં યથાપ્રતિરૂપ યાવત્ વિચારે છે. તો મારે માટે શ્રેયસ્કર છે કે હું ભગવંતને વાંદી યાવત્ પપાસીને આ પ્રશ્ન પૂછીને ઉત્તર મેળવું. એ પ્રમાણે વિચાર કર્યો, કરીને ૪૦૦૦ સામાનિક દેવોના પરિવાર સાથે સૂચભિદેવની માફક યાવત્ નિર્દોષનાદિત શબ્દો સહ જંબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં ઉલૂકાતીર નગરમાં એકબૂક ચૈત્યમાં મારી પાસે આવવા નીકળ્યો. - - ત્યારે તે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક તે દેવની દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દેવધુતિ, દેવાનુભાગ, તેજોલેશ્યાને સહન ન કરવાથી મને આઠ ઉક્ષિપ્ત પન-વ્યાકરણ પૂછી સંભાતપણે વત્ ગયો.
[૬૫] જ્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર ગૌતમરવામીને ઉક્ત વાત કહી રહ્યા હતા, તેટલામાં તે દેવ જલ્દીથી ત્યાં આવી ગયો. ત્યારે તે દૈવે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત વંદન, નમસ્કાર કરીને આમ કહ્યું – ભગવન્ ! મહાશુક કલાના મહાસામાન્ય વિમાનમાં ઉત્પન્ન એક માથી મિથ્યાષ્ટિ દેવે મને આમ કહ્યું – પરિણમતા પુદ્ગલો પરિણત નથી. અપરિણત જ પરિણમે છે. કેમકે તે પુદ્ગલો પરિણમી રહ્યા છે તેથી તે પરિણત નથી, પણ અપરિણત છે. ત્યારે મેં તે માથી મિથ્યાષ્ટિ ઉપપક દેવને એમ કહ્યું કે – પરિણમતા પુદ્ગલ પરિણત છે, અપરિણત નથી. કેમકે તે પુદ્ગલો પરિણત થઈ રહ્યા છે, માટે પરિણત કહેવાય, પરિણત નહીં. આ કથન કેવું છે?
ગંગદત્તને આમંત્રીને ભગવંતે ગંગદત્તને આમ કહ્યું – હૈ ગંગદત્ત ! હું પણ એ પ્રમાણે જ કહું છું આદિ. - પરિણમતા પુદ્ગલો ચાવત્ અપરિણત નથી.

Page #74

૧૬/-/૫/૬૩ થી
૫
૧૩૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
આ અર્થ સત્ય છે. ત્યારે તે ગંગદત્ત દેવ ભગવંત મહાવીર પાસે આ અર્થ સાંભળી, અવધારી હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈ ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કર્યો. કરીને બહુ દૂર નહીં તે રીતે ચાવતું પર્યાપાસના કરવા લાગ્યો.
ત્યારે ભગવંતે ગંગદર દેવને અને પાર્ષદાને યાવત્ ધર્મ કહ્યો યાવતું આરાધક થયો. ત્યારે તે ગંગદd દેવ ભગવંત પાસે ધર્મ સાંભળી, વઘારી હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈ, ઉત્થાનથી ઉઠીને ભગવંતને વંદન-નમન કર્યું કરીને આમ કહ્યું - હે ભગવન્! ગંગદત્ત દેવ શું ભવસિદ્ધિક છું કે અભવસિદ્ધિક ? એ પ્રમાણે સૂયભિદેવવત્ કહેવું યાવત બત્રીશવિધ નૃત્યવિધિ દેખાડી, પછી યાવતુ તે જ દિશામાં પાછો ગયો.
• વિવેચન-૬૭૩ થી ૬૭૫ -
અહીં બધાં જ સંસારી બાહ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કર્યા વિના કોઈ ક્રિયા ન કરે, એ સિદ્ધ જ છે. પરંતુ મહર્તિક દેવ, મહદ્ધિપણાથી ગમનાદિ ક્રિયાને કદાચ કરી શકે એ સંભાવનાચી શકે પ્રશ્ન કર્યો છે. સત્તU - કહેવા, વાારિજણ - ઉત્તર દેવાને. એ છે, ત્રીજો પ્રશ્ન, ચોથો ઉન્મેષ, પાંચમું આકુંચનાદિ, છઠું સ્થાન, સાતમી વિદુર્વણા, આઠમો પરિચાર, અવિસ્તારિત સ્વરૂપના પ્રશ્નો પૂછ્યા, ઉત્તરો મેળવ્યા. પતય - ઉત્સુકતાથી નિવૃત, સંભ્રમ વંદન વડે. - - વર્તમાન, અતીતકાળના વિરોધી કહે છે –
પરિણમતા એવાને પરિણત નથી તેમ કહેવું એ મિથ્યાર્દષ્ટિ વચન છે. સમ્યગ્રષ્ટિ વયન આ છે - પરિણમતા પુલો પરિણત છે, અપરિણિત નથી. પરિણામના સદ્ભાવે પરિણમે છે, તેમ કહ્યું. કેમકે પરિણવ અવશ્ય થનાર છે • * * * * સૂર્યાભવતુ પરિવારથી આમ કહે છે - ત્રણ પર્ષદા, સાત સૈન્ય, સાત સૈન્યાધિપતિ, ૧૬,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવ - x • ઈત્યાદિ.
• સૂત્ર-૬૩૬
બંતા એમ આમંત્રી, ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવત મહાવીરને યાવતું આ પ્રમાણે કહ્યું - ભગવન ! ગંગદd દેવને તે દિવ્ય દેવદ્ધિ, દિવ્ય દેવહુતિ ચાવતું ક્યાં અનુપવેશી ? ગૌતમ ! શરીરમાં ગઈ, શરીરમાં પ્રવેશી. કૂટાગાર શાળાના ષ્ટાંતે યાવતુ શરીરમાં અનુપવેશી. અહો ! હે ભગવન્! ગંગદd દેવની મહાકદ્ધિ યાવતુ મહાસષ્ય
ભગવાન ! ગંગદત્ત દેવે તે દિવ્ય દેવત્રહિત, દિવ્ય દેવહુતિ કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી ચાવતુ ગંગદા દેવને તે કઈ રીતે અભિમન્સુખ થઈ?
ગૌતમદિને સંબોધી ભગવંત મહાવીરે, ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું - હે ગૌતમ ! તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપ હીપના ભરતોત્રમાં હસ્તિનાપુર નામે નગર હતું. સહમમવન ઉધાન હતું. તે હસ્તિનાપુર નગમાં ગંગદત્ત નામે ગાથાપતિ રહેતો હતો, તે આદ્ય યાવ4 અપરિભૂત હતો.
તે કાળે, તે સમયે અરહંત મુનિસુવ્રત, જે આદિકર સાવત્ સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી હતા. આકાશગત ચક્રસહિત ચાવતુ દેવો દ્વારા ખેંચાતા (ધર્મધ્વજ
યુકd), શીષ્યગણથી સંપરિવૃત્ત, પૂવાનિવૃર્તી ચાલતા, રામાનુગ્રામ વિચરતા યાવત્ જ્યાં સહમ્રામવન ઉધાને યાવતુ વિચરતા હતા. પર્યાદા નીકળી - ૪ -
ત્યારે તે ગંગદત્ત ગાથાપતિ, આ વૃત્તાંત પ્રાપ્ત થતાં હષ્ટ તુષ્ટ યાવત્ બલિકમ કરી સાવ અલંકૃત શરીરે પોતાના ઘેરથી નીકળે છે, નીકળીને પગે ચાલીને હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચોવચ્ચેથી સહમ્રામવન ઉધાનમાં મુનિસુવ્રત અરહંત પાસે આવ્યો. આવીને મુનિસુવત અરહંતને ત્રણ વખત પ્રદક્ષિણા કરી યાવત્ પ્રણ પ્રકારની પર્યાપાસનાથી પર્યાપાસે છે.
ત્યારે મુનિસુવત રહતે ગંગદત્તને તથા તે મોટી યાવતું પર્ષદા પાછી ગઈ. • • • ત્યારે તે ગંગદત્ત ગાથાપતિ મુનિસુવતવામી પાસે ધર્મ સાંભળી, અવધારીને હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈ ઉત્થાનથી ઉઠે છે. ઉઠીને મુનિસુવત અરહંતને વંદન-નમન કરે છે. કરીને આમ કહ્યું - ભગવાન ! હું નિર્ગસ્થ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરું છું યાવતુ જેમ આપ કહો છો, તેમજ છે.
હે દેવાનુપિયા મોટા પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપી, પછી દેવાનુપિય પાસે હું મુંડ યાવ4 પ્રવજિત થવા ઈચ્છું છું -- હે દેવાનુપિયા સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરો. ત્યારે તે ગંગદd, મુનિસબંત સ્વામીને આમ કહેતા સાંભળીને હસ્ટ-તુષ્ટ થઈ, મુનિસુવ્રત સ્વામીને વાંદી-નમીને તેમની પાસેથી, સહમ્રામવન ઉધાનથી નીકળે છે. નીકળીને હસ્તિનાપુર નગરમાં પોતાને ઘેર આવે છે. આવીને વિપુલ અશન, પાન ચાવત તૈયાર કરાવે છે, કરાવીને મિત્ર-જ્ઞાતિજન-નિજકને યાવતુ આમંગે છે, આમંઝીને પછી નાન કર્યું યાવતુ પૂરણશ્રેષ્ઠી સમાન મોટા પુમને કુટુંબ ભાર સોંપે છે.
ત્યાર પછી તે મિત્ર, જ્ઞાતિજન યાવત મોટાપુત્રને પૂછે છે, પૂછીને સક્ય પુરષ-વાહિની શિબિકામાં આરૂઢ થાય છે, થઈને મિત્ર, જ્ઞાતિજન, નિજક યાવત્ પરિજન અને મોટા પુત્રથી સમ્યફ અનુગમન કરાતો સર્વઋદ્ધિ ચાવતુ જાધોના ઘોષપૂર્વક હસ્તિનાપુરની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળે છે, નીકળીને સહસાવન ઉધાને આવે છે. આવીને છત્ર આદિ તીર અતિશય જુએ છે. ઉદાયન રાજ માફક ચાવતુ જાતે જ આભરણ ઉતારે છે, જાતે જ પંચમુષ્ટી લોચ કરે છે. કરીને મુનિસવત અરહંત પાસે ઉદાયન માફક આવીને તે રીતે દીક્ષા લે છે. તે રીતે અગિયાર અંગોને ભણે છે. યાવત માસિકી સંલેખનાથી ૬૦ ભકતને અનશન વડે યાવતુ છેદીને, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિ પામી કાળ માસે કાળ કરીને મહાશક ક મહાસામાન્ય વિમાનમાં ઉપરાત સભામાં દેવ શયનીયમાં ચાવતુ ગંગદત્ત દેવપણે ઉત્પન્ન થયો.
ત્યારે તે તકાળ ઉતાણ ગંગદા દેવ પંચવિધ પયત વડે પયતિભાવને પામ્યો. તે આ - આહાર પતિ સાવ4 ભાષામનઃ પયક્તિ વડે. હે ગૌતમ ! એ પ્રમાણે ગંગદત્ત દેવે તે દિવ્ય દેવBદ્ધિ યાવતુ અભિાનુખ કરી. - - - ભગવાન ! ગંગદd દેવની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! સાત સાગરોપમ.

Page #75

૧૬/-/૬/૬૭૬
૧૩૫
••• ભગવાન ! ગંગદd દેa, તે દેવલોકથી આયુનો ક્ષય થતાં ચાવતું મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે યાવત અંત કરશે.
ભગવન! તે એમ જ છે, એમ જ છે. • વિવેચન-૬૭૬ -
અહીં શક પૂર્વભવમાં કાર્તિક નામે અભિનવ શ્રેષ્ઠી થયો, ગંગદd જીર્ણ શ્રેષ્ઠી. તેને પ્રાયઃ ઈષ્ય હતી, તે અસહનનું કારણ સંભવે છે. આ મૂરિયામ - દ્વારા આમ કહે છે – સમ્યગદૈષ્ટિ કે મિથ્યાદેષ્ટિ, પરિત સંસારી કે અનંત સંસારી, સુલભબોધિ કે દુર્લભ બોધિ, આરાધક કે વિરાધક, ચરમ-અચરમ ઈત્યાદિ (પ્રશ્નો જાણવા),
હુ શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૬-“સ્વપ્ન” છે.
- X - X - X - X - X - X - o ગંગદત્તની સિદ્ધિ કહી. તે કેટલાંકને સ્વતથી સૂચિત થાય, માટે –
સત્ર-થી ૬૭૯ :૬િ૭૭] ભગવત્ / રવનદર્શન કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ! પાંચ પ્રકારે છે - યથાતથ્ય, પ્રતાન, ચિંતા, વિપરીત, અવ્યક્ત દર્શન.
ભગવન! સુતા સ્વપ્ન જુએ, જાગતા સ્વપ્ન જુએ કે સુતા-જાગતાં સ્વપ્ન જુઓ ગૌતમ સુતા કે જાગતાં સ્વપ્ન ન જુએ, સુતા-જાગતાં સ્વપ્ન જુએ છે. • • • ભગવન! જીવો, સુતા છે, જાગતા છે કે સુતા-જાગતા? ગૌતમાં જીવો ત્રણે છે. • • • ભગવના નૈરયિકો સુતા છે? પ્રશ્ન. ગૌતમી નૈરયિકો સુત છે, જાગૃત કે સુપ્તામૃત નથી. એ પ્રમાણે ચઉરિન્દ્રિય સુધી કહેવું. • • • ભગવન! પંચેન્દ્રિય વિચચિયોનિક શું સુત્વ છે? પ્રશ્ન. ગૌતમાં સુપ્ત અને સુતામૃત છે, જાગૃત નહીં. મનુષ્યોને જીવની માફક જાણવા. વ્યંતર, જયોતિષ, વૈમાનિકને નૈરયિકવતુ જાણવા.
[૬૮] ભગવત્ ! સ્વપ્નને સંવૃત્ત જુએ, અસંવૃત્ત જુએ, સંવૃત્તા-સંવૃત્ત જુએ. ગૌતમ ાં પ્રણે વનોને જુએ છે. સંવૃત્ત જીવ જે ન જુએ તે યથાતથ્ય જુએ છે. અસંવૃત્ત જે સ્વપ્ન જુએ. તે તથ્ય પણ હોય અતય પણ હોય. સંવૃત્તાસંવૃત્ત જે સ્વપ્ન જુએ તે અસંવૃત્ત સમાન જાણવું.
ભગવાન ! જીવો શું સંવૃત્ત છે, અસંવૃત્ત છે કે સંવૃત્તાસંવૃત્ત ? ગૌતમ જીવો ત્રણે પ્રકારે હોય, એ પ્રમાણે જેમ સુdદંડક છે તેમ કહેવું.
ભગવાન ! વનો કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ૪ર રવનો છે. • • ભગવાન ! મહાસ્વપ્ન કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! 30-ભેટે છે. • - ભગવન ! સર્વે સવના કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ર-ભેદે કહેલા છે.
ભગવન! તિકિરની માતા તિક્તિ ગર્ભમાં આવે ત્યારે કેટલા મહારૂનો જોઈને જગે છે ? ગૌતમ - x - 30 મહા વનોમાંથી ૧૪-મહાસ્વપ્નો જોઈને જાગે છે. તે આ – હાથી, વૃષભ, સહ, અભિષેક ઈત્યાદિ.
ભગવાન ! ચક્રવર્તીની માતા ચક્રવર્તી ગર્ભમાં આવે ત્યારે કેટલા મહાસનો
૧૩૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ જોઈને જાણે છે ? ગૌતમ! - X • તીર્થકર માતાવતુ જાણવું.
ભગવન! વાસુદેવની માતા વિશે પ્ર. ગૌતમાં વાસુદેવ માતા ચાવતું વાસુદેવ ગર્ભમાં આવતા આ ચૌદ મહાસ્વપ્નોમાંથી કોઈ સાત મહારવન જોઇને લાગે છે. • • બલદેવની માતા વિશે પ્રશ્ન. ગૌતમાં બલદેવની માતા યાવતુ આ ચૌદ મહાસ્વપ્નોમાંથી કોઈ ચાર મહાસ્વપ્ન જોઈને જાગે છે. • - ભગવન! માંડલીકની માતા વિશે પ્રશન. ગૌતમાં માંડલીકની માતા રાવતું આ ચૌદમાનું કોઈ એક સ્વપ્ન જોઈને જાગે.
[૬૯] શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પોતાના છાસ્થ કાળની અંતિમ રાશિઓ આ દશ મહારવનો જોઈને લાગ્યા. તે આ પ્રમાણે -
(૧) એક મહા ઘોર અને તેજસ્વીરૂપવાળા તાલપિશાચને સ્વપ્નમાં પરાજિત કર્યો, જોઈને ાગ્યા. (૨) એક મહાનું શ્વેત પાંખવાળા પંડોકિલને સ્વપ્નમાં જોઈને જાગ્યા. (૩) એક મહાન ચિત્રવિચિત્ર પાંખવાળા કુંકોકીલને સ્વપ્નમાં જોઈને પામ્યા. (૪) એક મહાન માળાયુગલ જે સર્વરનમય હતું, તે વનમાં જોઈને જમ્યા. (૫) એક મોટો શ્વેતવર્ગ વનમાં જઈને પામ્યા.
(૬) એક મોટા પાસરોવર જે ચોતરફ કુસુમિત હતું તે જોઈને જાગ્યા () એક મોટો સાગર, જે હજારો તરંગો અને કલ્લોલોથી યુક્ત હતો, તેને ભૂજાથી તયાં તેનું સ્વપ્ન જોઈને જાગ્યા. (૮) પોતાના તેજથી જવલ્યમાન એક મહાન સૂર્યને જોઈને પામ્યા. (૯) એક મોટા માનુષોત્તર પર્વતને નીલ વૈદૂર્ય મણિ સમાન પોતાના આંતરડાથી ચોતરફથી આવેષ્ટિત-પરિવેષ્ટિત જોઈને જગ્યા. (૧૦) એક મહાન સંદરપર્વતની મેટુ ચૂલિકા ઉપર શ્રેષ્ઠ સીંહાસન ઉપર પોતાને સ્વપ્નમાં બેસેલા જોઈને જાગ્યા..
(૧) ભગવતે ઘોર, તેજસ્વી રૂપવાળા તાલપિશાચને રવનમાં પરાજિત કર્યો, તેથી ભગવંત મહા મોહનીય કર્મને મૂળથી નાશ કરશે.
() ભગવતે જે મોટુ શુક્લ પાંખવાળુ પુસ્કોકીલ જોયું તેથી તેઓ શુકલ ધ્યાનનાળા થઈને વિચરશે. - -
(૩) ચિત્રવિચિત્ર પાંખળુ પુસ્તકોકીલને જોયું, તેથી ભગવંત સ્વસમયપરસમયિક વિચિત્ર દ્વાદશાંગી ગણિપિટકને કહેશે. પ્રજ્ઞપ્ત કરશે, પ્રરૂપિત કરશે, દેખાડશે • નિર્દેશો • ઉપનિર્દેશશે. તે આચાર, સૂમકૃવ યાવત્ દષ્ટિવાદ.
(૪) ભગવતે એક મહાન માળા યુગલ જોયું - x • તેથી બે ધર્મો પ્રરૂપશે. તે આ - આગાર ધર્મ, અણાગર ધર્મ..
(૫) ભગવંતે જે મોટો શ્વેત ગોવર્ગ જોયો - x • તેથી ભગવંતને ચાતુવણ શ્રમણસંઘ થશે - X - X -
(૬) ભગવતે એક મહા પઠાસરોવર જોયું - x • તેથી ભગવંત ચાર પ્રકારે દેવોની પ્રરૂપણા કરશે - ભવનવાસી, વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિક.
(૦) ભગવત એક મહાસાગર તય • x • તેથી ભગવત મહાવીર અનાદિ

Page #76

૧૬/-/૬/૬૩૭ થી ૩૬
૧૩૩
અનંત ચાવતું સંસાકાંતારને તરી ગયા.
(૮) ભગવંત એક મોટા સૂર્ય જોઈને જાગ્યા - x • તેથી તેમણે અનંત, અનુત્તર, નિરાભાઇ, નિવ્યઘિાત, સમગ્ર, પતિપૂર્ણ કેવળ ઉપર્યું.
() ભગવંતે પોતાના આંતરડાથી માનુષોત્તર પર્વતને વીંટ્યો - x • તેથી ભગવંત ઉદાર કીર્તિ-વ-શબ્દ-શ્લોકને પ્રાપ્ત થયા.
(૧૦) ભગવંત મહાવીર મેરુ પર્વતની મેટુ ચૂલિકાએ યાવત્ જગ્યા, તેથી ભગવતે દેવ-મનુષ્ય-અસુરની પર્ષદા મળે કેવલી ધર્મ કહો.
- વિવેચન-૬૩૦ થી ૬૭૯ :
વન - સ્વાપ ક્રિયા અનુગત અર્થ વિકલાનું સર્જન - અનુભવન. તે સ્વપ્ન ભેદથી પાંચ પ્રકારે છે. • ઈતિā - જે પ્રકારે સત્ય કે તવ વડે જે વર્તે છે, તે યથાતથ્ય કે યથાતવ. તે દષ્ટાંત અવિસંવાદી કે ફળ અવિસંવાદી છે. તેમાં દટાર્થ અવિસંવાદી સ્વપ્ન કોઈ પણ સ્વપ્નને જુએ છે - જેમકે સ્વપ્નમાં ફળને હાથમાં આપતા જોઈને જાગે ત્યારે તેવું જ બને. ફળઅવિસંવાદી, કોઈએ સ્વપ્નમાં પોતાને હાથી આદિ ઉપર બેસેલ જોઈને, જાગ્યા પછી કાલાંતરે તેને સંપત્તિ મળે.
પ્રતાના સ્વપ્ન - વિસ્તાર, તરૂપ સ્વપ્ન તે સત્ય કે અસત્ય પણ થાય. આ ભેદ વિશેષણકૃત છે, એ રીતે આગળ પણ જાણવું.
ચિંતાસ્વપ્ન- જાગૃત અવસ્થાની જે ચિંતા- અચિંતન, તેને દેખાડનાર સ્વાન તે ચિંતા સ્વપ્ન. - તદ્વિપરિત સ્વપ્ન- જે વસ્તુ સ્વપ્નમાં જુએ. તેના વિપરીત અનિી જગ્યા પછી પ્રાપ્તિ થવી - x • x • બીજા ‘તદ્વિપરીત'નો આવો અર્થ કરે છે - કોઈક સ્વરૂપે મૃત્તિકા સ્થળમાં આરૂઢ પોતાને સ્વપ્નમાં જુઓ, તે અશ્વ પર આરૂઢ થયો હોય.
અવ્યક્ત દર્શન-અસ્પષ્ટ અનુભવ. સ્વપ્નાર્થનું અવ્યક્ત દર્શન. સ્વપ્નના અધિકારથી જ આ પ્રમાણે બતાવતા કહે છે –
મુના TY • બહુ સુતો નહીં, બહુ જાણતો નહીં. આ સુતો-જાગતો દ્રવ્યભાવણી થાય છે. તેમાં દ્રવ્યથી નિદ્રા અપેક્ષાએ, ભાવથી વિરતિ અપેક્ષાઓ. તેમાં સ્વપ્ન વ્યતિકર નિદ્રાપેક્ષાએ કહ્યો છે.
ધે વિરતિ અપેક્ષાઓ જીવાદિ-૫-પદોનું સુપ્તત્વ-જાગરવ સ્વરૂપે છે. તેમાં સર્વવિરતિરૂપ તૈઘયિક પ્રબોધ ભાવથી સુપ્ત. સર્વવિરતિરૂપ પ્રવર જાગરણના સદ્ભાવથી જાગૃત, દેશવિરતને સુપ્તજાગૃત.
પૂર્વે સ્વપ્ન જોનાર કહ્યા. હવે સ્વપ્નનો તથ્યાતસ્ય વિભાગ સૂત્રકાર દેખાડે છે. (તેમાં) સંવૃત્ત - નિરદ્ધાશ્રવ દ્વાર એટલે સર્વવિરત. આને નાર શબ્દકૃત વિશેષ છે. બંને સર્વવિરતને જણાવનારા છે. પરંતુ “જાગર' શબ્દ સર્વવિરતિયુક્ત બોધ અપેક્ષાએ કહ્યો છે, જ્યારે સંવૃત શબ્દ તથાવિધ બોધયુક્ત સર્વવિરતિ અપેક્ષાએ છે * * સંવૃતને અહીં વિશિષ્ટતર સંવૃતત્વ યુક્ત લેવો. તે પ્રાયઃ ક્ષીણમળપણાથી અને દેવતાના અનુગ્રહ યુકતત્વથી સત્ય સ્વપ્નને જુએ છે. • X - X -
સ્વાનના અધિકારથી જ કહે છે – વિશિષ્ટ ફળ સૂચક સ્વપ્નની અપેક્ષાએ
૧૩૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ૪ર-અન્યથા અસંખ્યય, તે સંભવે છે. મહુવા - મહત્તમ ફળ સૂચક. બંને મળીને૩૨ છે. તમારૂતિ - શનિના અંત ભાગે.
થો પૂર્વાધિર - ઘોર, જે રૂપ અને દીપ્ત કે દેd, તેને જે ધારણ કરે છે, તે. તાપિITઘ - તાલ, એક વૃક્ષ છે, તે સ્વભાવિક ઉંચુ છે, તે તાલ જેવો પિશાચ. આ પિશાયાદિ વિષયથી મોહનીયાદિ વડે સ્વપ્નફળ વિપયરૂપ સાથે સાધર્મ સ્વયં જાણવું. પુસવાડના • કોકિલ પુરષ. સામવીરૂHક્સન) - ઉમ એટલે મહાકલ્લોલ, વીયી તે નાના કલ્લોલ અથવા ઉર્મીના વીચય, તે હજારો હતા.
વેનિયવUThri - હરિત એટલે નીલ, વૈડૂર્યવણ. શ્રાવેદિય - અભિવિધિથી સર્વથા વેષ્ટિત. રઢિય - પુનઃ પુનઃ એ અર્થ છે. rfrfપડા - ગણીની અર્થ પરિચ્છેદની પેટી માફક પેટી - આશ્રય અથવા ગણિ એટલે આચાર્યની પિટક માફક સર્વસ્વ ભાજન માફક તે ગણિપિટક.
- માધવેz - સામાન્ય, વિશેષ રૂપથી કહે છે. પન્નત - તે સામાન્યથી. પન્નતિ • તે સામાન્યથી. પર્વેz - પ્રતિ સૂત્રના અર્થ કથનથી. લેડ - તેના અભિધેયના પ્રપેક્ષણાદિ કિયાદર્શનથી. નિરંડુ - અનુકંપા વડે કંઈક ગ્રહણ કરતા નિશ્ચયથી પુનઃ પુનઃ દશવિ. વરૂ - બધાં નય યુક્તિથી દેખાડે.
વાવUUTUBત્ર - ચાતુવર્ણચી કીર્ણ-જ્ઞાનાદિ ગુણ વડે ચાર પ્રકારના દેવની પ્રજ્ઞાપના-પ્રતિબોધે છે. ૩મત - વિષયની અનંતતાથી, મનુત્તર - સર્વમાં પ્રધાનવથી. નિબાપ - કટ, ભીંતાદિથી પવિહત, તિરાવાળ • ક્ષાયિકપણાથી, સT - સંકલ અર્થ ગ્રાહકવથી ઈત્યાદિ - ૪ -
• સૂત્ર-૬૮૦ :
કોઈ સ્ત્રી કે પુરુષ સ્વનાંતે એક મોટી પંકિd, ગજપંક્તિ યાવતું વૃષભપત્તિને અવલોકો જુએ. તેને આરોહતો આરોહે અને પોતાને આરૂઢ થયેલો માને, એવું ન જોઈને તક્ષણ જગે તો તે જ ભવમાં સિદ્ધ થાય છે, ચાવતુ દુઃખનો અંત કરે છે.
કોઈ સ્ત્રી કે પુરુષ સ્વનાંતે એક મોટી દોરડી, પૂર્વથી પશ્ચિમ લાંબી, સમુદ્રને બંને કિનારે સ્પર્શતી અવલોકતો જુએ, પોતાના બંને હાથે તેને સમેટતો . સમેટ, પોતે સમેટી તેમ માને, તુરંત તે જાગે તો તે જ ભવગ્રહણથી ચાવતુ દુઃખનો અંત કરે.
- સ્ત્રી કે પુરુષ એક મોટી દોરડી, પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબી, લોકના બંને છેડાને અવલોકતો જુએ, તેને છેદન કરતો છેદે, પોતે છેદી તેમ માને, તુરંત જાગે તો યાવતુ દુઃખનો અંત કરે છે. • • • સ્ત્રી કે પુરુષ સ્વપ્નાતે એક મોય કાળા દોરા ચાવતું સફેદ દોરાને અવલોકો જુએ. તેની ગુંચને ઉકેલો ઉકેલે, પોતે ઉકેલી તેમ માને તો તલ્લણ જ ચાવતુ દુઃખનો અંત કરે.
સ્ત્રી કે પુરુષ સ્વાનાંતે એક મોટા લોઢા-તાંબુ-ગપુણ-સીસાના ઢગલાને અવલોકતો જુએ, તેના પર ચડતો એવો ચડે, પોતે ગયો તેમ માને, તcક્ષણ

Page #77

૧૬/-/૬/૬૮૦
૧૩૯
જ જાગી જાય તો બે ભવગ્રહણથી સિદ્ધ થાય યાવતુ અંત કરે.
સ્ત્રી કે પુરણ વાનાંતે એક મોટા હિરણ્ય-સુવર્ણ-રત્ન-વજના ઢગલાંને જુએ. આરોહતો આરોહે, પોતાને આરૂઢ થયો માને. પછી તુરત જાગી જાય તો તે જ ભવે સિદ્ધ થાય યાવતુ દુઃખનો અંત કરે
સ્ત્રી કે પુરુષ અનતે એક મોટા તૃણરાણી, ‘તેનિસર્ગ' (શતક) મુજબ ચાવતું કચરાના ઢગલાંને જુએ. તેને વિખેરે, પોતે તેને વિખેર્યો તેમ માને, dલ્લણ જાગે, તો તેજ ભવે યાવતું દુ:ખનો અંત કરે.
સ્ત્રી કે પુરુષ સ્થાનાંતે એક મોટા સર-વીરણ-વંશીમૂલ - વલ્લીમૂલના dભને જુએ, તેને ઉખાડીને ફેંકે, પોતે ઉખેડી નાંખ્યો તેમ માને, તક્ષણ જાગી જાય, તો તે જ ભવે યાવત દુઃખનો અંત કરે
સ્ત્રી કે પુરુષ સ્વનાંતે એક મોટા ક્ષીર-દહિ-વી-મધુના કુંભને જુએ, ઉપાડે, ઉપાડ્યો એમ માને, જલ્દી જાગે, તે ભવે યાવ4 અંત કરે.
સ્ત્રી કે પુરુષ સ્વાનાંતે એક મોટા-સૌવીરસુરારૂપ-તેલ-ચરબીનો કુંભ, તેને ભેદે, ભેધો એમ માને, જદી જાગે, બે ભવે સિદ્ધ થાય.
સ્ત્રી કે પુરુષ સ્થાનાંતે એક મોટા પા સરોવરને પુષીત થયેલો જુઓ, તેનું અવગાહન કરે, મેં અવગાહન કર્યું તેમ માને, તાણ જગી જાય, તો તે જ ભવે યાવત દુઃખનો અંત કરે છે.
રુરી કે પુરુષ નાતે એક મોટો સાગર, તરંગ-કલ્લોલથી ચાવતુ ઉછડતો જુએ. તેને તરી જાય, તર્યો તેમ માને, જલ્દીથી ચાવ4 અંત કરે.
સ્ત્રી કે પુરુષ સ્વનાંતે એક સર્વરનમય મહાભવનને જુએ, આરૂઢ થાય, પ્રવેશ કરતો પ્રવેશે, મેં પ્રવેશ કર્યો તેમ પોતાને માને જલ્દીથી જાગી જાય, તો તે જ ભવે યાવત્ સર્વ દુઃખનો અંત કરે છે.
સ્ત્રી કે પુરુષ સ્થાનાંતે એક સર્વરનમય વિમાનને જુએ, આરોહણ કરે, પોતે આરોહણ કર્યું માને, જલ્દીથી જાગે, યાવતુ અંત કરે.
• વિવેચન-૬૮૦ :
સ્વનાંતે - વનના વિભાગમાં, સ્વપ્નને અંતે. ગજપંક્તિ, અહીં ચાવત્ શબ્દથી નરપંક્તિ, એ રીતે કિંમર, લિંપુરષ, મહોર, ગંધર્વ પંક્તિ, જોવાના ગુણયુક્ત થઈ જુએ - અવલોકન કરે. - ગાય આદિના બંધનરૂપ વિશેષ દોરડું. સુમો - બંને પડખે, સમાને - સમેટતો, પોતે સમેટ્સ તેમ માને. ૩ો - ઉખેડતો, ગુંચ ઉકેલતો. જે રીતે ગોશાલકમાં “તેજ નિસર્ગ' કહ્યો. આના દ્વારા એમ સૂચવે છે . પગનો - છાલનો - ભુસાનો-તુસનો-છાણનો ઢગલો. મુરાવા - સુરારૂપ જે જળ, તેનો કુંભ, સોવીન - સૌવીર, કાંજી. -- સ્વતો કહ્યા, હવે ગંધપુદ્ગલ -
• સૂમ-૬૮૧ -
ભગવાન ! કોઈ કોષ્ઠયુટ ચાવત કેતકીપુટ ખોલી, એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને લઈ જાય, અનુકૂળ હવા વહેતી હોય, તો તેની ગંધ ફેલાય અથવા કોઇ
૧૪૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ચાવ4 કેતકી વાયુમાં વહે? ગૌતમ! કોઇ ચાવતુ કેતકી ન વહે પણ પ્રાણ સહગામી યુગલો વહે છે. ભગવાન ! તેમજ છે.
• વિવેચન-૬૮૧ -
જે કોઠમાં વાસસમુહ પકાવાય છે, કોષ્ઠનો પુડો તે કોઠપુટ. ચાવત્ શબ્દથી આમ જાણવું - ગપુટ, ચોયપુટ, તગરપુટ. તેમાં ત્ર એટલે તમાલપત્ર, ચોય-ત્વચા, તગર-ગંધ દ્રવ્ય વિશેષ. અનુવાસિ - અનુકૂળ વહેતો. - x - દમનમr - પ્રબળતાથી ઉd. યાવત્ શબ્દથી અહીં નિભિજ્જમાણ, ઉક્કિરિમાણ, વિકિરિજ઼માણ ઈત્યાદિ લેવું.
કોઠ • વાસસમુદાય, દૂરથી આવે છે, આવીને ઘાણગ્રાહ્ય થાય છે. સંઘાય તે ઘાણ, ગંધ-ગંધોપલંભ ક્રિયા. તેની સાથે જતાં પુદ્ગલો.
છે શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૭-“ઉપયોગ” છે
- X - X - X - X - X - X – ઉદ્દેશા-૬-ને અંતે ગંધ પુગલો વહે છે, તેમ કહ્યું. તે ઉપયોગ વડે જણાય છે, તેથી ઉપયોગ અને તેની વિશેષભૂત ‘પશ્યતા’ અહીં કહે છે -
• સૂત્ર-૬૮૨ :
ભગવન! ઉપયોગ કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ! બે ભેદે છે. એ પ્રમાણે wwવણાના ઉપયોગ પદ મુજબ સંપૂર્ણ કહેવું. “પશ્યતા' પદ પણ સંપૂર્ણ કહેવું. ભગવન્! તે એમ જ છે, એમ જ છે..
• વિવેચન-૬૮૨ -
ઉપયોગ પદ, પ્રજ્ઞાપનાનું ભૂં પદ છે. તે આ રીતે - ઉપયોગ બે ભેદે - સાકારોપયોગ, અનાકારોપયોગ. સાકારોપયોગ આઠ ભેદે છે - આભિનિબોધિક સાકારોપયોગ યાવત્ વિભૃગજ્ઞાન સાકારોપયોગ. ભગવદ્ ! નાકારોપયોગ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ચાર ભેદે - ચક્ષ, અયક્ષ, અવધિ, કેવલ - દર્શન અનાકારોપયોગ ઈત્યાદિ. આ વ્યક્ત જ છે.
અહીં ‘પશ્યતા' પદ કહેવું. તે પ્રજ્ઞાપનાનું ૩૦-પદ છે. તે આ રીતે - ભગવન્! પશ્યતા કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! બે ભેદે - સાકાર પશ્યતા, અનાકાર પશ્યતા. સાકારપશ્યતા છ ભેદે - શ્રુતજ્ઞાન યાવતુ કેવલજ્ઞાન સાકાર પશ્યતા અને શ્રુતજ્ઞાન, વિર્ભાગજ્ઞાન સાકાર પશ્યતા. અનાકાર પશ્યતા ગણ ભેદે - ચક્ષુ, અવધિ, કેવલ-દર્શનાકાર પશ્યતા.
આનો અર્થ આમ છે - પશ્યતા એટલે બોધ પરિણામ વિશેષ. પચતા અને ઉપયોગ સાકાર-અનાકાર ભેદમાં વિશેષતા શું છે ? જેમાં સૈકાલિક અવબોધ છે, તેમાં પશ્યતા છે, જેમાં વર્તમાનકાળ અને ઐકાલિક છે, તે ઉપયોગ છે. તેથી સાકાર પશ્યતામાં મતિજ્ઞાન, મતિઅજ્ઞાન કહ્યા નથી. કેમકે તેને ‘સાંપ્રતકાળ વિષયમાં ઉત્પન્નવિનણાર્થપણું છે. પશ્યતામાં માત્ર ચક્ષુર્દશન કેમ કહ્યું? ચક્ષુ ઇન્દ્રિયનો ઉપયોગ બાકી ઈન્દ્રિયોના ઉપયોગની અપેક્ષાએ અલકાળપણે છે. તેથી તે અર્થ પરિચ્છેદ

Page #78

૧૬/-//૬૮૨
જલ્દીથી કરે છે. આ અર્થ પ્રજ્ઞાપનાથી વિશેષરૂપે જાણવો.
છે શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૮-“લોક" છે
– X - X - X - X - X - X - o ઉપયોગ કહ્યો. તે લોક વિષયક પણ હોય, તેથી ‘લોક' કહે છે - • સૂત્ર-૬૮૩,૬૮૪ |
[૬૮૩] ભગવત્ ! લોક કેટલો મોટો છે ? ગૌતમ ! ઘણો મોટો છે. જેમ શતક-૧રમાં કહ્યું, તેમ અસંખ્ય કોડાકોડી યોજન પરીક્ષેપથી લોક છે, ત્યાં સુધી કહેવું. - - - ભગવન્! લોકના પૂર્વીય ચરમતમાં શું જીવ, જીવદેશ, જીવપદેશ, અજીવ, અજીdદેશ, જીવપદેશ છે? ગૌતમ! જીવ નથી, જીવદેશથી આજીવ પ્રદેશ સુધી પાંચે પણ છે. જે જીવ દેશો છે, તે નિયમા એકેન્દ્રિય જીવોના દેશો છે, અથવા એકેન્દ્રિયના દેશો અને બેઈન્દ્રિયનો દેશ છે એ પ્રમાણે જેમ દશમાં શતકમાં કહેલ આનેયી દિશાનુસાર જાણવું. વિશેષ એ કે - ઘણાં દેશોના વિષયમાં અનિન્દ્રિય સંબંધિત પહેલો ભંગ ન કહેવો. તથા ત્યાં જે અરૂપી જીવ છે, તે છ પ્રકારે છે, ત્યાં કાળ નથી. રોષ પૂર્વવત.
ભગવદ્ ! લોકના દક્ષિણ ચરમાંતમાં શું જીવો છે? પૂર્વવતુ. એ પ્રમાણે પશ્ચિમી અને ઉત્તરી ચરમાંતના વિષયમાં પણ જાણવું..
ભગવન્! લોકના ઉપરી ચરમતમાં જીવો છે ? પન. ગૌતમ! જીવો નથી, જીવ દેશથી જીવાદેશ એ પાંચે છે જે જીવદેશો છે, તે નિયમા એકેન્દ્રિય દેશો અને અનિદ્રય દેશો છે. અથવા એકેન્દ્રિય અને નિજિયાના દેશો તથા બેઈન્દ્રિયનો એક દેશ છે. અથવા એકેન્દ્રિય, અનિન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિયના દેશો છે, એ રીતે વચ્ચેના ભંગને છોડીને ચાવત પંચેન્દ્રિય સુધી કહેવું.
અહીં જે જીવ પ્રદેશ છે, તે નિયમાં એકેન્દ્રિય અને અનિદ્રિયના પ્રદેશ છે, અથવા એકેન્દ્રિયો, અનિદ્રિયો, બેઈન્દ્રિયના પ્રદેશ છે, અથવા એકેન્દ્રિયો,. અનિદ્રિયો, બેઈન્દ્રિયોના પ્રદેશો છે. આ રીતે પહેલા ભંગને છોડીને પંચેન્દ્રિયો સુધી બધા ભંગ કહેવા, અજીવોને દશમ શતક મુજબ તમાદિશા પત્ત બધું જ સંપૂર્ણ તેમજ કહેવું.
ભગવના એ લોકના અધઃસ્તન ચરમતમાં જીવો છે, પ્ર. ગૌતમાં જીવ નથી, જીવ દેશો ચાવત અજીવ પ્રદેશો છે. જે જીવદેશો છે, તે નિયમા એ ક્રિયા દેશો છે, અથવા એકેય દેશો અને બેઈન્દ્રિયનો એક દેશ છે, અથવા એકેન્દ્રિય દેશો અને બેઈન્દ્રિયોના દેશો છે. એ રીતે મધ્યનો ભંગ છોડીને ચાવત અનિન્દ્રિયો સુધી કહેવું. બધાં પ્રદેશોને છોડીને દિનો ભંગ છોડીને બધું પૂર્વીય ચરમાંત સુધી તેમજ કહેવું. અજીવો વિશે ઉપરના ચરમાંતની વકતવ્યતા અનુસાર કહેતું.
ભગવાન ! આ રનપભા પૃતીના પૂર્વીય ચરમતમાં જીવ છે ? પ્રા. ગૌતમ! જીવ નથી. એ પ્રમાણે જેમ લોકના કહ્યા તેમ ચારે ચરમતો યાવતું ઉત્તરીય સુધી કહેવા. ઉપરિતનને જેમ દશમાં શતકમાં વિમલા દિશામાં કહ્યું, તેમ
૧૪૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ બધું કહેવું. ધજાન ચરમતમાં તેમજ કહેવું. વિશેષ એ કે - પંચેન્દ્રિયના ત્રણ ભંગો કહેતા. બાકી પૂર્વવત.
રનપભાના ચારે સમાંતો કહ્યા, એ રીતે શર્કરાપભાના પણ ચાર ચરમતો કહેવા. રતનપભાના અધઃસ્તન ચરમત સમાન શર્કરાપભાના ઉપરિતન અને અધતન ચરમાંતની વકતવ્યતા કહેવી. આ પ્રમાણે આધસપ્તમી પૃથ્વીના ચરમાંતોના વિષયમાં કહેતું..
એ પ્રમાણે સૌધર્મ યાવતુ ટ્યુતમાં કહેવું. નૈવેયકમાં પણ એમ જ કહેતું. વિશેષ એ કે - તેમાં ઉપસ્કિન અને અધતન ચરમાંત વિષયમાં, જીવ દેશોના સંબંધમાં પંચેન્દ્રિયોમાં પણ વચ્ચેનો ભંગ ન કહેવો. એ રીતે રૈવેયક વિમાનોની જેમ અનુત્તર વિમાનો અને ઇષત પાભાસ કહેવા.
[૬૮] ભગવત્ ! પરમાણુ યુગલ, એક સમયમાં લોકના પૂર્વથી પશ્ચિમ ચરમાંત અને પશ્ચિમ ચરમાંતથી પૂર્વ ચરમાંત સુધી, તથા દક્ષિણ ચમતથી ઉત્તર ચરમાંત અને ઉત્તરથી દક્ષિણ ચરમાંત જઈ શકે? ઉપરથી નીચે, નીચેથી ઉપરની ચરમાંતે જઈ શકે ? હા, ગૌતમ ! જઈ શકે
• વિવેચન-૬૮૩,૬૮૪ :
વાત - ચરમ રૂપ અંત તે ચરમાંત, તે અસંખ્યાત પ્રદેશ અવગાહી હોવાથી જીવનો સંભવ નથી. તેથી ‘જીવ નથી' તેમ કહ્યું. જીવ દેશાદિનો તો એક પ્રદેશે પણ અવગાહ સંભવે છે. * * * ધર્માસ્તિકાય આદિના દેશો, સ્કંધ દેશો ત્યાં સંભવે છે, એ રીતે અજીવપ્રદેશ પણ કહેવા.
હવે જીવાદિ દેશાદિમાં વિશેષ કહે છે - જે જીવ દેશો છે, તે પૃથ્વી આદિ એકેન્દ્રિય જીવોના દેશો છે, તે લોકાંતે અવશ્ય હોય તે ચોક વિકલ્પ, બીજા પ્રકારે - એકેન્દ્રિયોના બહqથી, તેના ઘણાં દેશો હોય અને બેઈન્દ્રિયનો કદાચિત એક દેશ હોય, તે દ્વિતયોગ વિક છે કે લોકાંતે બેઈન્દ્રિય ન હોય, તો પણ જે બેઈન્દ્રિય, કેન્દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થનાર હોય, તે મારણાંતિક સમુધ્ધાતથી જાય તેને આશ્રીને વિક્તા છે.
જેમ દશમાં શતકમાં આગ્નેયી દિશા આશ્રીને કહ્યું, તેમ અહીં પૂર્વ ચરમાંતને આશ્રીને કહેવું. * * * * અહીં જે વિશેષતા કહી તે આ - અતિન્દ્રિય આદિ. અનિન્દ્રિય સંબંધી દેશ વિષયે ત્રણ ભંગ છે. અથવા એકેન્દ્રિય દેશો અને અતિન્દ્રિયનો દેશ. એ રૂપ પહેલો ભાગ, તે અહીં ન કહેવો. કેમકે કેવલી સમુઠ્ઠાતમાં કપાટાદિ અવસ્થામાં લોકના પૂર્વ ચરમાંતે પ્રદેશ વૃદ્ધિ હાનિકૃત લોકદંતક સભાવે અતિન્દ્રિયના ઘણાં દેશોનો સંભવ છે, એકનો નહીં. આગ્નેયી દિશામાં - x • સાત રૂપી કહ્યા. પૂર્વ ચરમાંતે અદ્ધા સમયનો પણ અભાવે છે - ૪ -
દિ વડે સિદ્ધ ઉપલક્ષિત ઉપરિતન ચરમાંત વિવણિત, ત્યાં એકેન્દ્રિય દેશો, અનિન્દ્રિય દેશો હોય. ઈત્યાદિ -x-x- જો કે બેઈન્દ્રિયના ઉપરિતન ચરમાંતે મારણાંતિક સમુઠ્ઠાત વડે જવા છતાં દેશ જ ત્યાં સંભવે છે • x - દેશો ન સંભવે. * * * * * * • Arge fધfકો એવું જે કહ્યું, તેનો આ અર્થ છે - પૂર્વોક્ત ત્રણ ભંગમાં પ્રદેશ અપેક્ષાથી

Page #79

૧૬/-/૮/૬૮૩,૬૮૪
૧૪૩ અથવા એકેન્દ્રિય પ્રદેશો, અનિન્દ્રિય પ્રદેશો અને બેઈન્દ્રિય પ્રદેશો, એ પક્ષો ભંગ ન કહેવો. કેમકે બેઈન્દ્રિય પ્રદેશનો અસંભવ છે. - x • x • જીવો. દશમશતકમાં કહેલ તમા દિશા મુજબ કહેવા. * * * * * ત્યાં તમા દિશા આશ્રીત કથન અહીં ઉપરિતના ચરમાંતને આશ્રીને કહ્યું. તે આ રીતે- જે જીવો છે તે બે ભેદે છે - સ્પી અજીવ, અરૂપી
જીવ. રૂપી અજીવ ચાર ભેદે - કંધાદિ. અરૂપી અજીવ છ ભેદે - નોધમસ્તિકાય, ધમસ્તિકાયનો દેશ, ધમસ્તિકાયના પ્રદેશો, એ રીતે અધર્મ, આકાશના છે.
ભગવન્! લોકના અધઃસ્તતe આદિ. પૂર્વ ચરમાંતવત્ ભંગો કહેવા. - ૪ - તેમાં મધ્યમ ભંગ વર્જવો. - X - X - દેશભંગકો કહ્યા. હવે પ્રદેશભંગકને બતાવવા માટે કહે છે – પ્રદેશ વિચારણામાં પહેલા ભંગરહિત પ્રદેશો કહેવા. પહેલા ભંગમાં એક વયનાં પ્રદેશ શબ્દ લીધો છે, તે પ્રદેશોના અધકચરમાંતે પણ બહુપણાથી સંભવતો નથી. પણ આ સંભવે છે - અથવા એકેન્દ્રિય પ્રદેશ અને બેઈન્દ્રિય પ્રદેશો અથવા એકેન્દ્રિય પ્રદેશો અને બેઈન્દ્રિયોના પ્રદેશો - X - X - X -
ઉપરિતન, દશમ શતકની વિમલા દિશા માફક કહેવા. અર્થાત્ દશમાં શતકમાં જેમ વિમલા દિશા કહી, તેમ રત્નપ્રભાનો ઉપરિતન ચરમાં સંપૂર્ણ કહેવો. * * * * • • રત્નપ્રભામાં બેઈન્દ્રિયને આશ્રીને, તે એકેન્દ્રિય અપેક્ષાએ ઘણાં થોડા છે, તેથી ઉપરિતન ચરમાંતે તેમાં કદાચિ દેશ હોય. એ પ્રમાણે તેઈન્દ્રિયાદિથી અનિન્દ્રિયાંતમાં, એ રીતે - જે જીવ પ્રદેશો તે નિયમા એકેન્દ્રિય પ્રદેશો છે અથવા એકેન્દ્રિય પ્રદેશો પણ છે, બેઈન્દ્રિય પ્રદેશો છે (૧) અથવા એકેન્દ્રિય પ્રદેશો અને બેઈન્દ્રિયોના પ્રદેશો (૨). એ પ્રમાણે તેઈન્દ્રિયાદિથી અનિન્દ્રિયાતમાં છે.
- X - X - X - X - જેમ લોકનો અધકચરમાંત કહ્યો, એ પ્રમાણે રતનપ્રભા પૃથ્વીનો પણ આ છે, તે અનંતરોક્ત જ. વિશેષમાં આ પ્રમાણે - લોકના અધસ્તના ચરમાંતમાં બેઈન્દ્રિયાદિના દેશ ભંગક ગણ, મધ્યમ ભંગરહિત કહ્યા, અહીં રનપભાના અધઃસ્તન ચરમાંતમાં પંચેન્દ્રિયોના પરિપૂર્ણ જ તે કહેવા. બાકીના બેઈન્દ્રિયાદિના મધ્યમ ભંગસહિત જ કહેવા. *X - X- બેઈન્દ્રિયોના રતનપ્રભાના અધતન સમાંતમાં મારણાંતિક સમુધ્ધાતથી જતા હોવાથી તેમાં ‘દેશ' જ સંભવે છે, “દેશો' નહીં. તેના એક પ્રતર રૂપવથી એક દેશ હેતુપણાથી તેઓને તેમાં મધ્યમ ભંગરહિત છે.
•x• વ્રત્તા રમત પૂર્વ, પશ્ચિમ, દક્ષિણ, ઉત્તર રૂપ છે. - X - શર્કરાપભાની ઉપરિતન, અધતન ચરમાંતો, રનપ્રભાના ઉપરિતન-અધતન ચરમાંતવતુ કહેવા. બેઈન્દ્રિયાદિમાં પૂર્વોક્ત યુક્ત મધ્યમ ભંગરહિત, પંચેન્દ્રિયમાં પરિપૂર્ણ ત્રણે દેશભંગક. પ્રદેશ વિચારણામાં બેઈન્દ્રિયાદિમાં બધે આધ ભંગરહિત બે ભંગો કહેવા. જીવની વિચારણામાં ચારરૂપી, છ અરૂપી કહેવા.
ધે શર્કરાપભાના અતિદેશથી બાકીની પૃથ્વીના સૌધર્માદિ દેવલોક અને વેયક વિમાનની, વક્તવ્યતા સૂત્રકારે કહી છે. પ્રવેયક વિમાનમાં જે વિશેષ છે, તે બતાવે છે . નવર ઈત્યાદિ. અસ્મૃતાંત દેવલોકોમાં દેવ પંચેન્દ્રિયોના ગમનાગમન સદભાવથી ઉપરિતન-અધતન ચરમતમાં પંચેન્દ્રિયમાં દેશને આશ્રીને ત્રણ ભંગ
૧૪૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સંભવે. નૈવેયકમાં તેમ ન હોવાથી, બેઈન્દ્રિયાદિ માફક પંચેન્દ્રિયમાં પણ મધ્યમ ભંગરહિત, તેના શેષ ભંગરહિત બે ભંગ સંભવે છે.
ચરમ અધિકારી આ કહે છે - પરમાણુનું ગમન સામર્થ્ય તથા સ્વભાવવથી છે, એમ માનવું. --- અનંતર પરમાણુની ક્રિયા વિશેષ કહી, તેથી હવે ક્રિયાધિકાર
• સૂત્ર-૬૮૫ :
ભગવાન ! વષ વરસે છે કે નથી વરસતી એ જાણવા કોઈ પુરષ હાથ, પગ, બાહુ કે ઉરુને સંકોચે કે ફેલાવે તો તેને કેટલી ક્રિયા લાગે ? ગૌતમ ! • x • તે પુરુષને કાયિકી યાવત પાંચે કિયા સ્પર્શે.
• વિવેચન-૬૮૫ -
વારં વારંg . મેઘ વર્ષે છે કે નહીં, તે જાણવાને. અાથી આકાશમાં વષને જાણવા હાથ આદિના પ્રસારણથી જ જણાશે, તેમ માની હાથ આદિને સંકોચે કે પ્રસારે. - - સંકોચના પ્રરતાવથી કહે છે -
• સૂગ-૬૮૬ :
ભગવાન ! મહદ્ધિક યાવતું મહાસખ્ય દેવ લોકાંતે રહીને લોકમાં હાથ યાવતુ ઉરને સંકોચવા કે અસારવાને સમર્થ છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. - - ભગવન / એમ કેમ કહો છો -x • ચાવતુ સમર્થ નથી ? જીવોને આહારોપચિતશરીરોપચિત-કલેવરોપરિત યુગલો હોય છે. યુગલોને આશ્રીને જીવો કે અજીવોની ગતિપથયિ કહેલ છે. અલોકે જીવ નથી કે પુગલ નથી, તેથી એમ કહ્યું. ભગવન્! તે એમ જ છે (૨).
- વિવેચન-૬૮૬ :
બવાનાં - જીવાનુગત, સારવત - આહારરૂપે ઉપચિત રિચા - અવ્યક્ત અવયવ શરીરરૂપપણે ચિત, દેવરવિયા - શરીર રૂપપણે ચિત, ઉપલક્ષણથી ઉશ્વાસપણે ચિત પુદ્ગલો પણ જાણવા. આના વડે આમ કહે છે - જીવોને
અનુગામી સ્વભાવવાળા પુદ્ગલો હોય છે. તેથી જે ક્ષેત્રમાં જીવ હોય, તે ફોગમાં પુદ્ગલોની ગતિ હોય તથા પુદ્ગલોને આશ્રીને જીવો અને પુદ્ગલોનો ગતિધર્મ કહ્યો છે. અર્થાત જ્યાં પદ્ગલ હોય. જ્યાં જ જીવો અને પગલોની ગતિ હોય. અલોકમાં જીવ કે પુદ્ગલ નથી. તેથી ત્યાં જીવ અને પુદ્ગલોની ગતિ નથી. તેના અભાવે દેવ હાથ આદિ પ્રસારી ન શકે.
શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૯-“બલીન્દ્ર” છે. – X - X - X - X — X — X — દેવ વકતવ્યતા કહી. અહીં દેવ વિશેષ બલિ વિશેષને કહે છે – • સૂગ-૬૮૭ :
ભગવાના વૈરોચનેન્દ્ર વૈરોચનરાજ બલિની સુધમસિભા ક્યાં છેગૌતમાં જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તરે તિછ અસંખ્ય યોજના ગયા પછી જેમ ચમરની યાવ4 ૪૨,૦૦૦ યોજના ગયા પછી ત્યાં બલીન્દ્રનો ટુચકેન્દ્ર નામે ઉત્પાતુ પર્વત

Page #80

ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ છે શતક-૧૬, ઉદ્દેશો-૧૦-“અવધિજ્ઞાન” છે
– X - X = x = x x = x 0 બલિ વક્તવ્યતા કહી. ‘બલિ' અવધિવાળો હોય, તેથી અવધિ કહે છે.
• સૂ૮૮ -
૧૬)-||૬૮૭
૧૪૫ છે, તે સ યોજન ઊંચો છે ઈત્યાદિ તિગિછિ ફૂડવત કહેતું પ્રાસાદાવર્તસકનું પ્રમાણ પણ તેમજ છે. સીંહાસન, સપરિવાર બલિનો પચિાનો અર્થ તેમજ છે. વિશેષ એ - સ્વકેન્દ્ર પ્રભાદિ છે. બાકી પૂવવવ વાવ બલિચંચા રાજધાની અને બીજાનું આધિપત્ય કરે છે સાવત્ રુચકેન્દ્ર ઉત્પાતુ પર્વતની ઉત્તરે ૬,૫૫,૪૫,૫૦,૦eo તિg જતાં ચાવ4 ૪૦,૦૦૦ યોજન જતાં જતીન્દ્રની રાજધાની છે તેનો વિર્લભ એક લાખ યોજન છે, બાકી પૂર્વવત રાવતું બલિપીઠ તથા ઉપયત વાવ4 આત્મરક, કર્યું તે પ્રમાણે સંપૂર્ણ કહેવું. વિશેષ એ કે સાતિરેક સાગરોપમ સ્થિતિ છે. બાકી પૂર્વવત ચાવતુ બલી. • • ભગવા તે એમ જ છે.
વિવેચન-૬૮૭ -
જેમ બીજા શતકના આઠમાં ઉદ્દેશામાં ચમસ્તી સુધમસિભા કહી, તેમ બલિની પણ કહેવી. જેમ ચમરનો બીજ શતકમાં આઠમો ઉદ્દેશામાં કહ્યું તેમ તિગિચ્છિકૂટ નામે ઉત્પાત પર્વતના પ્રમાણ મુજબ રુસકેન્દ્રનું પ્રમાણ કહેવું. પ્રાસાદાવતુંસકનું પ્રમાણ ચમસંબંધી તિગિકૂિટ ઉત્પાતુ પર્વત ઉપર રહેલ પ્રાસાદાવતંક મુજબ બલિના
કેન્દ્ર ઉત્પાતુ પર્વતના પ્રાસાદનું પ્રમાણ કહેવું. પ્રાસાદાવતુંસકના મધ્ય ભાગે બલિ, બલિના પરિવારને સિંહાસન સહ કહેવો. તે પણ બીજા શતક મુજબ જાણવું. માત્ર ત્યાં ચમરના સામાનિકો ૬૪,૦૦૦ છે • x • ત્યાં બલિના ૬૦,૦૦૦ કહેવા.
જેમ તિગિચ્છિકૂટનું નામ વર્થ છે. તેમ અહીં પણ કહેવું. કેવળ • x - x • કેન્દ્રપ્રભા તેની હોય છે તેમ કહેવું. રસકેન્દ્ર તે રન વિશેષ છે. અર્થથી સૂત્ર આ પ્રમાણે કહેવું - ભગવ| ક્યાં કારણે સુચકેન્દ્ર, રુચકેન્દ્ર ઉત્પાત્ પર્વત કહેવાય છે? ગૌતમાં રુચકેન્દ્ર ઘણાં ઉત્પલ, પા, કુમુદો છે યાવત્ રુચકેન્દ્રવર્ણ,
કેન્દ્રલેશ્યા, રુસકેન્દ્રપ્રભા છે, તેથી રુચકેન્દ્રને કેન્દ્ર ઉત્પાતુ પર્વત કહે છે. જેમ ચમરચંયાનો વ્યતિકર સૂત્રે કહ્યો, તેમજ અહીં પણ કહેવો. • ૫૫,૫૦,૫૦,૦૦૦ જતાં. આ રHપ્રભા પૃથ્વી એ રીતે પ્રમાણ છે. લંબાઈ પહોળાઈથી એક લાક યોજન, 3,૧૬,૨૨૭ યોજન 3-કોશ, ૨૮ ધનુષ, ૧all અંગુલથી કિંચિત્ વિશેષાધિક પરિક્ષેપ છે ચાવતુ નગરીના પ્રમાણ પછી પ્રાકાર, તેના દ્વાર, ઉપકારિકાલયન, પ્રાસાદાવતંસક, સુધમસિભા, ચૈત્ય, ભવન, ઉપપાતસમા, પ્રહ, અભિષેક સભા, અલંકાકિસભા, વ્યવસાયસભા આદિનું પ્રમાણ અને સ્વરૂપ એ બધું બલિપીઠ સુધી કહેવું. તે બધું બીજા સ્થાનેથી જાણવું.
ઉપપાત સભામાં બલિનો ઉપપાત કહેવો. • x • x • ગાય આથરવા અહીં ચાવતુ શબ્દથી અભિષેક, અલંકાર ગ્રહણ, પુસ્તક વાચન, સિદ્ધાચલન, પ્રતિમાપૂજા, સુધમસભા ગમન, ત્યાં રહેલ સામાતિકો, અગ્રમહિણી, પર્યા, અનીકાધિપતિ, આત્મરક્ષક આદિ કવા.
આ વકતવ્યતા પ્રતિબદ્ધ સમસ્ત સુગના અતિદેશને માટે કહે છે - “તે બધું જ સંપૂર્ણ'', સઈયા સામ્ય પરિહાર્યે કહ્યું - ચમરની સાગરોપમ રિસ્થતિ છે, બલિની સાતિરેક સાગરોપમ કહેવી. [12/10]
ભગવાન ! આવધિ કેટલા ભેટે છે ગૌતમ બે ભેટે છે. અહીં ‘અવધિ પદ’ સંપૂર્ણ કહેવું. ભગવદ્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે. * *
• વિવેચન-૬૮૮ -
‘અવધિપદ’ પ્રજ્ઞાપતાનું 33-મું પદ છે. જેમકે • તે આ છે • ભવપ્રત્યયિક, ક્ષાયોપથમિક. બે ને ભવપાયિક છે - દેવો અને નાસ્કોને. બે ને ક્ષાયોપથમિક છે - મનુષ્યોને, તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયોને. ઈત્યાદિ. છે શતક-૧૬, ઉદ્દેશક-૧૧ થી ૧૪-“દ્વિપાદિકુમારો” .
- X - X - X - X - X = x = ૦ દશમામાં અવધિ કહ્યું, હવે અવધિ વિશેષને કહે છે - • સૂત્ર-૬૮૯ થી ૬૨ -
[૬૮] ભગવન્દ્વિપકુમારો બધાં સમાહાક, સમુwાસ-નિસાસા છે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. જેમ શત, ઉદ્દેશો-રૂમાં હN કુમાર વકતવ્યતા છે, તેમજ યાવતુ સમામુક, સમઉચ્છવાસ-નિઃશસા છે . • ભગવાન! હીપકુમારોને કેટલી લે છે ગૌતમાં ચાર, કૃષ્ણ સાવ4 dજોવેશ્યા. હઠીપકુમારની આ કૃણ ચાવત તેજોલેસ્યામાં કોણ કોનાથી સાવત્ વિશેષાધિક છે ગૌતમાં સૌથી થોડા તેજલેયી દ્વીપકુમારો, કાપોતલેસી અસંખ્યાતગણા, નીલdી વિશેષાધિક, કૃણdી વિશેષાધિક છે. • • ભગવા દ્વીપકુમારોમાં કૃષdી વાવ તેજલેચીમાં કોણ કોનાણી અwદ્ધક કે મહહિક છે. ગૌતમાં વેચીથી નીલલેeી મહર્વિક યાવ4 સમદ્ધિક તેજોવેચી છે. ભગવાન તે ઓમ જ છે.
૬િ૯૦] ભગવત્ / ઉદધિકુમારો બધાં સમાહારા પૂર્વવતુ. એ૬૦ ૬િ૧] એ પ્રમાણે દિશાકુમારો પણ જાણવા. ૧૩/૬૯૧. [૬૨] એ પ્રમાણે સ્વનિતકુમારે પણ જાણવા ૧૪/૬૨. • વિવેચન-૬૮૯ થી ૬૯૨ - અહીં ૧૧ થી ૧૪ ઉદ્દેશામાં ક્રમશઃ ૬૮૯ થી ૬૯૨ સૂત્ર છે.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૧૬ નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ

Page #81

૧/-//૬૯૩
૧૪૦
ક શતક-૧૭ %
- Xx
o સોળમાં શતકની વ્યાખ્યા કરી, ધે ૧મું આરંભ છે. • સૂગ-૬૯૩ - - ભગવતી શ્રુતદેવતાને નમસ્કાર થાઓ.
- કુંજ, સંત, રોવેશી, ક્રિયા, ઈશાન, પૃવી, પૃવી, અષ, અષ, વાયુ, વાય, એકેન્દ્રિય, નાગ, સુવણ, વિઘત, વાયુ, અનિ-૧૭ ઉદ્દેશ છે.
- વિવેચન-૬૯૩ ?
(૧) કુંજ- શ્રેણિક પુત્ર કોણિક રાજાના ઉદાયી હાથીને આશ્રીને (૨) સંયતસંયતાદિ અર્થ પ્રતિપાદક. (3) શૈલેશી-શૈલેશી આદિ વક્તવ્યતા. (૪) ક્રિયા-ક્રિયાદિ અર્થ જણાવતો, (૫) ઈશાન-ઈશાનેન્દ્ર વક્તવ્યતા. (૬-૭) પૃથ્વી અર્થે, (૮-૯) અકાય અર્થે. (૧૦-૧૧) વાયુકાય અર્થે, (૧૨) એકેન્દ્રિય સ્વરૂપ અર્થે, (૧૩) નાગકુમાર વMAતાર્થે, (૧૪) સુવર્ણકુમાર વકતવ્યાયૅ, (૧૫) વિદુકુમાર અભિધાયક, (૧૬) વાયુકુમારવક્તવ્યતાર્થે, (૧૭) અગ્નિકુમાર વક્તવ્યતાર્થે.
જી શતક-૧૭, ઉદ્દેશો-૧-“કુંજર' છે.
- X - X - X - X - X - X - o પહેલા ઉદ્દેશાનો અર્થ પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે - • સૂગ-૬૯૫ -
રાજગૃહમાં ચાવતું આમ કહ્યું - ભગવન્! iદાયી હક્તિરાજ કયાંથી અનંતર ઉદ્વતને ઉદાયી હક્તિરાજપણે ઉત્પન્મ થયો. ગીતમ! અસુરકુમાર દેવમાંથી અનંતર ઉદ્ધતીને ઉદાયી હસ્તિરાજપણે ઉપભ્યો છે.
ભગવ/ ઉદાયી હરિરાજ કાળમાણે કાળ કરીને કયાં જશે? કયાં ઉr થશે? ગૌતમાં આ નભ ઝુપીમાં ઉત્કૃષ્ટ સાગરોપમ સ્થિતિવા નકાવાસમાં નૈરાણિકપણે ઉપજો. • • ભગવાન! તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધતીને ક્યાં જશે? ક્યાં ઉપજોr ગૌતમાં મહાવિદેહ શોઝમાં સિદ્ધ થશે યાવત (સર્વે દુઃખોનો) અંત કરશે.
ભગવન ! ભૂતાનંદ હસ્તિરાજ ક્યાંથી અનંતર ઉદ્ધને ભૂતાના હસ્તિરાજપણે, એ પ્રમાણે ઉદાયીની માફક ચાવ4 અંત કરશે.
• વિવેચન-૬૯૬ :
ભૂતાનંદ નામે કોમિક રાજનો પ્રધાનહતી. •• અહીં ભૂતાનંદની ઉદ્વર્તનાદિ કિયા કહી, એ કિયાધિકારથી આમ કહે છે -
• સૂત્ર-૬૯૬ -
ભગવા કોઈ પ તાડના વૃક્ષ ઉપર ચઢી, પછી તે તાડથી તાડના ફળને @ાવે કે પાડે, તો તે પરણને કેટલી કિયા લાગે! ગૌતમાં જ્યાં સુધી તે પણ તાડવૃણે ચડી, તાડના ફળને હલાવે કે પાડે, ત્યાં સુધી તે પરષને કાયિકી વાવતુ પાંચ કિસ સ્પર્શે છે. જે જીવોના શરીરથી તાડવૃક્ષ, તાડફળ ઉત્પન્ન થયેલ છે, તે જીવોને પણ કાયિકી આદિ પાંચ કિયા લાગે.
૧૪૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ભણાવતા તે તાડફળ પોતાના ભારી યાવતું નીચે પડે છે. તેની જે જીવ યાવતુ જીવનની રહિત થાય છે, તેનાથી તે પરમને કેટલી ક્રિયા લગેગૌતમ - 1 - જાવ ફળ વડે એવો અવનરદ્ધિ થાય તેટલામાં તે પરતે કાયિકી થાવત ચાર કિયાઓ પૃષ્ટ થાય. જે જીવોના શરીરથી તાડફળ બન્યું છે, તે જીવોને કાલિકી ચાવત પાંચે કિયા અ જે જીવ નીચે પડતાં તાડફળને માટે સ્વાભાવિક પે ઉપકા હોય છે, તે જીવોને પણ કાયિકી આદિ પાંચે કિયાઓ લાગે.
ભગવના કોઈ પણ વૃ૪ના મુળને હલાવે કે નીચે પાડે તો તેને કેટલી ક્રિયાઓ લાગે? ગૌતમ! જ્યાં સુધી તે પુરષ વૃક્ષના મૂળને હલાવે કે પાકે ત્યાં સુધી, તે પરપને કાયિકી યાવતુ પાંચ ક્રિયાઓ સ્પર્શે જે જીવોના શરીરોગી મૂળ ચાવતુ બીજ નિજ થયા છે, તે જીવોને પણ કાચિકી આદિ પાંચે ક્રિયાઓ લાગે.
ભગવા તે મૂલ પોતાના ભારથી યાવતું જીવનરહિત થાય, ત્યારે છે ભગવા તે પરથને કેટલી ક્રિયાઓ લાગે? ગૌતમાં જ્યાં સુધી તે મૂલ પોતાના ભારી યાવત જીવનરહિત થાય, ત્યાં સુધી તે પરપને કાયિક આદિ ચાર કિયાઓ લાગે જે જીવોના શરીરથી તે કંદ યાવતુ બીજ નિઝ થયા છે, તે જીવોને કાલિકી આદિ ચાર કિયાઓ લાગે. જે જીવોના શરીરથી મૂલ નિજ થયેલ છે, તે જીવોને કાયિકી આદિ પાંચ ક્રિયા પણે, જે જીવ પડતા એવા મૂલના સ્વાભાવિક ઉપકારક હોય, તે જીવોને પણ કાયિકી આદિ પાંચે કિયા લાગે છે.
ભગવન્વૃક્ષના કંદને હલાવે ? ગૌતમ ! તે પુરુષને યાવતુ પાંચ કિયાઓ સ્પર્શે છે. જે જીવોના શરીરી મૂલ યાવત્ બીજ નિગ્ન થયા હોય, તે જીવોને યાવતુ પાંચ ક્રિયાઓ સ્પર્શે. • • ભગવન ! તે કંદ પોતાની ભાળી ? યાવતુ ચાર કિયા લાગે. જે જીવોના શરીરથી મૂળ, અંધ નિur થયા હોય તેને યાવ4 ચાર ક્યિા લગે. જે જીવોના શરીથી કંદ નિવલ હોય, તે જીવોને પણ પાંચ ક્રિયા લાગે. જે જીવો, તે નીચે પડતા કંદના સ્વાભાવિક ઉપકરી હોય, તેને ચાવત પાંચે ક્રિયાઓ લાગે. જેમ સ્કંધમાં કહ્યું. તેમ યાવતુ બીજમાં કહેવું.
• વિવેચન-૬૯૬ :
તાત - તાલવૃ, Tધાનેer • ચલાવે, પથા ગાળ • નીચે પાડે (૧) તાડ ફળને, તાડફળ આશ્રિત જીવોને પુરષ પ્રાણાતિપાત કિયાકારી છે, જે પ્રાણાતિપાત ક્રિયાકાક છે તેને પાંચે કિયા લાગે તેમ કહ્યું. (૨) જે તાલફળ નિષ્પન્ન કરનાર જીવો છે, તે પણ પાંચ કિયાને સ્પર્શે. કેમકે સંઘર્ત આદિથી તે અન્ય જીવોને મારે છે. (3) પુષે તાલકુળને બ્લાવ્યા પછી તે ફળ પોતાના ભારેપણાથી, સંભાસ્કિતાથી, ગુકસંમારિકતાથી પડે, ત્યારે આકાશાદિમાં પ્રાણોને વિતરી હિત કરે છે. તેમ થતાં તે પુરપતે ચાર કિયા લાગે, વધ નિમિત્ત ભાવના અભવથી તેને ચારની જ વિવેક્ષા છે. તે અથવ સાક્ષાત્ વધના અભાવે અને તાલફળે જીવો હાસ્યા છે, માટે છે. (૪) એ પ્રમાણે તાળફળ વિષ જીવો પણ કહેવા. (૫) કુળ નિવકિને પાંચ કિયા જ છે, કેમકે તેઓ વધતા સાક્ષાત નિમિત છે. (૬) નીચે પડેલ ફળના જે ઉપકારી જીવો છે, તેમને પણ પાંચ ક્રિયા છે, કેમકે વધુમાં તેનો બહુતભાવ છે. આ

Page #82

૧-૧/૬૬
૧૪૯
૧૫o
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
સૂત્રનું વિશેષ વ્યાખ્યાન પાંચમાં શતકમાં કહેલ કાંડ ક્ષેપ કરનાર પુરુષ સૂત્રથી જાણવું.
આના ફળ દ્વારથી પણ છ ક્રિયા સ્થાનો કહ્યા. મૂળ આદિમાં પણ છ કહેવા. આ કંદમૂત્ર માફક સ્કંધ, વક, શાખા, પ્રવાલ બ, પુષ્પ, ફળ, બીજ સૂત્રો પણ કહેવા. * * ક્રિયાધિકારથી શરીર-ઈન્દ્રિય-ચોગમાં કિયા.
• સૂઝ-૬૯૭ :
ભગવાન શરીર કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! પાંચ. - ઔદારિક યાવતું કામણ. - - ભગવાન ઈન્દ્રિયો કેટલી છે? ગૌતમ ! પાંચ. - શોમેન્દ્રિય ચાવતું સ્પર્શનેન્દ્રિય. • • ભગવન્! યોગ કેટલા છે? ગૌતમ ! ત્રણ. • મનોયોગ, વચનયોગ, કાયયોગ.
ભગવદ્ ! ઔદાકિ શરીરને નિષ્પન્ન કરતો જીવ કેટલી ક્રિયાવાળો હોય છે ? ગૌતમ! કદાચિત ત્રણ કે ચાર કે પાંચ. એ પ્રમાણે પૃવીકાયિક, એ પ્રમાણે મનુષ્ય સુધી કહેવું. આ પ્રમાણે વૈક્રિય શરીરના પણ બે દંડક કહેવા. વિશેષ એ કે - જૈને વૈક્રિય શરીર હોય તેને તે કહેવું. એ પ્રમાણે કામણ શરીર સુધી કહેતું. - • એ પ્રમાણે પાંચે ઈન્દ્રિયો અને ત્રણે યોગોમાં જે જેને હોય, તેને તે કહેવા. એ રીતે ર૬-દંડકો થાય.
• વિવેચન-૬૯૭ -
કદાચ ત્રણ, કદાચ ચાર, કદાચ પાંચ ક્રિયા - જો દારિક શરીર પરસ્પરિતાપ આદિ અભાવે નિવર્તિ, તો ત્રણ ક્રિયા, જો પરસ્પરિતાપ કરતા નિવર્તિ તો ચાર ક્રિયા, જે બીજાને અતિપાત કરતા વિવર્ત તો પાંચ ક્રિયા લાગે. • • પૃથકવદંડકમાં ‘કદાચિ' શબ્દપ્રયોગ નથી. ૨૬-દંડક આ રીતે - પાંચ શરીર, પાંચ ઈન્દ્રિય, પ્રણા યોગ મળીને-૧૩. તેને એકવચન, બહુવચનથી ગુણતાં-૨૬, અનંતરક્રિયા કહી. તે જીવધર્યા છે, તેથી જીવધર્માધિકારથી જીવધર્મરૂપ ભાવો કહે છે.
• સૂત્ર-૬૯૮ -
ભગવાન ! ભાવો કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! છ ભેદ. તે આ - ઔદયિક, પરામિક યાવતુ સંનિપાતિક. - - તે ઔદચિક શું છે? ઔદચિક ભાવ બે ભેદે - ઔદયિક અને ઔદયિકનિu. એ પ્રમાણે આ અભિલાષથી જેમ અનુયોગ દ્વારમાં છ-નામ કહા, તે સંપૂર્ણ કહેa. ચાવતું તે સંનિપાતિક ભાવ છે - ભગવન! તે એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૯૮ :
ઔદચિકાદિનું સ્વરૂપ પૂર્વે કહેલું જ છે. અનુયોગદ્વાની સાણી વડે આમ કહે છે - તે ઔદયિક શું છે ? આઠ કર્મપ્રકૃતિના ઉદયથી, તે ઔદયિક છે.
છે શતક-૧૦, ઉદ્દેશક-૨-“સંયત" .
- X - X - X - X - X - X - X - o ભાવો કહ્યા. તેથી યુક્ત-સંયતાદિ હોય છે, તેથી તેને કહે છે – • સૂત્ર-૬૯૯ - ભગવાન ! શું સંયત, વિરત, પાપકર્મનો પ્રતિઘાત અને પ્રત્યાખ્યાનકdf
એવા જીવ ધમસ્થિત છે ? અને અસંયત, અવિરત-પાપકર્મનો પ્રતિઘાત અને પ્રત્યાખ્યાન ન કdf અધર્મસ્થત છે? સંયતાસંયત ધમધમમાં સ્થિત છે? હા, ગૌતમ! સંયત વિરd યાવત્ ધમધમ સ્થિત છે.
ભગવન! આ ધર્મ, અધર્મ કે ધમધમમાં કોઈ બેસવા યાવતું પડખાં ફેરવવા સમર્થ છે? ગૌતમાં તે અર્થ સમર્થ નથી. ભગવન્! કયા કારણે આમ કહો - x - છો? ગૌતમાં સંયત, વિરત ચાવતું પાપકમ ધમસ્થિત ધર્મન સ્વીકારીને વિચારે છે. અસંયત યાવતુ આધમસ્થિત ધર્મને સ્વીકારીને વિચરે છે. સંયતાસંયત ધમધમમાં સ્થિત ધમધર્મ સ્વીકારીને વિચારે છે. તેથી તેમ કહ્યું કે ચાવત્ સ્થિત છે.
ભગવાન ! જીવો, શું ધમસ્થિત, અધમસ્થિત કે ધર્માધિમસ્થિત છે ગૌતમ જીવો, પ્રણેમાં સ્થિત છે : - - નૈરયિક પ્રશ્ન ? ગૌતમ! નૈરયિક ધર્મસ્થત નથી, અધમસ્થિત છે, ધમધિર્મમાં સ્થિત નથી. એ પ્રમાણે ચતુરિન્દ્રિય સુધી જાણવું. • - પંચેન્દ્રિય તિચયોનિક પ્રશ્ન ? ગૌતમ! તેઓ ધર્મમાં સ્થિત નથી. અધર્મ અને ધમધિર્મ સ્થિત છે. • • મનુષ્યોને જીવો માફક કહેવા. • • વ્યંતર, જ્યોતિક, વૈમાનિકને નૈરયિકવતુ જાણવા.
• વિવેચન-૬૯૯ -
ઈમ - સંયd, ધમદિમાં કોઈ બેસવાને સમર્થ છે ? આ અર્થ સમર્થ નથી, કેમકે ધમિિદ અમૂર્ત છે. આસનાદિ કરણ શક્ય છે. હવે ધર્મસ્થિતપણાદિ દંડકમાં નિરૂપવા કહે છે. સંયતાદિ પૂર્વે કહેલ છે. તે પંડિતાદિ કહેવાય છે. આ અર્થમાં અન્યતીર્થિક મતને બતાવવા કહે છે –
• સૂત્ર-Boo -
ભગવના અન્યતીર્થિકો આમ કહે છે યાવતુ પરૂપે છે - એવું છે કે શ્રમણ પંડિત છે, શ્રાવક બાલપંડિત છે, જેણે એક પણ પ્રાણીનો દંડ છોડેલ નથી, તે એકાંતબાલ કહેવાય છે. હે ભગવન્! અન્યતીર્થિકોનું આ કથન કઈ રીતે યથાર્થ છે? ગૌતમાં અન્યતીર્થિકો જે આમ કહે છે યાવતું. તેઓ મિયા કહે છે. ગૌતમ! હું આ પ્રમાણે કહું છું યાવતું પરણું છું. - શ્રમણો પંડિત છે, શ્રાવકો બાલપંડિત છે. જેણે એક પણ પાણીના વધનો ત્યાગ કર્યો છે તેને એકાંત ભાલ ન કહેવાય.
ભગવાન ! જીવો બાલ છે ?, પંડિત છે કે બાલ પંડિત છે ? ગૌતમ ! જીવો આ ગણે છે. • - નૈરયિકો વિશે પ્રશ્ન. ગૌતમ! નૈરયિકો બાલ છે, પંડિત કે બાલ પંડિત નથી. આ પ્રમાણે ચતુરિન્દ્રિય સુધી કહેવું. • • પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ પ્રn? ગૌતમાં તેઓ પંડિત નથી, બાળ કે બાળપંડિત છે. મનુષ્યને જીવ માફક કહેવા. સંતર, જ્યોતિષ્ઠ, વૈમાનિકને નૈરયિકવત કહેવા.
• વિવેચન-900 -
‘શ્રમણ તે પંડિત, શ્રાવક તે બાલપંડિત’ આ બંને જિનમતને સ્વીકાર્યનો અનુવાદ છે, બીજો પક્ષ દૂષિત થાય છે, તે પ્રરૂપેલ છે - જે મનુષ્ય એક પણ જીવને અપરાધાદિમાં

Page #83

૧૦/-/૨/soo
૧૫૧
કે પૃથ્વીકાયાદિમાં વધ છોડયો નથી, પ્રત્યાખ્યાન કરેલ નથી. તે એકાંતબાલ કહેવો. આવા શ્રાવકો કાંતબાલ જ છે, બાલ પંડિત નથી. એકાંતબાલને સર્વ પ્રાણીના દંડનો ત્યાગ છે. એવો બીજાનો મત છે. સ્વમત એવો છે - એક પ્રાણીનો પણ જેણે દંડ પરિહાર કરેલ છે, તે એકાંતે બાલ નથી. પણ બાલપંડિત છે. કેમકે વિરતિનો અંગે પણ સંભાવ છે, મિશ્રવ છે. - - આ જ બાલવાદિ જીવાદિમાં નિરૂપે છે.
પૂર્વોક્ત સંયતાદિ, આ પંડિતાદિ જો કે શબ્દથી જ ભેદ છે, અર્ચથી નહીં, તો પણ સંયતવાદિ વ્યપદેશ ક્રિયા અપેક્ષાએ છે • X - X -
• સૂઝ-90૧,૩૦૨ :
[20] ભગવન! ન્યતીથિંક એમ કહે છે ચાવતું પરૂપે છે - એ રીતે પ્રાણાતિપાદ, મૃષાવાદ યાવત મિથ્યાદર્શનશલ્યમાં વતા પાણીનો જીવ અન્ય છે, જીવાત્મા અન્ય છે. પ્રાણાતિપાત વિરમણ યાવતું પરિગ્રહ વિરમણ, ક્રોધ વિવેક ચાવતુ મિયાદર્શનશાસ્ત્ર વિવેકમાં વતતો જીવ અન્ય છે અને જીવાત્મા અન્ય છે. - - ઔત્યાતિકી ચાવતુ પારિભામિની બુદ્ધિમાં વર્તતો જીવ અન્ય છે, જીવાત્મા અન્ય છે. પ્રતિકી અવગણ, હા, અપાય, ધારણામાં વમાન યાવતુ જીdhત્મા અન્ય છે. • - ઉત્થાન યાવત પરાક્રમમાં વતતો ગાવત જીવાત્મા (અન્ય છે) નૈરયિક-તિયચ-મનુષ્ય-દેવત્વમાં વર્તતો યાવતું જીવાત્મા (અન્ય છે) • • જ્ઞાનાવરણીય યાવતું અંતરાયમાં વીતો યાવતું જીવાત્મા (અન્ય છે) એ રીતે કૃષ્ણલેસા યાવત શુકલેશયામાં, સખ્યણ વ્યાદિ ત્રણ, એ રીતે ચક્ષુદશનાદિ ચર, અભિનિબોધિકાનાદિ પાંચ, મતિજ્ઞાનાદિ પ્રણ, આહાર સંજ્ઞાદિ ચાર,
દારિક શરીરાદિ પાંચ, મનોયોગાદિ ત્રણ, સાકારોપયોગ-નકારોપયોગમાં વધતો જીવ અન્ય છે, જીવાત્મા અન્ય છે. ભગવન્! આ કેવી રીતે માનવું ? - ગૌતમ! જે તે અતીર્થિકો આમ કહે છે યાવતું મિથ્યા કહે છે. પણ હે ગૌતમ! એમ કહું છું યાવતું પરણુ કે - એ રીતે પ્રાણાતિપાત યાવતું મિાદર્શન શલ્યમાં વનો જીવ તે જ છે, જીવાત્મા તે જ છે. યાવતુ અનાકારોપયોગમાં વતતો જીવ તે જ છે, જીવાત્મા તે જ છે.
[] ભગવન્! મહર્તિક ચાવત મહાસૌખ્ય દેવ પહેલા રૂપી થઈ, પછી અરૂપીને વિકુવામાં સમર્થ છે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. ભગવન્! એમ કેમ કહો - x • છો? ગૌતમાં હું આ જાણું છું. હું આ જોઉં છું, આ નિશ્ચિત જાણું છું, હું આ પુરી તરફથી જાણું છું. મેં આ જાણ્યું - જોયું - નિશ્ચિત કર્યુંપુરી રીતે જાણ્યું છે, કે તથા પ્રકારના સરૂપી, સકમ. સરાગ, સંવેદ, સમોહ, વેશ્ય, સશરીર અને તે શરીરથી અલિપમુક્ત જીવના વિષયમાં એવું સમજ્ઞાત હોય છે. તે આ - કાળાપણું ચાવતુ શુક્લત્વ, સુરભિગંધત્વ કે દુરભિગંધત્વ, તિકત યાવતુ મધુર, કર્કશત્વ યાવત ક્ષત્વ હોય છે. તેથી હે ગૌતમાં ચાવતું તે દેવ સમર્થ નથી.
ભગવન ! તે જીવ, પહેલા અરૂપી થઈ, રૂપી વિકુવા સમર્થ છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. ગૌતમ! હું આ જાણું છું યાવત્ તથા પ્રકાર જીવ અરૂપ,
૧૫૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ કર્મ, અરાગ, વેદ, અમોહ, અલેચ, અશરીર, તે શરીરથી વિપમુકત જીવના વિષયમાં એવું જ્ઞાત નથી કે - કાળાપણું ચાવત્ રૂક્ષપણું છે. આ કારણે છે ગૌતમ! તે દેવ પૂર્વોક્ત રીતે વિકુdણા કરી ન શકે.
ભગવન્! તે એમ જ છે, એમ જ છે ચાવતું વિચરે છે. • વિવેચન-૩૦૧,૩૦૨ -
પ્રાણાતિપાતાદિમાં વર્તતો શરીરી. જે જીવે, પ્રાણોને ધારણ કરે તે જીવ. શરીર • પ્રકૃતિ. મચ - સિવાય, દેહસંબંધી અધિષ્ઠાતૃત્વથી જીવામાં પુરુષ અન્ય છે. તેમનું અન્યત્વ પુદ્ગલ-ચાપુગલ સ્વભાવવચી છે. તેથી શરીરને પ્રાણાતિપાતાદિમાં વર્તતું શરીર છે, પણ આત્મા નથી.
બીજા કહે છે - જે જીવે તે જીવ-નાકાદિ પર્યાય, જીવાત્મા તે સર્વભેદાનુગામી જીવદ્રવ્ય. દ્રવ્ય-પર્યાયથી અન્યત્વ છે, તથા વિધ પ્રતિભાસ ભેદ તિબંધનવથી ઘટપટાદિષત જુદા છે. - X - X -
બીજા કહે છે - જીવ અન્ય છે, જીવાત્મા - જીવનું સ્વરૂપ અન્ય છે. પ્રાણાતિપાતાદિ વિચિત્ર ક્રિયાભિધાન અહીં સર્વાવસ્થામાં જીવ-જીવાત્માનો ભેદ બતાવવાને આ પરમત છે. - - - વમત એમ છે કે - તે જ જીવશરીર છે, તે જ જીવાત્મા-જીવ છે. જો કે આ બેમાં અત્યંત ભેદ નથી. જો અત્યંત ભેદ હોય તો દેહ વડે સ્પષ્ટને અસંવેદન પ્રસંગ દેહકૃતને કર્મોની જન્માંતર વેદના અભાવનો પ્રસંગ છે. * * * અત્યંત અભેદમાં પરલોકના અભાવ થાય.
દ્રવ્ય-પર્યાય વ્યાખ્યાનમાં પણ દ્રવ્ય-પર્યાયનો અત્યંત ભેદ નથી. જે પ્રતિભાસ ભેદ છે, તે આત્યંતિક ભેદ નથી. પણ પદાર્થોનો જ તુચાતુલ્ય રૂપકૃત છે. નવા IT - જીવસ્વરૂપ. આ વ્યાખ્યાન સ્વરૂપવાનું છે, સ્વરૂપી અત્યંત ભિનથી. ભેદમાં જ નિઃસ્વરૂપતા તેને પ્રાપ્ત થાય. શબ્દ ભેદની વસ્તભેદ નથી. •x - પૂર્વે જીવદ્રવ્ય અને તેના પર્યાયનો ભેદ કહ્યો. હવે જીવદ્રવ્ય વિશેષ પર્યાયાંતર આપત્તિ વક્તવ્યતા કહે છે -
વિવક્ષિત કાળથી પૂર્વે શરીરાદિ પુદ્ગલ સંબંધથી મૂર્ત થઈને મૂર્ત થાય છે. અરૂપી - રૂપાતીત અમૂર્ત આત્માને એમ જાણવું.
સ્વકીય વયનના વ્યભિચારિત્વને કહેવા, સદ્ગોધપૂર્વક દશવિ છે. હું વક્ષ્યમાણ અધિકૃતુ પ્રશ્ન નિર્ણયભૂત વસ્તુને જાણું છું. •X - સામાન્ય પરિચ્છેદથી દર્શન વડે. હુંફામ - શ્રદ્ધા કરું છું, વાઘ - સખ્યણું દર્શન પર્યાયવસી. •x - બધાં પરિચ્છેદ પ્રકારો વડે હું જાણું છું. આના દ્વારા વર્તમાનકાળમાં અર્થપરિચ્છેદકcવે કહ્યું, તે જ અતીતકાળમાં દર્શાવે છે.
• x-x- તે દેવવાદિ પ્રકાર પ્રાપ્ત, સર્વ - વર્ણ, ગંધાદિ ગુણવાનું. સ્વરૂપથી અમૂર્ત એવા જીવને આ કઈ રીતે ? તે કહે છે. કર્મ પુદ્ગલના સંબંધથી છે. આ કઈ રીતે ? સગ સંબંધે કર્મસંબંધ છે. અહીં પણ તે માયા-લોભ લક્ષણ લેવો. તથા શ્રી આદિ વેદયd, મોહ-સ્ત્રી આદિમાં સ્નેહ, મિથ્યાત્વ કે ચામિમોહ, સપ્લેય, અશરીરી, જે શરીરસી સશરીર છે, તે શરીરથી અવિમુક્ત. - X - X - X -
આનાથી વિપરીત દેખાડે છે - સન્વેવ ! ત્યાર. - x x - અર્વી

Page #84

૧૦/-/૨/૩૦૧,૩૦૨
૧૫૩
૧૫૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
- અવર્ણાદિ, વિ. વણિિદવ, આ રીતે અસત્વપણાથી કેવલી પણ આ રીતે જાણતા નથી. ૩Hવં- મુક્તને કર્મબંધ હેતુ અભાવે કર્મ અભાવથી છે. તેના અભાવે શરીર અભાવે વણિિદ અભાવ છે, તેથી અરૂપી થઈને રૂપી ન થાય.
છે શતક-૧૦, ઉદ્દેશો-૩-“શૈલેષી” & - x = x = X - X - X - X - X – o બીજા ઉદ્દેશાને અંતે રૂપિતા ભવન લક્ષણ, જીવનો ધર્મનિરૂપિત, અહીં તેના એજનાદિ લક્ષણ નિરૂપે છે, એ સંબંધે આવેલ સૂત્ર -
• સૂત્ર-903 -
ભગવના શૈલેશી પ્રતિપw અણગર સદા નિરંતર કાંપે છે, વિશેષ કાંપે છે. ચાવતું તે-તે ભાવોમાં પરિણમે છે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. સિવાય કે પરપયોગથી (એમ થાય.) - - ભગવન્! એજના કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! પાંચ ભેદે - દ્રબૈજના, જના, કાર્લેજના, ભવૈજના, ભાવૈજના.
ભગવપ્ન / દ્રવ્ય એજના કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ! ચાર ભેદે છે. આ - નૈરયિક - તિચિ - મનુષ્ય - દેવ દ્રવ્ય એજના. ભગવન ! એમ કેમ કહ્યું કે નૈરયિક દ્રવ્યએજના (૨) છે? ગૌતમ ! નૈરયિક, નૈરયિક દ્રવ્યમાં વર્તેલ છે - વર્તે છે . વશિ. તેથી નૈરયિકો, નૈરાયિક દ્રવ્યમાં વર્તતા નૈરયિક દ્રવ્ય એજનામાં કંા છે - કરે છે - કંપશે. તેથી યાવતુ દ્રશેજના કહી છે.
ભગવન એમ કેમ કહો છો તિર્યંચયોનિક દ્રવ્ય એજના (૨) છે ? પૂર્વવત વિશેષ એ કે - તિચિયોનિક દ્રવ્યેજના કહેવું. બાકી પૂર્વવતું. એ પ્રમાણે ચાવતુ દેવ દ્રવ્યેજના. - - - ભગવા ક્ષેત્ર એજના કેટલા ભેટે છે? ગૌતમ! ચાર ભેદે છે – નૈરયિક ચાવતુ દેવ ક્ષેત્ર જના. ભગવન ! એમ કેમ કહો છો નૈરશ્ચિક હોવેદના (૨) છે ? પૂર્વવતું. વિશેષ આ • નૈરયિક હોમ વેદના કહેવું. એ પ્રમાણે સાવ દેહક્ષેત્રવેદના. • • એ પ્રમાણે કાળ, ભવ અને ભાવથી પણ દેવ ભાવ એજના પર્યક્ત કહેતું.
• વિવેચન-903 :
ની ગુફે સફે- એમ આ નિષેધ છે. તે બીજો એકાદ પરપયોગ વડે થાય. જનાદિ કારણ મળે પરપ્રયોગથી એક શૈલેશી એજના થાય, પણ બીજા કારણે નહીં. આજનાદિ અધિકારથી જ કહે છે - વ્યાખri - નાકાદિ જીવ સંકત પુદ્ગલ દ્રવ્યોના નારકાદિ જીવ દ્રવ્યોની એજનાચલના, તે દ્રબૈજના.
ક્ષેત્ર-નારકાદિ ક્ષેત્રમાં વર્તતાની યોજના, તે ક્ષેત્રે જણા. - - કાળનારકાદિ કાળમાં વર્તતાની એજના, તે કાલૈજના. -- ભવ-નાકાદિ ભવમાં વર્તનારની એજના તે ભવૈજના. •• ભાવ - ઔદયિકાદિરૂપે વર્તતા નારકાદિની તર્ગત પુદ્ગલ દ્રવ્યોની એજના, તે ભાવૈજના.
નૈરયિક લક્ષણ, જે જીવદ્રવ્ય, દ્રવ્ય-પર્યાયથી કથંચિત્ ભેદથી નાકવ. તેમાં વર્તતા, નૈરયિક જીવ સંગૃકત પુદ્ગલ દ્રવ્યોની કે નૈરયિક દ્રવ્યોની એજના, તે નૈરયિકદ્રબૈજના, તેમાં અનુભવવાળો - વિશેષ કહે છે –
• સૂઝ-૩૦૪,૩૦૫ -
[9o4] ભગવન | ‘ચલના’ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ / કણ ભેદ. તે આ - શરીરચલણા, ઈન્દ્રિયચલણા, યોગચલણા.
ભગવન ! શરીરચલણા કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! પાંચ ભેદે છે - દારિક શરીરચલણા યાવતુ કાર્પણ શરીસ્ટલણ.
ભગવન ! ઈન્દ્રિયચલણા ડેટા ભેદે છે ? ગૌતમ પાંચ ભેદે છે. તે આ – શ્રોમેન્દ્રિય ચલણા યાવતુ અનેન્દ્રિયચલણ.
ભગવાન ! યોગચલમા કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ત્રણ ભેદે છે – મનોયોગ, ચલણા, વચનયોગ ચલણા, કાયયોગ ચલણા.
ભગવન! ઔદારિક ચલણાને ઔદારિક ચલણા કેમ કહો છો? ગૌતમાં જે જીવ ઔદારિક શરીરમાં વર્તતા ઔદારિક શરીરનો યોગ્ય દ્રવ્યોને ઔદારિક શરીર પરિણમાવતા ઔદારિક શરીર ચલણ ચલ્યા, ચવે છે કે ચાલશે. તેથી ચાવતું આમ કહ્યું છે.
ભગવાન વૈક્રિય શરીર ચલણાને વૈક્રિય કેમ કહો છો ? પૂર્વવતું. વિશેષ એ કે . વૈકિચ શરીરમાં વીતા કામણ શરીર ચલણા સુધી એ પ્રમાણે કહેવું. • • • ભગવન ! શ્રોએન્દ્રિય ચલણાને શ્રોત્ર કેમ કહે છે ? ગૌતમ ! જીવો. શોઝેન્દ્રિયમાં વર્તતા શ્રોએન્દ્રિય પ્રાયોગ્ય દ્રવ્યો શ્રોઝેન્દ્રિયરૂપે પરિણમાવતા શ્રોએન્દ્રિય ચલણ ચાલ્યા, ચાલે છે, ચાલશે તેથી યાવત એમ કહ્યું. એ રીતે સ્પશનિદ્રય ચલણા સુધી કહેતું.
ભગવન / એમ કેમ કહો છો મનોયોગચલણા મનો ? ગૌતમ! જીવો મનોયોગમાં વધતા મનોયોગ પ્રાયોગ્ય દ્રવ્યોને મનો યોગપણે પરિણાવતા મનોયોગ ચલણ ચાલ્યા, ચાલે છે, ચાલશે. તેથી યાવતું મનોયોગ ચલણા કહ્યું. એ રીતે વચનયોગ, કાયયોગ ચલણા છે.
[bo] ભગવત્ ! સંવેગ, નિર્વેદ, ગુરુ સાધર્મિક શુશ્રુષા, આલોચના, નિંદા, ગહ, ક્ષમાપના, શ્રુતસહાયતા, સુપશમના ભાવમાં આપતિબદ્ધતા, વિનિવર્ધના, વિવિત શયનાસન આસેવનતા, શોમેન્દ્રિય સંવર યાવતું અનિદ્રયસંવર, યોગ પ્રત્યાખ્યાન, શરીર પ્રત્યાખ્યાન, કષાય-સંભોગ-ઉપાધિભક્ત પ્રત્યાખ્યાન, ક્ષમા, વિરાગતા, ભાd-જોગ-કરણ સત્ય, મન-વચન-કાય સમવાહરણ, ક્રોધ વિવેક યાવતુ મિથ્યાદર્શન શલ્ય વિવેક, જ્ઞાન-દર્શન-શાસ્ત્રિ સંપwતા, વેદના માણતા, મારણાંતિક અધ્યાસનતા; આ પદોનું ભગવન ! અંતિમ ફળ શું છે ? હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! ગૌતમ / સંવેગ, નિવેગ યાવતું મારણાંતિક આદધ્યાસનcle આ બધાંનું અંતિમ ફળ સિદ્ધિ છે. તેમ છે શ્રમણાયુષ્ય જાણવું. ભગવન્! તે એમ જ છે (૨) વાવતું વિચરે છે.
વિવેચન-૩૦૪,૩૦૫ -
વતન એજનની માફક સ્પષ્ટ છે. શરીર - દારિકાદિ, વતન - તેને યોગ્ય પુદ્ગલોનું તે રૂપે પરિણમનમાં વ્યાપાર તે શરીર ચલના. આ પ્રમાણે ઈન્દ્રિય-ચોગ

Page #85

૧/-/3/૩૦૪,૭૦૫
૧પ
ચલન પણ જાણવું. - X -
ચલના ધર્મ ભેદથી કહ્યો. હવે સંવેગાદિ ધર્મને ફળથી કહે છે સંવેગ - મોક્ષાભિલાષ, નિર્વેદ-સંસારવિરકતતા, ગુરર્દીક્ષાદિ આચાર્ય, સાધર્મિક-સામાન્ય સાધુ, સુશ્રુષણતા-સેવા. આલોયણા-વિધિપૂર્વક સર્વે દોષોની ગુરુ સમક્ષ પ્રકાશના. નિંદણયાઆત્મા વડે આત્મદોષની કુત્સા, પાયા - બીજા સન્મુખ આમ દોષોને કહેવા. ખમાવાયા - બીજા અસંતોષવાળાને ક્ષમા આપવી. વિઉસમણયા-ઉપશાંતતા, બીજાને ક્રોધથી નિવૃત કરી, સ્વયં ક્રોધનો ત્યાગ કરવો.
સુયસહાયયા - જેને શ્રુત જ એકમાત્ર સહાય છે, તે શ્રુતસહાય. ભાવે અપડિબદ્ધ-હાસ્યાદિમાં અનાસક્ત, અનુબંધવર્જન - વિણિવટ્ટણય - અસંયમ સ્થાનોથી વિમવું તે, વિવિત સયણાસણસેવણયા - શ્રી આદિ સંસક્ત જે શયન, આસનો ઉપલક્ષણથી ઉપાશ્રય, તેનું જે સેવન છે.
યોગ પ્રત્યાખ્યાન - કરવું, કરાવવું, અનુમોદવું રૂપ મન વગેરેના વ્યાપારોનું પ્રાણાતિપાતાદિમાં પ્રત્યાખ્યાન - નકરવાની પ્રતિજ્ઞા-શરીર પ્રત્યાખ્યાન-અભિવંગ પ્રતિવર્ષના પરિજ્ઞા. કપાય પચ્ચકખાણ • ક્રોધાદિ પ્રત્યાખ્યાન, તે ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા. સંભોગ પચ્ચખાણ-એક માંડલીમાં બેસીને સાધુનો ભોજનાદિ જે વ્યવહાર તે સંભોગ, જિનકાદિ સ્વીકારી તેનો પરિહાર કરવો તે. ઉપધિ પચ્ચખાણ-અધિક ઉપધિનો ત્યાગ.
ખમ-ક્ષાંતિ, વિરાગયા - વીતરાગતા, રાગદ્વેષ અપગમ રૂપ. ભાવસત્ય - શુદ્ધ અંતરાત્મારૂપ પારમાર્થિક અવિતત્વ. યોગસત્ય મન-વચન-કાયની અવિત તા. કરણસત્ય - પ્રતિલેખનાદિ યથોક્ત રૂપે કરવા. મનસમન્નાહરણયા • મનને સમ્ય, સ્વસ્થરૂપે મર્યાદા વડે આગમમાં કહેલ ભાવમાં અભિવ્યાતિ કે સંડ્રોપણ. એમ બીજા પણ કહેવા, કોહ વિવેગ- ક્રોધ, કોપ ત્યાગ, તેની દુરંતતાદિ પરિભાવનાથી ઉદયનો નિરોધ. વેણ અહિયાસણયા - ક્ષુધાદિ પીડા સહેવી. મારણંતિય-અહિયાસણયાકલ્યાણ મિત્ર-બુદ્ધિ વડે મારણાંતિક ઉપસર્ગ સહેવો.
8 શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૪-“ક્રિયા” ફ.
- X - X - X - X - X - X - o એજનાદિ ક્રિયા કહી, અહીં ક્રિયા કહે છે, એ સંબંધ છે. • સૂત્ર-90૬,૩૦૩ -
[bo] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહનગરમાં ચાવતું આમ કહ્યું – જીવો પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કરે છે? હા, કરે છે. • - ભગવન ! ઋષ્ટ કરાય કે અસ્પષ્ટ ? ગૌતમાં સ્પષ્ટ કરાય, અસ્કૃષ્ટ ન કરાય. એ રીતે જેમ શતક-૧ઉદ્દેશા-૬માં કહ્યું. તેમ યાવત્ “અનુકમ વિના નહીં" સુધી કહેવું. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેવું. વિશેષ એ કે – જીવ અને એકેન્દ્રિયને નિવ્યઘિાત અપેક્ષાએ છ દિશામાં અને વ્યાઘાતની અપેક્ષાએ કદાચ ત્રણ દિશામાં, કદાચ ચર દિશામાં, કદાચ પાંચમાં, બાકીનાને નિયમા છ દિશામાં છે.
ભગવન! જીવો મૃષાવાદ ક્રિયા કરે છે ? હા, કરે છે. ભગવાન ! તે પૃષ્ટ કરે છે. આદિ પ્રાણાતિપાત દંડક માફક મૃષાવાદ પણ કહેવો. એ પ્રમાણે અદત્તાદાન,
૧૫૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ મૈથુન, પરિગ્રહમાં પણ જાણવું. આ પાંચ દંડકો છે.
ભગવાન ! જે સમયે જીવ પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કરે, તે સમયે તે પૃષ્ટ કિયા કરે કે અસ્કૃષ્ટ ? પૂર્વવત યાવન કહેવું. વૈમાનિક સુધી કહેવું. એ પ્રમાણે પરિગ્રહ સુધી કહેવું એ પ્રમાણે આ પાંચ દંડકો છે.
ભગવન્જે દેશમાં જીવો પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કરે, તે ઋષ્ટ કરે કે અસ્કૃષ્ટ, પરિગ્રહ સુધી પૂર્વવત્ કહેવું. આ પણ પાંચ દંડક.
ભગવન ! જે પ્રદેશમાં જીવ પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કરે તે ઋષ્ટ કરે કે અસ્કૃષ્ટ ? પૂર્વવતુ, પાંચ દંડક, પરિગ્રહ સુધી કહેવા. ૨૦ દંડક થયા.
[30] ભગવન્! જીવોનું દુઃખ આત્મકૃત છે, પરકૃત છે કે તદુભય કૃત? ગૌતમ ! દુઃખ આત્મકૃત્ત્વ છે, પસ્કૃત કે ઉભયકૃત નથી. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેતું. • • ભગવન્! જીવો શું આત્મકૃત દુ:ખ વેદ છે, પરકૃત કે તદુભયકૃત દુઃખ વેદ છે? ગૌતમ ! આત્મકૃત દુ:ખ વેદ છે. પરકૃવું કે તદુભયકૃ નહીં આમ વૈમાનિક સુધી કહેવું.
ભગવાન ! જીવોને આત્મકૃત વેદના છે, પ્રશ્ન ? ગૌતમ! આત્મકૃત્વ વેદના છે, પરકૃત કે ઉભયકૃત નહીં. વૈમાનિક સુધી આમ જણાવું.
ભગવાન ! જીવો આત્મકૃત વેદના વેદે છે? પરકૃવ કે ઉભય કૃ4 વેદના વેદે છે ? ગૌતમ ! આત્મકૃત વેદના વેદે છે. પરસ્કૃત કે ઉભય કૃત નહીં. આમ વૈમાનિક સુધી જાણતું. • • ભગવન્! તે એમ જ છે (૨)
- વિવેચન-so૬,૭૦૭ :
શતક-૧-ઉદ્દેશો-૬-મુજબ આમ સૂચવે છે - ભગવત્ ! શું તે અવગાઢ કરે છે કે અનવગાઢ ? ગૌતમ! અવગાઢ કરે છે, અનવગાઢ નહીં.
જે સમયે પ્રાણાતિપાત ક્રિયા-કર્મ કરે છે, અહીં ‘તેમાં’ એમ વાક્ય શેષ જાણવું. રેસ - ફોગ વિભાગ, પH - લઘુતમ ક્ષેત્ર વિભાગ. ક્રિયા પૂર્વે કહી, તે કર્મ છે, કર્મ-દુઃખહેતપણાથી દુ:ખ છે. તે માટે બે દંડક કહા. વેદના કર્મજન્યા હોય, તેના નિરૂપણ માટે બે દંડક છે.
િશતક-૧૭, ઉદ્દેશો-૫-“ઈશાન” છે.
- X - X - X - X - X - X – o વૈમાનિક વક્તવ્યતા કહી, અહીં વૈમાનિક વિશેષ ઈશાનને કહે છે – • સૂત્ર-૩૦૮ :
ભગવન્! દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની સુધમસભા ક્યાં છે? ગૌતમાં જંબુદ્વીપમાં મેર પર્વતની ઉત્તરે આ રનપભા પૃનીના બહુ સમરમણીય ભૂમિ ભાગથી ઉપર ચંદ્ર સૂર્ય જેમ સ્થાનપદમાં કહ્યું છે, તેમ યાવત્ મધ્યમાં ઈશનાવર્તાસક મહાવિમાન છે, તે મહાવિમાન સાડા બાર લાખ યોજન ઈત્યાદિ જેમ દશામાં શતકમાં શક વિમાન વકતવ્યા છે, તે અહીં પણ ઈશાનની સંપૂર્ણ કહેવી. ચાવતુ આત્મરક્ષક દેવો. સ્થિતિ સાતિરેક બે સાગરોપમ છે, બાકી પૂર્વવત તે પ્રમાણે યાવન દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન સુધી કહેવું. ભગવા તે એમ

Page #86

૧
-/૫/૦૮
૧૫૩
૧૫૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
જ છે (૨).
• વિવેચન-૭૦૮ :
“સ્થાનપદ” એ પ્રજ્ઞાપનાનું બીજું પદ છે. તે આ રીતે – ઉંચે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહગણ, નક્ષત્ર, તારાથી ઘણાં સેંકડો યોજન, ઘણાં હજારો યોજન, ઘણાં લાખો યોજના યાવત જઈને આ ઈશાન નામક કક્ષ છે. ઈત્યાદિ. શતક-૧૦-ની શકવિમાન વક્તવ્યતા મુજબ. તે આ - સાડા બાર લાખ લંબાઈ, પહોડાઈ, 3૯,૫૨,૮૪૮ યોજન પરીક્ષેપથી છે.
છે શતક-૧૭, ઉદ્દેશો-૬-“પૃથ્વીકાયિક” છે
– X - X - X - X - X - X – o ઈશાન કલા કહ્યો, અહીં પાદિમાં પૃથ્વીકાયોત્પત્તિ કહે છે. • સૂત્ર-૩૦૯ -
ભગવન ! જે પૃથ્વીકાયિક, આ રત્નપ્રભા પૃતીમાં સમુઘાત કરીને સૌધમકલામાં પૃedીકાયિકપણે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય છે. ભગવદ્ ! તે પહેલા ઉપજી, પછી આહાગ્રહણ કરે કે પહેલા આહાર લઈ, પછી ઉપજે 7 ગૌતમ ! પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ પછી પણ આહારે પહેલાં આહારી પછી પણ ઉપજે.
ભગવન ! એમ કેમ કહો છો - x •? ગૌતમ ! પૃedીકાયિકને ત્રણ સમુદ્રઘાત કહl છે - વેદના, કષાય, મારણાંતિક સમુઘાત.
મારણાંતિક સમુઘાતથી સમવહત દેશથી પણ સમુઠ્ઠાત કરે છે અને સવણી પણ સમુઘાત કરે છે. દેશથી સમુદ્ધાત કરતા, પહેલાં આહાર યુગલ ગ્રહી, પછી ઉત્પન્ન થાય. સવણી સમુઘાત કરે ત્યારે, પહેલાં પહેલાં ઉતા થઈ, પછી યુગલ ગ્રહે. તેથી આમ કહેલ છે.
ભગવાન ! જે પૃવીકાયિક, આ રનપભા પૃedીમાં ચાવતુ સમુઘાત કરીને, ઈશાન કલ્પે પૃથ્વીકાયિકપણે એ રીતે ઈશાનમાં પણ કહેવું. એ રીતે ચાવતું અટ્યુત-ચૈવેયક-અનુત્તરવિમાન, ઈષત પ્રાગભારામાં છે.
ભગવન / પૃવીકાયિક જીવ, શર્કરાપભામાં સમુદ્રઘાત કરીને સૌધર્મકહ્યું પ્રણવીકાયિકપણે એ પ્રમાણે રનરભા પૃવીકાયિકવતું શકરાપભામાં પણ પૃવીકાયિકનો ઉપપાત કહે યાવત્ ઈષતપાગભારા.
એ પ્રમાણે રનપભાની વતવ્યતા માફક યાવત્ અધસપ્તમીમાં પ્રતીકાયિકનો ઉપપાત કહેવો. ભગવન્! તે એમ જ છે (૨).
છ શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-“પૃથ્વીકાયિક' છે
- X - X - X - X - X - X – • સૂગ-૩૧૦ :
ભગવના જે પ્રતીકાયિક જીવ સૌધર્મકામાં મરણસઘાત કરીને આ રતનપભામાં પૃવીકાયિકરૂપે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય છે, તે પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ, પછી આહાર ગ્રહણ કરે કે પહેલા આહારગ્રહી પછી ઉત્પન્ન થાય ?
ગૌતમ જેમ રતનપભા પૃનીકાયિકો સર્વે કલામાં માવઠુ ઈપતૃપાભારામાં ઉત્પાદ કહો. તેમ સૌધર્મ પૃવીકાયિકનો સાતે પૃથ્વીમાં ઉપપદ કહેવો. યાવતું
અધસપ્તમીમાં કહેવું... એ રીતે સૌધર્મ પૃવીકાચિકનો સર્વે કૃતીમાં ઉપપાત કહો, એ પ્રમાણે ઈuતૃપામારા પૃથવીકાયિકનો સર્વે પૃવીમાં ઉuપાદ, અધઃસપ્તમી સુધી કહેતો. ભગવન્! તે એમ જ છે.
છે શતક-૧૦, ઉદ્દેશો-૮-“અકાયિક” છે
– X - X - X - X - X - X – • સૂત્ર-૭૧૧ -
ભગવત્ ! અકાયિક આ રનપભામાં મરણ સમુદ્રઘાત કરીને સૌધર્મકલ્ય ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય આદિ, જેમ પૃથ્વીકાચિકમાં કહ્યું, તેમ અકાયમાં પણ સર્વે કહ્યોમાં યાવતું ઈષત પ્રાગભારામાં તે પ્રમાણે જ ઉપપાત કહેવો. • • એ પ્રમાણે જેમ રતનાપભા અકાયિકનો ઉપરાંત કો તેમ યાવત્ અધઃસપ્તમીવૃeતીમાં અકાયનો ઉતપાદ, કષત પ્રાગભારા સુધી કહેવો.
8 શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૯, “અપ્રકાયિક” છે
- X - X - X - X - X - X - સૂત્ર-૭૧૨ -
ભગવના જે અપ્રકાચિક સૌધર્મ કલામાં મરણ સમુઘાત કરીને આ સ્તનપભા પૃedીમાં નોદધિ વલયોમાં પ્રકાયિકપણે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય બાકી પૂર્વવતું. એ રીતે યાવત આધસપ્તમીમાં, સૌધર્મ-અપ્રકાયિક મુજબ કહેવું. એ પ્રમાણે ઈતપાગમારા અyકાયિક યાવત અધસપ્તમીમાં ઉપાત કહેવો. • • ભગવન્! તે એમ જ છે (ર).
શતક-૧૭, ઉદ્દેશો-૧૦,૧૧-“વાયુકાયિક' છે.
- X - X - X - X - X - X - • સૂત્ર-૭૧૩,૧૪ -
[૧૩] ભગવન વાસુકાયિક, આ રતનપભામાં ચાવતું સૌધર્મકશે વાયુકાયિકપણે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય, તે પૃવીકાયિક માફક કહેવા. વિશેષ એ કે - વાયુકાચિકને ચાર સમુઘાતો છે - વેદના યાવતું વૈક્રિયo મારણાંતિક સમુદ્ધાતથી સમગહd દેરાણી કરે. બાકી પૂર્વવતુ. ચાવતુ ધસપ્તમીમાં સમઘાત કરીને ઇષતપમારા સુધી ઉત્પાદ કહેતો.
[૧૪] ભગવાન ! જે વાયુકાયિક સૌધર્મકલ્પ સમવહત થઈને આ રતનપભા પૃdીના ઘનવાત, તનુવાત, ઘનવાત વલયમાં, તનુવાત વલયમાં વાયુકાવિકપણે ઉપજવા યોગ્ય હોયબાકી પૂર્વવતું. એ રીતે જેમ સૌધર્મ વાયુકાયિકનો ઉત્પાદ સાતે પૃથ્વીમાં કહો, આ રીતે યાવત ઈષત પ્રાગભારા વાયુકાયિકનો ધસાતમી સુધી યથાવત્ ઉત્પાદ કહેવો.
શતક-૧૦, ઉદ્દેશો-૧૨-“એકેન્દ્રિય” છે.
- X - X - X - X - X - X - • સૂગ-૩૧૫ - ભગવાન ! એકેન્દ્રિયો બધાં સમાનાહારી, સમશરીરી છે ? એ પ્રમાણે

Page #87

૧/-/૧૨/૧૫
૧૫૯
૧૬o
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
શતક-૧-ના ઉદ્દેશક-માં પૃથ્વીકાચિકની વકતવ્યતા કહી. તે અહીં એકેન્દ્રિયોમાં કહેવી. યાવતુ સમાયુ, સમોwixક, (નથી).
ભગવન! એકેન્દ્રિયોને કેટલી વૈશ્યા છે ? ગૌતમ! ચાર. તે આ - કૃણાલેશ્યા ચાવ4 તેજલેશ્યા. • • ભગવદ્ ! આ એકેન્દ્રિયોને કૃષ્ણલેશ્યાદિમાં યાવત વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! એકેન્દ્રિયોમાં સૌથી ઓછા તેલેસ્સી, કાપોતલી અનંતા, નીલલચી વિશેષાધિક, કૃષ્ણલેક્સી વિશેષાધિક છે. - - ભગવાન ! એકેન્દ્રિયોમાં આ કૃષ્ણલેચીની ત્રાદ્ધિ દ્વીપકુમારો (શતક-૧૬, ઉદ્દેશો૧૧)માં કહી છે, તેમ અહીં કહેવી.
છે શતક-૧૭, ઉદ્દેશો-૧૩ થી ૧૭ “નાગાદિકુમારો” .
- X - X - X - X - X - X - • સૂગ-૩૧૬ થી ૭૨૦ :
[૧૬] ભગવન નાગકુમારો બધાં સમાહાર, જેમ શતક-૧૬માં દ્વીપકુમાર ઉદ્દેશામાં કહ્યું તેમ બધું સંપૂર્ણ કહેવું. ચાવતુ ઋદ્ધિ - ૪ -
[૧૭] ભગવત્ ! સુવર્ણકુમારો સમાહારી પૂવવ - ૪ - [૧૮] ભગવપ્ન ! વિધુકુમારો બધાં સમાહારી પૂર્વવત્ - ૪ - [૧૯] ભગવન! વાયુમરો બધાં સમાહારી પૂર્વવતુ - ૪ - [૨૦] ભગવાન ! અનિકુમારો બધાં સમાહારીઓ પૂર્વવત્ • x - • વિવેચન-૭૧૦ થી ૨૦ :- [ઉદ્દેશક-૭ થી ૧૭ની
- સમવહત- મારણાંતિક સમુઘાત કરવો. સર્વવત્ત - ઉત્પાદ હોટે ઈને, સંપાન - પદગલ ગ્રહણ કરે. •x - મારણાંતિક સમુદઘાતથી નિવર્તન, જો પૂર્વ શરીરનો સર્વથાત્યાગ કરી દડાની ગતિથી ઉત્પતિદેશે જાય તો પુદ્ગલો પછી ગ્રહ થતુ પછી આહાર કરે-જાય •x - જો મારણાંતિક સમુદ્યાત કરતા મરે, તો ઇલિકાગતિથી ઉત્પાદ સ્થાને જાય, ત્યારે પહેલા પુદ્ગલ લે પછી ઉત્પન્ન થાય. પૂર્વ શરીરમાં રહીને જીવ પ્રદેશ સંરીને સમસ્ત જીવ પ્રદેશથી ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં થાય. * * • જે મારણાંતિક સમુઠ્ઠાત કરતો મરે તો - x - જીવદેશના પૂર્વ દેહમાં રહીને દેશથી ઉત્પતિ દેશ પ્રાપ્ત કરીને દેશથી સમુદ્યાત કરે. જો સમદ્ઘાતથી નિવૃત્ત થઈ મરે તો સર્વ પ્રદેશ સંહરી ઉત્પત્તિ દેશને પામીને સર્વથી સમવહત કહેવાય. ઇત્યાદિ
૬ શતક-૧૮ ર્ક
- X - X - • શતક-૧ની વ્યાખ્યા કરી, હવે ક્રમશઃ આવેલ શતક-૧૮ની - • સૂત્ર-૩ર૧ :
પ્રથમ, વિશાખા, માર્કંદિક, પ્રાણાતિપાત, અસુર, ગુડ, કેવલિ, નગાર, ભવ્ય, સોમિલ. આ દશ ઉદ્દે શતક-૧૮માં છે.
• વિવેચન-૭૨૧ -
(૧) પ્રથમ - જીવાદિ વિષયોના પ્રથમ-અપથમવાદિની વિચારણા. (૨) વિશાખાવિશાખાનગરી ઉપલક્ષિત, (3) માર્કંદિક-માકંદ પુગ નામક અણગાર ઉપલક્ષિત. (૪) પ્રાણાતિપાત-પ્રાણાતિપાતાદિ વિષયક, (૫) અસુ-અસુરાદિ વક્તવ્યતાપ્રધાન, (૬) ગુલ-ગુડ આદિ પદાર્થ વિશેષ સ્વરૂપ નિરૂપણ. (૭) કેવલિ-કેવલિ આદિ વિષયક, (૮) આણગાર-નગારાદિ વિષયક, (૯) ભવિય-ભવ્યદ્રવ્ય નારકાદિ પ્રરૂપણાર્થે (૧૦) સૌમિલ-બ્રાહ્મણની વકતવ્યતા. અટ્ટાર મે - શતક-૧૮માં આ ઉદ્દેશાઓ છે.
8 શતક-૧૮, ઉદ્દેશો-૧-“પ્રથમ” છું
– X — X - X - X - X - X – છે તેમાં પહેલા ઉદ્દેશાના પ્રતિપાદન અર્થે કહે છે – • સૂત્ર- ૨ થી ૨૬ :
[૨] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહમાં ચાવતું આમ કહ્યું- જીવ, જીવભાવથી પ્રથમ છે કે આપથમ? ગૌતમ! પ્રથમ નથી અપક્ષમ છે. એ પ્રમાણે નૈરસિકથી લઈને વૈમાનિક સુધી જાણતું.
ભગવાન ! સિદ્ધ, સિદ્ધ ભાવથી પ્રથમ છે કે આપથમ ? ગૌતમ ! પ્રથમ છે, અપમ નથી. -- ભગવા જીવો, જીવ ભાવથી પ્રથમ છે કે પ્રથમ ? ગૌતમ! પ્રથમ નથી, આપથમ છે એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી જીણવું.
સિદ્ધોનો પ્રશ્ન ? ગૌતમ! પ્રથમ છે, પ્રથમ નથી.
ભગવન્! આહારક જીવ, આહાર ભાવથી પ્રથમ છે કે આuથમ ? ગૌતમ! પ્રથમ નથી, પ્રથમ છે. યાવત વૈમાનિક. બહુવચનમાં એમ જ છે.
ભગવન્! અણlહારક જીવ આeણાહારક ભાવથી પ્રશ્ન ? ગૌતમ ! કદાચ પ્રથમ હોય, કદાચ આપથમ હોય. - - ભગવન / આણlહારક અણાહારક ભાવણી ? પ્રજ્ઞ. પ્રથમ પણ હોય, આપશ્રમ પણ હોય. - - નરયિકો વાવત વૈમાનિક 7 પ્રથમ નથી, પ્રથમ છે. સિદ્ધો ? પ્રથમ છે, અપથમ નથી. • - આ પ્રમાણે પ્રત્યેક દંડકમાં પૃચ્છા કહેવી.
ભવસિદ્ધિક એક કે અનેક જીવ, આહારક મુજબ. એ રીતે અભવસિદ્ધિક પણ છે. ભગવાન ! નોભવસિદ્ધિક નોઅભયસિદ્ધિક જીવ ? પ્રા. ગૌતમ / પ્રથમ છે. અપથમ નથી. નોભવસિદ્ધિક નોઅભવસિદ્ધિક જીવો નોભવસિદ્ધિક નોભવસિદ્ધિક ભાવથી ? પૂર્વવતું. એ રીતે બહુવચનમાં બંને જણવા.
મુનિદીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૧૭ નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ |

Page #88

૧૮/-/૧/૨૨ થી ૨૬
૧૬૧
ભગવન / સંજીવ, સંજ્ઞીભાવથી પ્રથમ છે? પ્રસ્ત ગૌતમ / પ્રથમ નથી, પ્રથમ છે. એ રીતે વિકલેન્દ્રિયને વર્ઝન યાવત્ વૈમાનિક સુધી ગણવું. બહુવચનમાં પણ આમ જ કહેવું. - - અસંજ્ઞી પણ એ રીતે જ એકવચન, બહુવચનથી છે વિશેષ એ કે . યાવત વ્યંતર, નોસંજ્ઞી નોસંજ્ઞી જીવ, મનુષ્ય અને સિદ્ધ પ્રથમ છે, અપથમ નથી. એ રીતે બહુવચનમાં પણ છે.
ભગવન્! સલેશ્વીનો પ્રશ્ન. ગૌતમ ! આહારક મુજબ છે. એ રીતે બહુવચનમાં પણ છે. કૃષ્ણલેયા યાવત શુકલલેસ્થામાં પણ એ રીતે છે. વિશેષ એ કે . જેને જે લેસ્યા હોય તે કહેવી. • • અલેશ્યી જીવ, મનુષ્ય અને સિદ્ધ નોસંજ્ઞીનોઅસંજ્ઞી માફક કહેવા.
ભગવન્! સમ્યગૃtષ્ટિ જીવ સમ્યગૃષ્ટિ ભાવથી શું પ્રથમ છે? પૃચ્છા. ગૌતમકદાચ પ્રથમ, કદાચ પ્રથમ છે. એ પ્રમાણે એકેન્દ્રિયને વજીને વૈમાનિક સુધી કહેવું. સિદ્ધ પ્રથમ છે, અપથમ નથી. બહુવચનમાં જીવો પ્રથમ પણ છે. આપશ્રમ પણ છે. એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહેવું. સિદ્ધો પ્રથમ છે, અપથમ નથી. - - મિયાદેષ્ટિ જીવ એક કે બહુવચનમાં આહારક માફક જાણવા. • • - સમ્યગૃમિયાર્દેષ્ટિ જીવ એકવચનમાં કે બહુવચનમાં સમ્યગ્રËષ્ટિ માફક જાણા. વિશેષ એ કે - જેને સભ્ય મિથ્યાËષ્ટિ હોય તેને તે કહેવી.
સંયત જીવ અને મનુષ્ય, એકવચન-બહુવચનમાં સમ્યગ્રષ્ટિ માફક જાણવા. : - - અસંયતને અlહાકવતુ જાણવા. - - સંયતાસંયત જીવ, પંચેન્દ્રિયતિર્યંચયોનિક, મન એકવચન-બહુવચનમાં સમ્યગ્દષ્ટિ સમાન જાણાવો. • • નોસંયતનોઅસંયતનોસંયતાસંયત જીવ અને સિદ્ધ એકવચન-બહુવચનમાં પ્રથમ છે, અપ્રથમ નથી.
સકયાયી, ક્રોધકષાયી યાવતુ લોભકષાયી જીવો એકવચન-બહુવચનમાં આહારકવતુ જાણવા. - - - અકષાયી જીવો કદાચ પ્રથમ, કદાચ પ્રથમ. એ પ્રમાણે મનુણો પણ જાણવા. સિદ્ધ પ્રથમ છે, આપમ નથી. બહુવચનમાં જીવો અને મનુષ્યો પ્રથમ પણ છે, અપમ પણ છે. સિદ્ધો પ્રથમ છે, પથમ નથી.
જ્ઞાની એકવચન-બહુવચનમાં સભ્યર્દષ્ટિ માફક જાણવા. અભિનિભોધિક જ્ઞાની યાવતું મન:પર્યવજ્ઞાની એકવચન-બહુવચનમાં એ પ્રમાણે છે. વિશેષ એ કે જે જેને હોય, તે તેને કહેવું. - - કેવળજ્ઞાની જીવ, મનુષ્ય અને સિદ્ધ એકવચન-બહુવચનમાં પ્રથમ છે, પ્રથમ નથી. • • અજ્ઞાની, મતિજ્ઞાની, શુતજ્ઞાની, વિર્ભાગજ્ઞાની એકવચન-બહુવચનમાં આહારની માફક જાણવા.
સયોગી, મનોયોગી, વચનયોગી, કાયયોગી એકવચન-બહુવચનમાં આહારક માફક કહેa. વિશેષ એ કે . જેને જે યોગ હોય તે કહેવો. અયોગી જીવ, મનુષ્ય, સિદ્ધ, એકવચન-બ્બહુવચનમાં પ્રથમ છે, પથમ નથી.
સાકારોપયુકત, અનાકારોપયુકત જીવ એકવચન-મ્બહુવચનમાં અનાહારક માફક કહેવા. 12/11]
૧૬૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સવેદક યાવતુ નપુંસકdદક એકd-પૃથકવમાં આહારક માફક કહેવા. વિશેષ એ કે જેને જે વેદ હોય તે કહેવો. • • • અવેદક એક કે બહુવચનમાં જીવ, મનુષ, સિદ્ધમાં અકષાયી માફક કહેવા.
સશરીર, આહાકવ4 કહેવા. એ પ્રમાણે યાવતું કામણશરીરી જાણવા જેને જે શરીર હોય છે. વિશેષ કે - આહાક શરીરી એક કે બહુવચનમાં સમ્યગૃષ્ટિ માફક જાણવા. અશરીરી જીવો અને સિદ્ધો એકવચન-બહુવચનમાં પ્રથમ છે, અપથમ નથી.
પાંચ પયતિથી પતિ, પાંચ અપતિથી પિયતિ જીવો આહારકવત્ જણાવા. વિશેષ એ કે - જેને જે હોય તે કહેવી. વૈમાનિક સુધીના જીવ પ્રથમ છે, પ્રથમ નથી. • - • અહીં લક્ષણ ગાથા છે –
[૩] જેને જે ભાવ પૂર્વેથી પ્રાપ્ત છે તે, તે ભાવથી અપથમ છે, બાકીનાજેમને તે ભાવ પૂર્વે પ્રાપ્ત થયા નથી. તે, તે ભાવે પ્રથમ છે.
[૪] ભગવન જીવ, જીવભાવથી ચશ્મ છે કે અચશ્મ? ગીતમ ! ચરમ નથી, અચરમ છે. • • ભગવન! બૈરાયિક, નૈરયિક ભાવથી ? પ્ર. ગૌતમ કદાચ ચરમ, કદાચ આચરમ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી જાણવું. સિદ્ધોને જીવની માફક કહેવા.
આહારક જીવ સર્વત્ર એકવચનમાં કથંચિત ચરમ, કથંચિત અચરમ છે બહુવચનમાં ચરમ પણ છે, અચરમ પણ છે -- અનાહાક જીવ, સિદ્ધ એકવચનબહુવચનમાં ચરમ નથી, અચરમ છે. બાકીના સ્થાનોમાં એકવચન-ભહુવચનમાં આહારક માફક જાણવું.
ભવસિદ્ધિક જીવપદમાં એક કે બહુવચનમાં ચરમ છે, અચરમ નથી. બાકીના સ્થાનોમાં આહારકવતુ જાણવા. • • • ભવસિહિક સબ એકવચનબહુવચનમાં ચમ નથી, અચરમ છે. નોભવસિદ્ધિકનો અભવસિદ્ધિક જીવો અને સિદ્ધો એક કે બહુવચનમાં અભવસિદ્ધિકવ4 જાણવા.
સંજ્ઞી, હાકવત્ છે, અસંજ્ઞી પણ તેમ છે નોસંજ્ઞીનોઅસંજ્ઞી જીવપદ અને સિદ્ધપદમાં ચરમ છે. મનુષ્ય પદમાં બંને વચનમાં ચશ્મ છે.
સલેશ્ય યાવત શુકલેશ્ય, આહારકવત છે. માત્ર છે જેને હોય તે કહેવું. - - - અલેશ્ય, નોસંજ્ઞીનોઅસંsીવતુ જાણવા.
સમ્યગુર્દષ્ટિ, અણાહારકવતુ છે. • • મિયાદેષ્ટિ, આહારક માફક છે. • .સમ્યગમિથ્યાËષ્ટિમાં એકેન્દ્રિય, નિકલેન્દ્રિયને વજીને કથંચિત ચરમ, કથંચિત અચમ બહુવચનમાં ચરમ પણ છે, અચરમ પણ છે.
સંયત જીવ અને મનુષ્ય, આહાકવત્ છે. • • અસંયત પણ તેમજ છે. - સંયતાસંમત પણ તેમજ છે. માત્ર છે જેને હોય તે કહેવું નોસંયતનોઅસંયતનોસંયતાસંયતને નોભવસિંહિકનો ભવસિદ્ધિક માફક જાણવા.
સંકષાયી યાવતુ લોભકષાયી સસ્થાનોમાં આહારકવવ છે. • • અકષાયી

Page #89

૧૬૩
૧૬૪
૧૮/-/૧/૨૨ થી ૨૬ જીવ પદે અને સિદ્ધમાં ચર્મ નથી, આચમ છે. મનુષ્યપદમાં કથંચિત ચરમ, કથંચિત અચરમ છે.
જ્ઞાની, સર્વત્ર સમ્યગૃષ્ટિ સમાન છે, આભિનિભોધિક જ્ઞાની યાવત્ મન:પવિજ્ઞાની, આહાકવ છે. માત્ર જેને જે હોય તે કહેવું. કેવલજ્ઞાની, નોસંજ્ઞીનોઅસંજ્ઞીવત, અજ્ઞાની ચાવત વિર્ભાગજ્ઞાની, આહાકવતું.
સંયોગી યાવતું કાયયોગી, આહારકવતું, જેને જે યોગ હોય તે કહેતો. આયોગી, નોસંજ્ઞીનોઅસંજ્ઞીવત્ કહેવા.
સાકારોપયુકત અને અનાકારોપયુકત, અનાહારકતુ છે.
સવેદક યાવત નપુંસકવેદક, અહારકવત છે. • • વેદક, આકષાયી માફક જાણવા.
સશરીરી ચાવ4 કામણશરીરી, આહાકવત છે. માત્ર છે જેને હોય તે કહેવું. અશરીરી, નોભવસિદ્ધિકનોઅભયસિદ્ધિકવત્ છે.
પાંચ પયતિથી પર્યાપ્તિ, પાંચ અપયતિથી અપર્યાપ્ત આહાકવત છે. સર્વત્ર એકવચન-બ્રહવચનમાં દંડકો કહેવા - લક્ષણ ગાથા -
[૫] જે જીવ, જે ભાવને પુનઃ પ્રાપ્ત કરશે તે, તે ભાવથી અચરમ થશે. જેનો જે ભાવથી અત્યંત વિયોગ થશે તે, તે ભાવે ચરમ થશે.
[૨૬] ભગવન! તે એમ જ છે, એમ જ છે કહી વિચરે છે. • વિવેચન-૩૨ થી ૩૨૬ -
ક્યાંક આવી ઉદ્દેશક હાર સંગ્રહણી ગાથા દેખાય છે - જીવ, આહારક, ભવ, સંજ્ઞી, વેશ્યા, દષ્ટિ, સંયત, કપાય, જ્ઞાન, યોગ, ઉપયોગ, વેદ, શરીર, પતિ . આના અર્થો ઉદ્દેશકના અર્થથી જાણવા. તેમાં પ્રથમ દ્વારને કહે છે -
જીવ જીવવથી પ્રથમતા ધર્મયુક્ત છે ? જીવત્વ હોતા પ્રથમથી પ્રાપ્ત છે કે પ્રથમ - અનાદિ અવસ્થિત જીવ. અહીં પ્રથમવ અપ્રથમવ લક્ષણગાથા છે, જે સત્ર-૨૩ની સમાનાર્થક છે. નારક પણ અપ્રથમ છે, અનાદિ સંસારમાં નારકાવ પર્વે અનંતીવાર પ્રાપ્ત થયેલ છે. સિદ્ધ વડે સિદ્ધત્વ પૂર્વે પ્રાપ્ત છે, માટે પ્રથમ કહ્યું.
આહારક દ્વારમાં - આહારકત્વની પ્રથમ નથી, અનાદિ ભવમાં પૂર્વે અનંતવાર તે પ્રાપ્ત થયું છે. એ રીતે નાકાદિ પણ કહેવા. સિદ્ધોને આહારકપણાથી ન પૂછાય, કેમકે તેઓ અણાહારી છે. કોઈક જીવ અનાહારકવથી પ્રથમ છે, જેમકે સિદ્ધ. કોઈ અપથમ છે. જેમકે - સંસારી. સંસારીને વિગ્રહગતિમાં અનાહારકત્વ પૂર્વે અનંતીવાર થયેલ છે. - X - X -
ભય દ્વારમાં - ભવસિદ્ધિક એકત્વ-બહqથી આહારકની જેમ કહેવા. અર્થાત પ્રથમ. જેમ ભવનું ભવ્યત્વ અનાદિ સિદ્ધ છે, તેથી ભવ્યવથી પ્રથમ નથી. આ રીતે અભવસિદ્ધિક પણ કહેવા. નોભવસિદ્ધિકનોઅભવસિદ્ધિક જીવ અને સિદ્ધમાં જ સંભવે, નાકાદિમાં નહીં. આ પદથી સિદ્ધને જ કહેવાય છે, તેના એકત્વપૃથકત્વમાં પ્રથમ છે તેમ કહેવું.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સંજ્ઞી દ્વારમાં - સંજ્ઞી ભાવથી અપચમ છે, કેમકે પૂર્વે અનંતવાર સંજ્ઞીવ પામેલ છે. એકથી ચાર ઈન્દ્રિયને વર્જીને બાકીનાને “અપ્રથમ' કહેવા. એ રીત સંજ્ઞી પણ કહેવા. •x• પૃથ્વી આદિ અસંજ્ઞી જ છે. તેમ પથમવ પૂર્વે અનંતવાર અસંડ્રીપણાની પ્રાપ્તિ છે. ઉભયનિષેધ પદ જીવ, મનુષ્ય, સિદ્ધમાં છે, તેમાં પ્રથમવ કહેવું. •x -
લેશ્યાદ્વારમાં - અપચમ કહેવું. કેમકે અનાદિથી સલેશ્યત્વ છે. • X - X - અલેશ્ય પદ જીવ, મનુષ્ય, સિદ્ધોમાં હોય છે, તેમનું પ્રથમવ કહેવું.
દૃષ્ટિ દ્વારમાં - કેટલાંક સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સમ્યગ્રષ્ટિપણે પ્રથમ હોય, જેને પહેલી વખત સમ્યગદર્શન થયું હોય. કેટલાંક પ્રથમ હોય, જેને પતિત થયા પછી, સમ્યગદર્શનની પુનઃપ્રાપ્તિ થઈ હોય. એકેન્દ્રિયોને સમ્યકત્વ નથી, તેથી તેમનું વર્જન કર્યું. બાકીના પ્રથમ કે પ્રથમ હોઈ શકે. * * * સિદ્ધો પ્રથમ જ હોય. - ૪ -
મિથ્યાષ્ટિઓને એકવચન-બહુવચનમાં પ્રથમવ છે. મિથ્યાત્વ અનાદિનું છે. • સમ્યમિથ્યાષ્ટિ પ્રથમ પણ હોય, અપ્રથમ પણ હોય. કેમકે સમ્યગૃમિથ્યાદર્શન પહેલું કે બીજું આદિ પણ પામે. વિશેષ એ કે - જેને હોય તેને કહેવું. જેમકે - નારકાદિને મિશ્ર દર્શન હોય છે. તે જ અહીં પ્રથમ-અપથમ વિચારણાનો અધિકાર છે.
સંયતદ્વારમાં - અહીં જીવ પદ, મનુષ્ય પદ એ બે છે. તેમને રોકવાદિ વડે સમ્યગદષ્ટિની માફક કહેવા. પ્રથમ હોય કે અપ્રથમ હોય. સંયમનો પ્રથમ કે દ્વિતીયાદિ લાભની અપેક્ષાએ આ જાણવું. . . . અસંયત આહાક માફક કહેવા. જેમકે અનાદિપણાથી અસંયત હોવાથી પ્રથમ છે. -- સંયતાસંયત જીવપદમાં, પંચેન્દ્રિય તિર્મયપદમાં, મનુષ્યપદમાં હોય છે. એકવાદિ વડે સમ્યગૃષ્ટિવતુ કહેવા. કદાચ પ્રથમ હોય, કદાચ અપ્રથમ હોય. પ્રથમ-પ્રથમવ પહેલી કે બીજીવાર અપેક્ષા છે. - - નોસંયમનોઅસંયમનોમિશ્ર એ જીવ અને સિદ્ધને હોય, તે પ્રથમ છે.
કાયદ્વારમાં - કષાયી આહારકડત અપ્રથમ છે, કેમકે અનાદિપણાથી કપાયિd છે. • કપાય જીવને પ્રથમ હોય. યયાખ્યાત ચાસ્ત્રિના પ્રથમ લાભમાં, દ્વિતીયાદિ લાભમાં અપ્રથમ હોય. એ પ્રમાણે મનુષ્યો પણ જાણવા. સિદ્ધ પ્રથમ જ હોય. કેમકે સિદ્ધત્વ અનુગતને. કષાયભાવ પહેલીવાર હોય છે.
જ્ઞાનદ્વારમાં - કદાચ પ્રથમ, કદાચ અપયમ હોય. તેમાં કેવલી પ્રથમ છે. અકેવલીને પહેલી વખત જ્ઞાનલાભ થાય છે માટે. જીવાદિ દંડક વિચારણામાં જે જીવનારકાદિને જે મતિજ્ઞાનાદિ હોય, તે તેને કહેવા. - x - અજ્ઞાની ‘અપમ’ છે. અનાદિથી અનંત અજ્ઞાનની ભેદસહિત પ્રાપ્તિ હોવાથી.
યોગદ્વારમાં - આહાકવતુ અપ્રથમ છે. જીવ નારકાદિ દંડક વિચારણામાં જે જીવાદિને જે યોગ હોય તે કહેવો. - - - અયોગીમાં જીવ, મનુષ્ય, સિદ્ધ આવે. તે પ્રથમ જ હોય.
ઉપયોગદ્વારમાં - સાકારોપયુક્ત, અનાકારોપયુકત બંને જેમ અનાહારક છે, તેમ કહેવા. તે જીવપદમાં ‘પ્રથમ' છે. સિદ્ધ અપેક્ષાએ પ્રથમ છે, સંસારી અપેક્ષાએનાચ્છાદિ વૈમાનિકાંત પદોમાં પ્રથમ નથી પણ અપચમ છે, કેમકે તે અનાદિથી પ્રાપ્ત

Page #90

૧૮/-/૧/૨૨ થી
૨૬
૧૬૫
છે. સિદ્ધ પદમાં પ્રથમ છે, અપથમ નથી. સાકાર-અનાકારોપયોગમાં સિદ્ધવને પ્રથમ’ છે.
વેદદ્વારમાં - આહાક માફક અપ્રથમ જ છે. જીવાદિ દંડક વિચારણામાં નાકાદિ જેને જે નપુંસકાદિ વેદ હોય, તે તેને કહેવો. - - અવેદક, કષાયીવતુ કહેવા. જીવ, મનુષ્ય, સિદ્ધ ત્રણે પદોમાંથી પહેલા બે પદમાં કદાચ પ્રથમ’ હોય છે. કદાચ પ્રથમ છે. કેમકે અવેદકવ પહેલા કે બીજાદિ અપેક્ષાએ છે. “સિદ્ધ” અપ્રથમ છે.
શરીરદ્વારમાં - આહારક માફક અપ્રથમ જ છે. આહાક શરીરી, સમ્યગૃષ્ટિ માફક કદાચ પ્રથમ, કદાચ અપ્રથમ છે. આ પ્રથમ અને દ્વિતીયાદિ આહારક શરીરના લાભની અપેક્ષા છે. •• અશરીરી જીવ સિદ્ધ કહેવાય, તે ‘પ્રથમ” જ છે.
પતિદ્વારમાં • પાંચ પતિ વડે પયતિ, પાંચ પયાંતિ વડે અપયતિક, તે આહારકવ પ્રથમ છે. દંડક વિચારણામાં જેને જે પતિ હોય, તેને તે કહેવી.
હવે પ્રથમ-પ્રથમ લક્ષણને જણાવે છે . જે ભાવ જીવવાદિ વડે જે જીવાદિથી પૂર્વે પ્રાપ્ત હોય, તે જીવાદિ તે ભાવે અપ્રથમ હોય. પૂર્વે જે ભાવ અપાત હોય, તેનાથી ‘પ્રથમ’ હોય છે. - ૪ -
હવે પ્રથમ-પ્રથમ લક્ષણને જણાવે છે - જે ભાવ જીવવાદિ વડે જે જીવાદિથી પૂર્વે પ્રાપ્ત હોય, તે જીવાદિ તે ભાવે અપયમ હોય. પૂર્વે જે ભાવ અપ્રાપ્ત હોય, તેનાથી. પ્રથમ’ હોય છે. • x -
હવે પ્રમાદિના વિપક્ષરૂપ ચરમાદિત્વ જીવાદિષ દ્વારમાં જ નિરૂપણ કરતા કહે છે -
જીવ જીવવ પર્યાયથી ચરમ છે ? જીવવના પ્રાપ્તવ્યના ચરમ ભાગે છે, શું જીવત્વને છોડી દે છે. ઘરમાં - અવિધમાન જીવવ ચરમ સમય. અર્થાત્ જીવત્વને અત્યંત છોડતો નથી. આ પ્રશ્ન છે -
જીવવના અવ્યવચ્છેદથી પ્રાપ્તવ્ય જીવવનું અવસાન નથી. • • જે નારક નારકત્વથી ઉદ્વર્તીને ફરી નરકગતિમાં ન જાય, કેમકે સિદ્ધમાં જાય, તે ચરમ અને બીજાને ‘અચરમ’ જાણવા. આ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી છે. સિદ્ધ, જીવની જેમ ચમ છે. કેમકે સિદ્ધવ ન જાય. બહુવચન દંડક તે પ્રકારે જ છે.
આહારદ્વારમાં - બધાં જીવાદિ પદોમાં, જે નિર્વસ તે ચરમ બીજા - અચરમ. - - અનાહારક પદે અનાહાકાવથી જીવ અને સિદ્ધને અયમ કહેવા. તેમનું અનાહારકત્વ અનંત છે માટે. જીવને સિદ્ધ અવસ્થામાં જ આમ છે, નારકાદિ પદોમાં કદાચ ચરમ, કદાચ અચરમ છે. જે નાકાદિને અનાહારક કરી ન પ્રાપ્ત થાય, તે ચરમ, જેને તે ફરી પ્રાપ્ત થાય, તેને તે અચરમ.
ભવ્યદ્વારમાં - ભવ્ય જીવો ભવ્યત્વથી ચરમ છે, સિદ્ધિ ગમનથી ભવ્યત્વની ચરમ પ્રાપ્તિ છે. આ બધાં જ. ભવ સિદ્ધિક જીવો મોક્ષ પામશે જ, એ વચન પ્રામાણ્યથી આ કહેલું છે. •• અભવસિદ્ધિક બધાં જીવાદિ પદોમાં “ચરમ' નથી, કેમકે ભવ્યને ભવ્યત્વ અભાવ છે. નો પર્વ આદિ ઉભય નિષેધથી જીવપદ, સિદ્ધપદમાં ભવસિદ્ધિક
૧૬૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ માફક અચરમ, તેના સિદ્ધવણી અને સિદ્ધવપર્યાય જતો નથી માટે.
સંજ્ઞીદ્વારમાં - કદાચ ચરમ, કદાચ અચરમ છે. એ રીતે સંજ્ઞી પણ જાણવા. ઉભયનિષેધપણાથી જીવ અને સિદ્ધ અચરમ છે મનુષ્ય ચરમ છે. કેમકે ઉભય નિષેધવાનું મનુષ્યને કેવલિત્વ પ્રાપ્તિ પછી ફરી મનુષ્યત્વનો લાભ થતો નથી.
લેશ્યાહારમાં - સલેશ્યી, આહારકવત્ કદાચ ચરમ, કદાચ અચરમ. તેમાં જે નિર્વાણ પામે, તે સલેશ્યત્વથી ચરમ, બીજા અચરમ.
- દષ્ટિદ્વારમાં - સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ અને સિદ્ધ અયમ છે. કેમકે જીવનું સમ્યક અવશ્ય પડનાર છે, તે સિદ્ધને પતિત ન થાય. નારકાદિ કદાચ ચરમ, કદાચ અચરમ. જે નાચ્છાદિ નાકવાદિ સાથે ફરી સમ્યકત્વ ન પામે, તે ચરમ. તે સિવાયના તે ચરમ. - - મિથ્યા દષ્ટિ કદમ ચમ, કદાય અચરમ. જે જીવ નિર્વાસ છે, તે મિયાદેંટિવથી ચરમ, તે સિવાયના છે, તે અચરમ છે. નાકાદિમાં જે મિથ્યાવયુક્ત નારકાવ ફરી ન પામે, તે ચરમ અને બીજા અચરમ. સભ્ય મિથ્યાર્દષ્ટિ એકેન્દ્રિય, વિલેન્દ્રિય વજીને કેમકે તેઓમાં મિશ્ર ન હોય. નારકાદિ દંડકમાં આ મિશ્રાલાપક ન કહેવો. ઉપલક્ષણથી સમ્યગુદષ્ટિ આલાવામાં કેન્દ્રિયનું વર્જત જાણવું. બીજે પણ જ્યાં જે તે સંભવે, ત્યાં તે વર્જવું. જેમકે - સંજ્ઞીપદમાં એકેન્દ્રિયાદિ, અસંજ્ઞી પદમાં જ્યોતિકાદિ. - ૪ -
સંયત દ્વારમાં - સંયત જીવ કદાચ ચરમ હોય, કે જેને ફરી સંયમ ન મળે છે. બાકીના અચરમ. મનુષ્યોને પણ આમ જ જાણવા. કેમકે તેને સંચતત્વ છે. આ પ્રમાણે સંયતાસંયત પણ જાણવા. આ પદ ફક્ત જીવ, પંચેન્દ્રિયતિર્યચ, મનુષ્ય પદોમાં જ કહેવું. - X - X -
કષાયદ્વારમાં - સકષાયી ભેદ સહિત, જીવાદિ સ્થાનોમાં કદાચ ચરમ, કદાચ અયમ છે. તેમાં જે જીવો નિવણિ પામે તે સકષાયીત્વથી ચરમ છે, બીજા અચશ્મ છે. નારકાદિમાં જે સકષાયીપણે નારકાદિને કરી ન પામે તે ચરમ અને બીજા અચરમ. * અકષાયી, ઉપશાંત મોહાદિ, તે જીવ, મનુષ્ય અને સિદ્ધ છે. તેમાં જીવ અને સિદ્ધ અચરમ છે, કેમકે જીવનું અકષાયીત્વ અવશ્ય પ્રતિપતિત છે. સિદ્ધનું પતિત ન થાય, અકષાયત્વ પ્રાપ્ત મનુષ્ય જે ફરી મનુષ્યત્વ ન પામે, તે ચરમ, જે કરી પામે તે અચરમ છે.
જ્ઞાનદ્વારમાં - સમ્યગ્દષ્ટિ દષ્ટાંત પ્રાપ્ત અર્થ છે - જીવો અને સિદ્ધો ગરમ છે. જીવને જ્ઞાન પતિત થાય, ફરી પામે માટે અયરમ. સિદ્ધ - અક્ષીણજ્ઞાન ભાવવાળા હોય અચરમ છે. બાકીના જ્ઞાનોપેત નાવાદિને પુનઃ લાભના અસંભવમાં ચરમ, અન્યથા અચરમ. બધાં જીવાદિ સિદ્ધાંતોમાં એકેન્દ્રિયને વજીને જાણવું જ્ઞાનભેદ પેાએ કહે છે : અભિનિબોધિક આદિ. તે કદાચ ચમ, કદાચ અચરમ છે. તેમાં આભિનિબોધિકાદિ જ્ઞાન, જે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ પછી. ફરી પ્રાપ્ત ન થાય તે ચરમ અને બીજું અચરમ. જેનાકાદિ જીવને આભિનિબોધિકાદિ જે હોય, તે તેને કહેવું કેવલજ્ઞાનીને અયમ કહેવા. - - અજ્ઞાની, ભેદ સહિત કદાચ ચમ, કદાચ અચરમ હોય, જે ફરી અજ્ઞાન ન પામે તે ચરમ, જે અભવ્ય, જ્ઞાન ન પામે તે ચરમ. * * * * *

Page #91

૧૮/-/૧/૨૨ થી ૨૬
૧૬
૧૬૮
ચરમાયરમ લક્ષણ જણાવવા કહે છે – જે નારકાદિ જીવો નારકવાદિ જીવત્વથી પડે કે ન પડે, -x- તે, તે ભાવથી તે ભાવાપેક્ષા અચરમ છે. સર્વથા વિરહ જે જીવાદિને જે ભાવથી તે પ્રાપ્ત થાય, તે તે ભાવાપેક્ષાએ તે અચરમ છે. જેને તે ભાવથી સર્વથા વિરહ થાય તે ચરમ.
છેશતક-૧૮, ઉદ્દેશો-૨-“વિશાખા” છે.
- X - X - X - X - X - X - ઉદ્દેશા-૧-માં વૈમાનિક વૈમાનિક ભાવથી કદાચ ચમ, કદાચ અચરમ કહ્યો. વૈમાનિક વિશેષ જે તે ભાવથી ચરમ છે, તે અહીં કહે છે -
• સૂગ- ૩ -
તે કાળે, તે સમયે વિશાખા નામે નગરી હતી. બક્ષગિક શૈત્ય હતું સ્વામી પધાઈ ચાવતું પરદા પાસે છે.
તે કાળે, તે સમયે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, વજાણી, પુરંદર આદિ શતક૧૬, ઉદ્દેશા-ર મુજબ તે રીતે દિવ્ય યાન વિમાનથી આવ્યો. વિશેષ એ કે - આભિયોગાદિ દેવો હતા. યાવત્ બનીશવિધ નાટ્યવિધિ દેખાડી. દેખાડીને ચાવત્ uછો ગયો.
ભંતેએમ સંબોધી, ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવત મહાવીરને યાવતુ આમ કહ્યું - જેમ શતક-3-માં ઈશાન તેમજ કૂટાગાર દષ્ટાંત, તેમજ પૂર્વભવ પ્રા યાવતુ અભિમુખ થઈ ? ગૌતમાદિને સંબોધીને ભગવત ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું - હે ગૌતમ ! તે કાળે, તે સમયે જ જંબૂદ્વીપ દ્વીપમાં ભારતમાં હસ્તિનાપુર નામે નગર હતું. સહસ્સામવન ઉધાન હતું. તે હરિનાપુર નગરમાં કાર્તિક નામે શ્રેષ્ઠી રહેતો હતો. તે આ યાવતું પરિભૂત હતો. વણિકોમાં અગ્રસ્થાને હતો, તે ૧૦૦૮ વણિકોમાં ઘણાં જ કાર્યોમાં, કારણોમાં કટુંબમાં એ પ્રમાણે યાવત જેમ રાયuસણઈયમાં ચિતસારથી યાવતું ચક્ષુભૂત હતો. તે ૧૦૦૮ વણિકનું આધિપત્ય કરતો યાવતું પાલન કરતો હતો. જીવાજીવનો જ્ઞાતા એવો શ્રાવક હતો ચાવતુ વિચરતો હતો.
- તે કાળે, તે સમયે અરહંત મુનિસુવત, આદિ જેમ શતક-૧૬માં કહ્યું તેમ યાવતુ પધાર્યા, ચાવત પર્વદા પપાસે છે.
ત્યારે તે કાર્તિક શ્રેષ્ઠી, આ વૃત્તાંત જાણીને હર્ષિત, સંતુષ્ટ થયો આદિ શતક-૧૧-માં સુદર્શનમાં કહ્યું તેમ નીકળ્યો. ચાવ4 સેવે છે.
ત્યારે તે મુનિસવત અરહંતે કાર્તિક શ્રેષ્ઠી અાદિને ધર્મ કહ્યો, ચાવતું પર્ષદા પાછી ગઈ. . • ત્યારે તે કાર્તિક શ્રેષ્ઠી, મુનિસુવ્રત ચાવતું સાંભળીને, અવધારીને હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈ, ઉત્થાનથી ઉડ્યો. ઉઠીને મુનિસુવ્રત સ્વામીને ચાવતું આમ કહ્યું - ભગવાન છે એ પ્રમાણે ચાવવું જેમ તમે કહો છો. વિશેષ એ કે - હે દેવાનુપિય! ૧૦૦૮ વણિકોને પૂછીને, મોટા પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપીને, ત્યારપછી હું આપ દેવાનુપિયાની પાસે દીક્ષા લેવા (ઈચ્છુ છું). • • યથા સુખ,.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ યાવતુ પ્રતિબંધ ન કરો.
ત્યારે તે કાર્તિક શ્રેષ્ઠી યાવતુ નીકળે છે. હસ્તિનાપુરે પોતાના નગરમાં, પોતાના ઘેર આવે છે. આવીને ૧oo૮ વણિકોને બોલાવે છે. પછી આમ કહો - હે દેવાનુપિયો . મુનિસુવત અરહંત પાસે ધર્મ સાંભળ્યો, તે ધર્મ મને ઈષ્ટ છે, પ્રતીષ્ઠ છે, હુયેલ છે. હે દેવાનુપિયો ! હું સંસારના ભયથી ઉદ્વિગ્ન થયો છું યાવતુ દીક્ષા લેવા ઈચ્છું છું. હે દેવાનુપિયો ! તમે શું કરશો ?, કયો વ્યવસાય કરશો ?, તમારા હૃદયમાં શું ઈષ્ટ છે? તમારું સામર્થ્ય શું છે? ત્યારે તે ૧૦૦૮ વણિકોએ તેને આમ કહ્યું –
હે દેવાનધિય! જે તમે સંસારના ભયથી ઉદ્વિગ્ન છો યાવત દીક્ષા લેશો, તો હે દેવાનુપિય ! અમારે બીજી કોનું આલંબન છે ? કોનો આઘાર કે પ્રતિબંધ છે ? હે દેવાનુપિયા અમે પણ સંસારના ભયથી ઉદ્વિગ્ન, જન્મ-મરણથી ભયભીત છીએ. આપ દેવાનુપિયની સાથે મુનિસુવ્રત અરહંતની પાસે મુંડ થઈને ઘરથી નીકળી, દીક્ષા લઈશું.
ત્યારે તે કાર્તિક શ્રેષ્ઠીએ ૧૦૦૮ વણિકોને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! જે તમે સંસારભયથી ઉદ્વિગ્ન અને જન્મ-મરણથી કરીને મારી સાથે મુનિસુવ્રતસ્વામી પાસે સાવ દીક્ષા લેવા ઈચ્છતા હો, તો તમે પોત-પોતાના ઘેર જાઓ, પોતાના ઘરમાં વિપુલ રાન, પાન ચાવત તૈયાર કરાવો. મિત્ર, જ્ઞાતિજન ચાવતુ સમક્ષ મોટા પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપો. સ્થાપીને, તે મિત્ર, જ્ઞાતિજન ચાવતું મોટા પુત્રને પૂછીને સહયરષવાહિની શીબિકામાં આરૂઢ થઈને, મિગ-જ્ઞાતિજન યાવતુ-પરિજન અને મોટા પુત્ર દ્વારા સમ્યફ અનુગમન કરાતા સર્વ માહિત યાવ4 નાદથી કાળક્ષેપ કર્યા વિના, મારી પાસે આવો.
ત્યારે તે ૧oo૮ વણિકો કાર્તિક શ્રેષ્ઠીના આ અતિ વિનયપૂર્વક સ્વીકારે છે, સ્વીકારીને પોત-પોતાના ઘેર આવે છે. આવીને વિપુલ એન રાવતું તૈયાર કરાવે છે. કરાવીને મિઝ, જ્ઞાતિજન યાવત તેમની સમક્ષ મોટા પુ:ખને કુટુંબમાં
સ્થાપે છે. પછી તે બધાંને પૂછીને સહમ પુરષ વાહિની શિબિકામાં આરૂઢ થઈને, મિત્ર-જ્ઞાતિજન યાવતુ પરિજન અને મોટા પુત્ર દ્વારા સમ્યફ અનુગમન કરાતા સદ્ધિ યાવતુ નાદશી, કાળક્ષેપ કર્યા વિના કાર્તિક શ્રેષ્ઠી પાસે આવે છે.
ત્યારે તે કાર્તિક શ્રેષ્ઠી વિપુલ અનાદિo ગંગદત્તની માફક ચાવતું મિત્ર, જ્ઞાતિજન યાવતુ પરિજન અને મોટા પુત્ર તા ૧oo૮ વણિકો વડે સમ્યક અનુગમન કરાતો સહિત ચાવતુ નાદપૂર્વક હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચોવચ્ચેથી ગંગદd માફક નીકળી વાવહે ભગવન્! આ લોક આદીત છે, પ્રદીપ્ત છે, આદીત-પ્રદીપ્ત છે યાવતુ આગામિકપણે થશે. તેથી હે ભગવન! હું ઈચ્છું છું કે ૧૦૦૮ વણિકો સાથે આપ પોતે જ દીક્ષા આપો. યાવતું ધર્મ કહો.
ત્યારે તે મુનિસુવ્રત અરહંત, કાર્તિક શ્રેષ્ઠીને ૧૦૮ વણિકો સાથે પોતે જ દીક્ષા આપી અને ધર્મ કહે છે કે – હે દેવાનુપિયો ! આ રીતે જવું, આ રીતે

Page #92

૧૮/-/૨૨૩
૧૬૯ ચાલવું યાવત સંયમ પાલન કરવું.
ત્યારે તે કાર્તિક શ્રેષ્ઠી, ૧૦૦૮ વણિકો સાથે મુનિસુવ્રત અરહંત પાસે આ આવા પ્રકારનો ધમપદેશ સમ્યક સ્વીકારે છે. તેમની આજ્ઞા મુજબ જ ચાલે છે ચાવતુ સંયમપાલન કરે છે. ત્યારે તે કાર્તિક શ્રેષ્ઠી ૧oo૮ વણિકો (અણગાર)સહ અણગાર થયા ઈયસિમિત ચાવત ગુપ્ત બહાચારી થયા.
ત્યારે કાર્તિક અણગાર મુનિસુવ્રત રહંતના તથારૂપ સ્થવિરો પાસે સામાયિકાદિ ચૌદ પૂવને ભણયા, ઘણાં ઉપવાસ-છ-આઝમ યાવતુ આત્માને ભાવિત કરતાં બહુ પ્રતિપૂર્ણ ૧ર વર્ષનો શ્રમણ્ય પયય ાળીને માસિકી લેખના વડે આત્માને સેવીને, ૬૦ ભક્તોને અનશન વડે છેદીને, આલોચના કરીને, ચાવતુ કાળ કરીને સૌધર્મ કામાં, સૌંધમવિલંસક વિમાનમાં ઉપપાત સભામાં દેવશય્યામાં યાવત્ દેવેન્દ્ર શકપણે ઉત્પન્ન થયા.
ત્યારે તે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકે, ઉત્પન્ન થઈને બાકીનું ગંગદdવત્ જાણવું યાવતુ અંત કરશે. વિશેષ એ કે – તેની સ્થિતિ બે સાગરોપમ છે. બાકી પૂર્વવતુ. ભગવન! તે એમ જ છે (૨).
• વિવેચન-૭૨૭ -
તૈગમ - વ્યાપારી, વણિક. -ગૃહકરણ સ્વજન સન્માન આદિ કૃત્યોમાં. કારણ - ઇટાર્ચ હેતુમાં, કૃષિ પશુપોષણ વાણિજ્યાદિમાં, કુટુંબ - સંબંધ વિશેષવાળું મનુષ્યવૃંદ જેમ રાયમસેણઈયમાં કહ્યું - આના દ્વાર એમ કહે છે કે – મંત્રો, ગુહા, રહસ્ય, વ્યવહાર, નિશ્ચયાદિમાં. પૂછવામાં મેઢીભૂત, આહારમાં આલંબનભૂત, ઇત્યાદિ - X - X - તથા મંત્રપુ - પર્યાલોચનમાં, અથવુ - લજ્જાનીય વ્યવહાર ગોપવવામાં,
સ્થ • એકાંત યોગ્ય, નિશ્ચય - ચોક્કસ નિર્ણય, માપૃચ્છનીય - પૂછવા યોગ્ય, આ શું છે ? ઈ - ખલક મધ્યવર્તી ખંભ, આધારભૂત • x • x • પ્રણTT - પ્રત્યાદિ પ્રમાણપતુ તેમની વાત અવિરુદ્ધ હોય. તેમજ કોઈ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ કરવી. માધાર - આધેય માફક બધા કાર્યોમાં લોકોને ઉપકારી. માનેથન • દોરડાદિની માફક, આપત્તિમાં પડેલને બહાર કાઢે વક્ષ - લોચન, તેની માફક લોકની વિવિધ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ વિષયક પ્રદર્શક. ઈત્યાદિ.
છે શતક-૧૮, ઉદ્દેશો-3-“માકંદીપુત્ર” .
- X - X - X — X - X - X - • કાર્તિકની અંતક્રિયા કહી, અહીં પૃથ્વી આદિની વિચારે છે – • સૂઝ-શ્ર૮ :
તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહનગર હતું, ગુણશિલક ચૈત્ય હતું. યાવત્ uપદા પાછી ગઈ. • • તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના ચાવતું શિષ્ય માર્કેદિક નામે નગાર, પ્રકૃતિ ભદ્રક જેમ મડિક યાવતુ પર્યાપાસના કરતા આમ કહ્યું –
ભગવાન ! શું કાપોતલેચી પૃeતીકારિક, કાપોતલેશ્મી પૃવીકાયિકજીવોમાં
૧૩૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ મરીને આંતરરહિત મનુષ્ય શરીર પ્રાપ્ત કરે છે? પછી કેવલબોધિ પામે છે ? પછી સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુકત થઈ ચાવતું દુઃખોનો અંત કરે ? હા, માર્કેદિકયુગ ! ચાવ4 (તે રીતે) અંત કરે છે.
ભગવાન ! તે કાપોતલેશ્યી અપ્રકાયિક, કાપોતલી અપ્રકાયિકથી અનંતર ઉદ્ધતીને મનુષ્ય શરીર પામે, પછી કેવલબોધિ પામે પછી ચાવ4 દુઃખનો અંત કરે ? હા, માર્કેદિક યુબ ચાવ4 અંત કરે છે.
ભગવન! કાપોતdયી વનસ્પતિકાચિક એ રીતે યાવત અંત કરે છે. • - ભગવન્! તે એમ જ છે, એમ જ છે, કહી માર્કંદિક» અણગાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને યાવત્ નમીને જ્યાં શ્રમણ નિર્ગળ્યો છે. ત્યાં આવે છે, આવીને શ્રમણ નિગ્રન્થોને આમ કહે છે - હે આ ! કાપોતલેથી પૃથવીકાય પૂર્વવતુ યાવતુ અંત કરે છે આ ! કાપોતલેચી અપકાયિક ચાવ4 અંત કરે. હે કાયા કાપોતdeી વનસ્પતિકાચિક યાવત એ રીતે અંત રે છે..
ત્યારે તે શ્રમણ નિગmો માર્કેદિક યુગ અણગારને આમ કહેતા યાવત્ પ્રરૂપતા, આ અર્થની શ્રદ્ધાદિ કરતા નથી. આ અર્થની શ્રદ્ધા કરતા, શ્રમણ ભગવદ્ મહાવીર પાસે આવ્યા. આવીને ભગવંતને વંદન, નમસ્કાર કર્યો, કરીને આમ કહ્યું - ભગવન ! માર્કેદિક પુત્ર અણગારે અમને આમ કહ્યું માવઠું પરણું - હે આર્યો! કાપોતલેસી પૃedીકાયિક ચાવતુ અંત કરે છે, હે આર્યો! કાપોતલેશ્વી અપ્રકાચિક ચાવતુ અંત કરે છે, એ રીતે વનસ્પતિકાયિક પણ યાવતુ અંત કરે છે. એ કઈ રીતે? આય! એમ સંબોધી ભગવંતે શ્રમણ-
નિન્થોને આમંત્રીને આમ કહ્યું - હે આયા જે માર્કેદિક યુગ અણગારે તમને એમ કહ્યું સાવ અરૂણુ કે - હે આર્યો/ કાપોતલસ્સી પૃથ્વી-અરૂ-વનસ્પતિકાય ચાવત અંત કરે છે, આ અર્થ સત્ય છે. હે આ ! હું પણ એમ જ કહું છું. હે આ નિશ્ચિતપણે કૃષ્ણલેચી . પૃથવીકાય, કૃષણલેશ્મી પૃdીકાયિકથી રાવત દુઃખનો અંત કરે છે, એ પ્રમાણે હે આયા નીલલેયી પૃedીકાયિક ચાવતુ અંત કરે છે. એ રીતે કાપોતલેગી પણ પૃવીકાયિક માફક અકાયિક, વનસ્પતિકાયિક પણ ગણવા. આ અર્થ સત્ય છે. - ભગવાન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે, એમ કહી શ્રમણ નિભ્યો ભગવંતને વાંદી, નમીને માર્કેદિક પુત્ર અણગાર પાસે ગયા, તેને વંદન, નમસ્કાર કર્યા, પછી આ અને માટે સમ્યફ વિનયપૂર્વક વારંવાર ખમાવ્યા.
• વિવેચન-૭૨૮ :
આઈI fથપુ એમ કહીને આ સૂચવે છે - પ્રકૃતિ ઉપશાંત, પ્રકૃતિથી પાતળા ક્રોધ-માન-માયા-લોભ આદિ. અહીં પૃથ્વી, અપ, વનસ્પતિના અનંતર ભવે મનુષ્યત્વ પ્રાપ્તિથી અંતઃક્રિયા સંભવે છે. તેઉ-વાયુમાં ન સંભવે, કેમકે તે બેમાં અનંતર ભવે માનુષત્વ અપ્રાપ્તિથી પૃથ્વી આદિ ત્રણની જ તક્રિયાને આશ્રીને કહેલ છે. તેજો-વાયું કહ્યા નથી. -- અંતક્રિયા કહી, હવે અંતક્રિયામાં નિર્જરતા પુદ્ગલો કહે છે –

Page #93

૧૮/-/3/ર૯
૧૧
• સૂત્ર-૭૨૯ -
ત્યારે તે માર્કેદિકપુત્ર અણગાર ઉત્થાનથી ઉઠીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવે છે, આવીને ભગવંતને ઈ-નમે છે. પછી આમ પૂછ્યું - ભગવા ભાવિતાત્મા અણગર સર્વે કર્મોને વેદતા, સર્વે કર્મોને નિર્જરા સમ મરણે મરતા, સર્વ મરણે મરતા, સર્વ શરીર ત્યાગ કરતાં, ચરમ કર્મ વેદતા, ચરમ કર્મ નિષ્ટતા, ચરમ શરીર છોડતા, મારણાંતિક કર્મ વેદd-નિર્ભરતા-મરતા, મારણાંતિક શરીર છોડતા, જે ચમ નિર્જરા પુદ્ગલો છે, શું તે સૂક્ષ્મ કહેલ છે ? હે. આયુષ્યમાન શ્રમણ ! શું તે પુગલ સમગ્ર લોકનું અવગાહન કરીને રહેલ છે ?
હા, માર્કેદિક પુત્રી ભાવિતાત્મા અણગારના યાવત (ચરમ નિર્જરા યુગલો) લોકને અવગાહીને રહે છે.
ભગવદ્ ! શું થશાસ્થ મનુષ્ય, તે નિર્જરાપુગલોના અન્યત્વ અને વિવિધત્વને કંઈ પણ જાણે-દેખે ? જેમ પહેલા ઈન્દ્રિય ઉદ્દેશક (પદ)માં કહ્યું તેમ, યાવતુ વૈમાનિક યાવતુ જે તેમાં ઉપયોગયુક્ત છે, તે જાણે-દેખે અને આહાર રહે. (પણ ઉપયોગરહિત હોય તે) ન જાણે - ન દેખે. પણ તેને ગ્રહણ કરે. આ પ્રમાણે નિક્ષેપો કહેવો.
ભગવાન ! શું નૈરયિકો નિર્જરાપુગલોને ન જાણે, ન દેખે પણ ગ્રહણ કરે. એ રીતે ચાવતું પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક કહેવા.
ભગવન્! મનુષ્ય, નિર્જરા યુગલોને શું જાણે-ખે-ગ્રહે કે ન જાણે-ના દેખે • ન રહે? ગૌતમાં કોઈક જાણે-દેખે-ગ્રહે. કોઈક ન જાણે. • ન દેખે - રહે. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું x - ગૌતમાં મનુષ્યો બે ભેદે છે - સંજ્ઞીભૂત, અસંજ્ઞીભૂત. તેમાં જે અસંજ્ઞીભૂત છે, તે ન જાણે - ન દેખે - ગ્રહે. જે સંtીભૂત છે, તે બે ભેદે - ઉપયુકત અને અનુપયુકત, તેમાં જે અનુપયુક્ત છે, તે ન જાણે • ન દેખે • ગ્રહે. તેમાં જે ઉપયુક્ત છે, તે જાણે • દેખે - ગ્રહે. તેથી ગૌતમાં - x • પૂર્વવત કહ્યું. | વ્યંતર અને જ્યોતિકને નૈરયિકવ4 જાણવા.
ભગવા વૈમાનિક, તે નિર્જરા યુગલોને શું જાણે ? છ પ્રત. ગૌતમ ! મનુષ્યવ4 જાણવું. વિશેષ એ કે - સૈમાનિકો બે ભેદ છે . માયી મિસાઈષ્ટિ ઉપHક, અમારી-સમ્મદષ્ટિ ઉપપpક. તેમાં જે મારી મિશ્રાદષ્ટિ છે, તે ન જાણે - ન જુએ . ગ્રહે. જે અમારી સમ્યગ્દષ્ટિ છે, તે બે ભેદે - અનંતરોધપક, પરપરોપક તેમાં જે અનંતરોwhક છે, તે ન જાણે : ન જુએ - ગ્રહે. તેમાં જે પરંપરોપક છે, તે બે ભેદે - પર્યાપ્તા, અપયક્તિા. તેમાં જે પિયતા છે. તે ન જાણે : ન જુએ - ગ્રહે. જે પર્યાપ્ત છે તે બે ભેદે - ઉપયુક્ત, અનુપયુકd. તેમાં જે અનુપયુકત છે, તે ન જાણે - ન જુએ - ગ્રહે.
વિવેચન-ર૯ :ભાવિતાભા • જ્ઞાનાદિ વડે વાસિત આત્મા. અહીં કેવલી લેવા. તેમના સર્વ
૧૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ કર્મ-ભવોપગ્રાહીરૂપે - x છે. વેદયતઃ - પ્રદેશ અને વિપાક અનુભવ વડે અનુભવતો. તેથી સર્વે કર્મ ભવોપગ્રાહી રૂપે જ આત્મપ્રદેશથી ખેરવતો. તથા સર્વાયુ પુદ્ગલાપેક્ષા અંતિમ મરણે મરતો, સમસ્ત દારિકાદિ શરીરને છોડતો. આ જ કહે છે -
વર= - આયુષ્યના ચરમ સમયે વેદેલ, વેદતો અને નિર્જરતો. ચરમાયું પગલાપેક્ષાએ મરણ કરતો, ચરમાવસ્થાના શરીરને છોડતો. આ જ વાત પ્રગટ કહે છે - સવય લક્ષણ મરણની સમીપે, આયુના ચરમ સમયે થાય તે મારણાંતિક, ભવોપગ્રાહીરૂપે વેદતો, નિર્જરતો. તથા મારણાંતિકાયુ દલિક અપેક્ષાએ મરણ કરતો, શરીર છોડતો, જે સવન્તિમ નિર્જીર્ણકર્મદલિક સૂમ તે પુદ્ગલોને ભગવંત વડે પ્રજ્ઞાપેલ છે. • x • x - તેનો ઉત્તર આપે છે.
હા, માર્કેદિક ઈત્યાદિ. તેને કેવલી જ જાણે. - ૪ - છકારા અહીં નિરતિશય લેવા. આUT - અન્યત્વ, બંને અણગાર સંબંધી જે પુદ્ગલો તેનો ભેદ. પાTri - વાણદિ કૃત નાનાવ ‘ઈન્દ્રિય પદ' તે પ્રજ્ઞાપનાનું ૧૫મું પદ, તેનો ઉદ્દેશો-૧- તેમાંથી બાકીનું કહેવું. આ અતિદેશ છે. તેથી જ્યાં અહીં “ગોયમ” કહ્યું ત્યાં ‘માકંદિક ' એમ વાયવું કેમકે પ્રશ્ન તેણે પૂછેલ છે. તે આ છે – ન્યૂન કે તુચ્છ, ગુરુ કે લઘુ જાણેજુએ? ગૌતમાં આ અર્થ સમર્થ નથી. કેમ? -x ગૌતમાં દેવોમાં પણ કેટલાંક તે નિર્જર પુદ્ગલોને * જાણે કે જુએ નહીં તેવી છે ગૌતમ! એમ કહ્યું કે છઠાસ્થ મનુષ્ય તે પુદ્ગલો ન જાણે - ન જુએ. હે આયુષ્યમાન્ શ્રમણો! તે પુદ્ગલો સૂમ છે.
અહીં એવE • જૂન, 19 - નિઃસાર, સૂકમાં “દેવોમાં પણ કેટલાંક એમ કહ્યું - કેમકે પ્રાયઃ દેવ, મનુષ્યથી પ્રાયઃ પપજ્ઞ હોય. દેવોમાં પણ કોઈ વિશિષ્ટ અવધિજ્ઞાન વિકલ હોય. તેઓ જો નિર્જરા પુદ્ગલમાં કંઈ અન્યત્વાદિ ન જાણે, તો મનુષ્ય શું જાણવાના ? પણ વિશિષ્ટ અવધિજ્ઞાનયુક્ત દેવ, જાણે તેમ સમજવું.
ચાવ વૈમાનિક વડે ઈન્દ્રિયપદનો ઉદ્દેશો-૧-કલ્યો. તેના દ્વારા* ૨૪-દંડક સૂચવ્યા. ક્યાં સુધી ? “જે ઉપયુક્ત હોય” ત્યાં સુધી. આ દંક છે - ભગવન! નૈરયિકો શું નિર્જરા પુદ્ગલને જાણે-જુએ, ગ્રહણ કરે ? કે નહીં ? બાકી તો લખેલ જ છે. વિશેષ એ કે – જ્યાં માદારયંતિ - કહ્યું છે, ત્યાં બધે ઓજાહાર જ લેવો. તે શરીર વિશેષથી ગ્રાહ્ય છે, આહારકત્વનો સર્વત્ર-અભાવ છે. લોમાહાર અને પ્રક્ષેપાહારનો ત્વચા અને મુખના ભાવે જ ભાવ છે. * * * * *
મનુષ્ય સૂત્રમાં સંતીભૂત વિશિષ્ટ અવધિજ્ઞાની આદિ જ ગ્રહણ કરે કે જે નિર્જરા પદગલો તેમના જ્ઞાનવિષયક હોય. વૈમાનિક યુગમાં વૈમાનિક અમાયી સમ્યગર્દષ્ટિ ઉપયતમાં જે વિશિષ્ટ અવધિવાળા જ જાણે. માચીમિથ્યાદષ્ટિ ન જાણે.
નિર્જરા પુદ્ગલ કહ્યા, તે ‘બંધ' હોય તો થાય. માટે ‘બંધ' કહે છે - • સૂત્ર-930 :
ભગવાન ! બંધ કેટલા ભેદે છે ? હે માર્કેદિક પુત્ર ! બે ભેદ – દ્રવ્યબંધ, ભાવબંધ : - ભગવન્! દ્રવ્યબંધ કેટલા ભેદે છે? માર્કંદિકપુત્ર! જે ભેદે - પ્રયોગબંધ, વીસાભંધ. • • ભગવન્! વીયસાબંધ કેટલા ભેટે છે ? માર્કેદિક

Page #94

૧૮/-//93o
૧૩૩
૧૩૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
મા બે ભેદે - સાદી વીસસાબંધ, અનાદી વીચસાબંધ - - ભગવન પ્રયોગબંધ કેટલા ભેટે છે? બે - શિથિલ બંધનબંધ, ઘન બંધનબંધ..
ભાવબંધ, ભગવન! કેટલા ભેદે છે ? માર્કેદિક પુત્ર! બે ભેદ - મૂલ પ્રકૃતિબંધ, ઉત્તર પ્રકૃતિબંધ. • • ભગવાન ! નૈરયિકને કેટલા ભેદ ભાવબંધ છે ? માર્કેદિક પુ! બે ભેદે - મૂલ પ્રકૃતિબંધ, ઉત્તર પ્રકૃતિબંધ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી જાણતું.
ભગવાન ! જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ભાવબંધ કેટલા ભેદે છે ? માર્કેદિકપુ ! બે ભેદે - મૂલાકૃતિબંધ, ઉત્તરપકૃતિબંધ - - ભગવતુ ! નૈરયિકને જ્ઞાનાવરણીય કમનો ભાવબંધ કેટલા ભેદે છે? માર્કેદિક પુત્ર બે ભેદે - મૂલાકૃતિબંધ, ઉત્તરપકૃતિબંધ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેવું. જ્ઞાનાવરણીયના દંડક માફક અંતરાય કર્મના ભેદ કહેવા.
• વિવેચન-૭૩૦ -
દ્રવ્યબંધ, આગમાદિ ભેદથી અનેકવિધ છે. અહીં કેવળ ઉભય વ્યતિરિત ગ્રહણ કરવો. તે દ્રવ્યથી-સ્નેહરજૂ આદિ દ્રવ્યનો કે પરસ્પર બંધ તે દ્રવ્યબંધ. ભાવબંધ, આગમાદિ ભેદથી બે પ્રકારે - તે અહીં નોઆગમથી ગ્રહણ કરવો. તેમાં ભાવથી - મિથ્યાત્વાદિ ભવ અથવા ઉપયોગભાવથી અતિરેકથી જીવનો બંધ. પ્રયોગબંધ - જીવપ્રયોગ વડે દ્રવ્યોનું બંધન. વિસસા એટલે સ્વભાવથી. સાદિ વિસસાબંધ- વાદળોનો, અનાદિ વિસસાબંધ - ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાયાદિનો. શિથિલબંધન - ઘાસના પૂળાદિનો, ઘનવિસસાબંધ-રથ ચકાદિનો. -- કમધિકારથી આ કહે છે -
સૂત્ર-૬૩૧ -
ભગવાન ! જીવે પાપકર્મ કર્યું છે ચાવ4 કરો, તેમાં પરસ્પર કોઈ ભેદ છે? હા, છે. -- ભગવન! એમ કેમ કહો છો - x - ? માર્કેદિકયુગ ! જેમ કોઈ પર ધનુષને ગ્રહણ કરે, પછી બાણ ગ્રહણ કરે, સ્થાનથી ઉભો રહે બાણને કાન સુધી ખેંચે, તે બાણને ઉંચે આકાશમાં ફેંકે, તો હું માર્કેદિકપુત્ર ! આકાશમાં
કેલ તે બાણના કંપનમાં ભેદ છે યાવત્ છે તે ભાવે પરિણમન કરે તેમાં ભેદ છે ? હા, ભગવન તેના કંપનમાં યાવત પરિણમનમાં પણ ભેદ છે. હું માર્કેદિકયુગ ! તેથી કહ્યું કે ચાવતુ તેમાં ભેદ છે.
નૈરયિકો જે પાપકર્મ કરે છે ? પૂર્વવત રાવત વૈમાનિકમાં છે. • વિવેચન-૭૩૧ :
થ કંપે છે. • x • નાનાā - અકંપન અવસ્થા અપેક્ષાએ ભેદ. ચાવતું શબ્દથી વિશેષ કરે છે આદિ જાણવું - જેમ બાણને ઉંચે ફેંકતા કંપનાદિથી ભેદ છે, એ પ્રમાણે કર્મના કૃતવ, ક્રિયમાણત્વ અને કરિષ્યમાણત્વરૂપ તીવ-મંદ પરિણામ ભેદથી, તેને અનુરૂપ કાર્યકારિત્વરૂપ ભેદો જાણવા. -- અનંતર કર્મ કહ્યા. તે પુગલ રૂપ છે તેથી પુદ્ગલ -
સૂત્ર-૬૩૨ -
ભગવન! નૈરયિકો, જે પુગલો આહારપણે ગ્રહણ કરે છે, ભગવન ! તે યુગલોનો કેટલો ભાગ ભાવિકાળમાં આહારરૂપે ગૃહિત થાય છે. કેટલો ભાગ નિર છે ? માર્કેદિક પુત્ર! અસંખ્યાતમો ભાગ આહાર કરે છે, અનંત ભાગ નિજી છે (છોડે છે.) - • ભગવદ્ ! કોઈ જીવ તે નિર્જરા યુગલોમાં બેસવા યાવતું સુવા માટે સમર્થ છે ? ના, અર્થ સમર્થ નથી. આ પુદગલો અનાધાર રૂપ કહ્યા છે. વૈમાનિક સધી આમ કહેતું.
ભગવન! તે એમ જ છે, એમ જ છે. • વિવેચન-૩૩૨ -
Bયાનેfષ - ગ્રહણ પછીના ભવિષ્યકાળે. ગૃહીત પુદ્ગલના અસંખ્યાતમાં ભાગે આહાર કરે છે, ગૃહીતનો જ અનંતભાગ મૂત્રાદિવ છોડે છે. ચંદિય - સમર્થ છે ? જેના વડે આઘાર કરાય તે આધરણ, તેનો નિષેધ અનાધારણ • આધાર આપવાને સમર્થ. આમ જિનેશ્વરે કહ્યું છે.
છે શતક-૧૮, ઉદ્દેશો-૪-“પ્રાણાતિપાત” છે
– X - X - X - X - X - X – 0 ઉદ્દેશા-૩-ને અંતે નિર્જસ પુગલમાં બેસવું આદિ પદથી અર્થ થકી પરિભોગ વિચાર્યો. અહીં પ્રાણાતિપાતાદિ વિચારે છે –
• સૂત્ર-૭૩૩ થી ૩૫ :
[33] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહમાં ચાવતુ ગૌતમસ્વામીએ આમ પૂરું - ભગવત્ / પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, યાવત્ મિથ્યાદર્શનશાસ્ત્ર અને પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ ચાવતું મિથ્યાદશનશલ્ય વિરમણ, પૃવીકાચિક રાવતુ વનસ્પતિકાયિક, ધમસ્તિકાય-અધમસ્તિકાય-આકાશાસ્તિકાય • શરીરરહિત જીવ પરમાણુપુગલ, શૈલેશપતિપન્ન અણગર અને સર્વે ભાદર બોરિધર લેવર, આ બધાં બે પ્રકારે છે - જીવ દ્રવ્ય અને અજીવ દ્રવ્ય. ભગવત્ ! શું આ બધાં જીવના પરિભોગમાં આવે?
ગૌતમ! પાણાતિપાત યાવતુ આ જીવદ્રવ્ય અને જીવદ્રવ્ય કેટલાંક જીવોને પરિભોગપણે જલ્દી આવે છે, કેટલાંક જીવોને સાવત્ નથી આવતા. - - ભગવન્! એમ કેમ કહો છો - x - ?
ગૌતમાં પ્રાણાતિપાત યાવતુ મિયાદર્શનશલ્ય, પૃedીકાયિક યાવત્ વનતિકાયિક, બધાં બાદર ભોધિદર કલેવર, આ બધાં જીવદ્રવ્ય અને જીવદ્રવ્ય બે ભેદે છે, જીવની પરિભોગમાં જલ્દી આવે છે. પણ પ્રાણાતિપાત વિરમણ યાવતું મિથ્યાદર્શનશલ્ય વિવેક ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય યાવતું પરમાણુ યુગલ શેલેશી પ્રતિજ્ઞ અણગાર માં બધાં જીવદ્રવ્ય-જીવદ્રવ્ય બે ભેદ છે, તે જીવના પરિભોગમાં જલ્દી નથી આવતા, તેથી એમ કહ્યું કે માવતુ જદી આવતા નથી.
[૩૪] ભગવાન ! કષાય કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ! ચાર ભેટે છે. અહીં

Page #95

૧૮/-/૪/૩૩ થી ૩૫
૧૩૫ કષાયપદ સંપૂર્ણ કહેવું યાવતું લોભથી નિર્જશે.
ભગવાન ! યુ... કેટલા છે ? ગૌતમ! ચાર યુગ્મ છે - કૃવયુગ્મ, યોજ, દ્વાપરયુમ, કલ્યોજ. -- ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જે રાશિ ચતુકથી
પહાર કરતા શેષ ચાર રહે, તે કૃતયુ.... જેમાં રાશી ચતુષ્કથી અપહાર કરતા શેષ ત્રણ રહે તે શ્રોજ, જેમાં રાશી ચતુક અપહાર કરતા શેષ બે રહે, તે દ્વાપરયુગ્મ, જેમાં રાશી ચતુક અપહાર કરવા એક શેષ વધે. તે કલ્યોજ છે. તેથી હે ગૌતમ ! એમ કહ્યું ચાવ4 કલ્યો જ
ભગવદ્ ! નૈરયિક, શું કૃતયુગ્મ કે યાવત્ કલ્યોજ છે ? ગૌતમ! જઘન્યપદમાં કૃતયુમ, ઉત્કૃષ્ટપદમાં યોજ, અજઘન્યોત્કૃષ્ટ પદમાં કદાચિત કૃતયુગ્મ ચાdd કલ્યોજ છે. સ્તનીતકુમાર સુધી કહેવું.
વનસ્પતિકાયિકની પૃચ્છા. ગૌતમ ! જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં આપદ છે. અજઘન્યોત્કૃષ્ટ પદમાં કદાચ કૃતયુગ્મ યાવત્ કલ્યોજ.
બેઈન્દ્રિયની પૃચ્છા. ગૌતમ! જઘન્યપદે કૃતયુગ્મ, ઉત્કૃષ્ટ પદે દ્વાપરયુગ્મ, અજઘન્યોત્કૃષ્ટ પદમાં કદાય કૃતયુગ્મ યાવતુ કદાચ કલ્યો. એ પ્રમાણે યાવતું ચતુરિન્દ્રિય શેષ એકેન્દ્રિયો, બેઈન્દ્રિયવતુ કહેવા. પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક ચાવતું વૈમાનિક, નૈરયિકવ4 કહેવા. સિદ્ધો, વનસ્પતિકાયિક માફક કહેવા.
ભગવાન્ ! શ્રીઓ શું કૃતયુગ્મ છે ? પ્રશ્ન. ગૌતમ ! જઘન્ય પદે કૃતયુમ, ઉત્કૃષ્ટપદે કદાચ કૃતયુમ, રાજઘન્યોત્કૃષ્ટપદે કદાચ કૃતયુગ્મ ચાવતુ કદાચ કલ્યો જ. આ પ્રમાણે અસુરકુમારની સ્ત્રીઓ ચાવત્ સ્વનિતકુમારની સ્ત્રીઓ રણવી. એ પ્રમાણે તિચિયોનિક સ્ત્રીઓ અને માનુષી સ્ત્રીઓ, એ પ્રમાણે ચાવત વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિક દેવી જાણવી.
[૩૫] ભગવન ! જેટલા અલાયુવાળા અંધકવૃષ્ણી ભવ છે તેટલાં જ ઉત્કૃષ્ટાયુવાળા અંધકવૃષ્ણી જીવ છે ? હાં, ગૌતમ! જેટલા અલ્પ આયુવાળા અંધકવૃષ્ણી જીવ છે, તેટલા ઉત્કૃષ્ટo વાળા છે. ભગવાન ! તેમજ છે.
• વિવેચન-૭૩૩ થી ૩૫ -
ઉrifપડવદ્ધ - સર્વ શરીર ત્યજેલ જીવ, થાયરથિના નેવર • ચૂલાકાર ધારી, સૂક્ષ્મ નહીં નિશેતન દેહ અથવા બાદરાકારધારી કવરથી અવ્યતિરેકથી. કડેવર એટલે બેઈન્દ્રિયાદિ જીવો.
આ પ્રાણાતિપાતાદિ સામાન્યથી બે ભેદે છે, પ્રત્યેક નહીં. તેમાં પૃથ્વીકાયાદિ જીવ દ્રવ્યો છે, પ્રાણાતિપાતાદિ જીવદ્રવ્યો નથી, તેના ધર્મો છે. તેથી જીવદ્રવ્યો ધમસ્તિકાયાદિ • x • છે. જીવોના પરિભોગમાં આવે છે અથતિ જીવો વડે ભોગવાય છે. તેમાં પ્રાણાતિપાતાદિ જ્યારે કરે, ત્યારે તેને પ્રવૃતિરૂપે સેવે છે, તેથી તેનો પરિભોગ છે અથવા ચારિત્રમોહનીય કર્મદલિક ભોગહેતુથી તેમના ચારિત્ર મોહાનુભોગ તે પ્રાણાતિપાતાદિ પરિભોગ કહેવાય. પૃથ્વી આદિનો પરિભોગ ગમનશોચનાદિ વડે છે.
૧૩૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ પ્રાણાતિપાતાવિરમણાદિનો પરિભોગ નથી, વધાદિ વિરતિરૂપવથી, તેમના જીવસ્વરૂપવથી છે. ધમસ્તિકાયાદિનો -x-x - તેના અનુપયોગથી પબ્લિોગ નથી. પરિભોગ કષાયથી થાય, તેથી કષાય -
કષાય પદ પ્રજ્ઞાપનાનું ૧૪મું પદ છે. તે આ રીતે - ક્રોધ કષાય, માનકષાય, માયાકષાય, લોભકષાય ઈત્યાદિ - X - X -
અહીં નાકાદિને આઠે કર્મો ઉદયમાં વર્તે છે. ઉદયવર્તીનું અવશ્ય નિર્જરણ થાય. તેઓ કપાયોદયવર્તી છે, તેથી કપાયોદયે કર્મ નિર્જરાના ભાવથી ક્રોધાદિ વડે વૈમાનિકના આઠ કર્મોની નિર્જરા કહી છે.
અનંતર કપાય નિરૂપણ કર્યું. તે ચાર સંગાથી કૃતયુગ્મ લક્ષણ સંસ્થા વિશેષ કહેવા. તેથી હવે યુગ્મ સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરે છે -
ગણિત પરિભાષાથી સમરાશિને ચુમ્મ કહે છે. વિષમને ઓજ કહે છે. અહીં બે રાશીને યુગ્મ, રાશીને ઓજ શબ્દથી કહેવી. • x • ચારે યુગ્મ તે રાશી છે. તેમાં ડગુમ્ન - કૃત એટલે સિદ્ધ, પૂર્ણ. પછી બીજી રાશિ-સંજ્ઞાતર અભાવે, ઓજ વગેરેવત્ અપૂર્ણ છે જે તે યુગ્મ-સમરાશિ વિશેષ તે કૃતયુગ્મ ગોજ-ત્રણ વગેરેથી જ કૃતયુગ્મથી કે ઉપરિવર્તી વડે ઓજ-વિષમ સશિ વિશેષ તે ગોજ. બે આદિથી જ કૃયુગ્મથી ઉપરીવર્તી જે બીજું યુગ્મ તે દ્વાપરયુગ્મ. કલ્યોજ - એકાદિ, ઓજવિપમરાશિ વિશેષ, તે કલ્યો.
જે સશિ ચતુકથી અપહાર દ્વારા અપહાર કરાતા ચાર શેષ વધે તે કૃતયુગ્મ કહેવાય છે. જે રાશિમાં ‘ચાર’પણાથી ચતુક અપહાર નથી, તે પણ ‘ચાર' તપણાના સદ્ભાવથી કૃતયુગ્મ જ છે.
અનંતર કૃતયુમ્માદિ શશિ પ્રરૂપી. હવે તેના વડે જ નારકાદિને પ્રરૂપતા કહે છે - અત્યંત અાપણાથી જઘન્યપદમાં કૃતયુમ્મસંજ્ઞિત. સર્વોત્કૃષ્ટતામાં યોજ સંજ્ઞિત, મધ્યમ પદમાં ચારે છે. આ બધું આજ્ઞા પ્રામાણ્યથી જાણવું. વનસ્પતિકાયિક જઘન્યોત્કૃષ્ટ પદે ‘અપદ' છે. કેમકે તેનો અભાવ છે. નારકાદિને કાલાંતરે પણ જે જઘન્યોત્કૃષ્ટ પદ પ્રાપ્ત થતું નથી, તેમ વનસ્પતિમાં પણ જાણવું. તેઓના પરંપરાથી સિદ્ધિગમન વડે, તે સશિ અનંતત્વના અપરિત્યાગથી અનિયતરૂપથી આમ કહ્યું. *
જીવ પરિણામ અધિકારથી આ કહે છે - વર - વિકિ ભાગવર્તી, આયુષ્યની અપેક્ષાઓ અપાયુક. સંધાવદ - સંદિપ - વૃક્ષ, તેનો આશ્રય કરીને રહેતો અગ્નિ અર્થાત્ બાદર તેજસ્કાયિક, બીજા કહે છે - ગંધક - અપકાશક, સુમનામકર્મોદયાદિથી, વહ્નિ એટલે અગ્નિ અર્થાત સૂમ અગ્નિકાયિક જીવ. તાવ - તેટલા પરિમાણમાં, પર - પ્રકૃષ્ટ, સ્થિતિથી દીર્ધાયુષ્ય.
છે શતક-૧૮, ઉદ્દેશ-૫-“અસુકુમાર” છે
- X - X - X - X - X - X - o ચોથા ઉદ્દેશકને અંતે તેઉકાયની વક્તવ્યતા કહી, તે ભાસ્કર જીવો છે. તેથી અહીં ભાસ્વરજીવ વિશેષ વક્તવ્યતા કહે છે –

Page #96

૧૮/-/૫/૩૬
૧૩૩
૧૩૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
• સૂત્ર-૨૩૬
ભગવન / બે અસુકુમાર દેવ, એક જ અસુકુમારાવાસમાં અસુરકુમાર દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા. તેમાં એક સુકુમાર દેવ પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ હતો, બીજે સુકુમાર દેવ પાસાદીય ચાવ4 પ્રતિરૂપ ન હતો. તે ભગવાન ! આવું કેમ હોય ?
ગૌતમ! અસુરકુમાર દેવો બે ભેદે છે . વચિશરીર અને અવૈક્રિય શરીરી. તેમાં જે વૈક્રિયશરીરી અસુકુમાર દેવ છે, તે પ્રાસાદીય યાવતું પ્રતિરૂપ છે, જે વૈક્રિય શરીરી અસુરકુમાર દેવ છે, તે પ્રાસાદી) ચાવ4 પ્રતિરૂપ નથી. -- ભગવન! આવું કેમ કહો છો ?
- ગૌતમ ! જેમ, આ મનુષ્યલોકમાં કોઈ બે પુરુષ હોય, તેમાંથી એક પુરુષ અલંકૃત, વિભૂષિત હોય અને એક પુરુષ અલંકૃત, વિભૂષિત ન હોય. ગૌતમ! આ બંને પુરુષોમાં કયો પુરુષ પ્રાસાદીય યાવતુ પ્રતિરૂપ છે અને કયો પુરુષ પ્રાસાદીય યાવતુ પ્રતિરૂપ નથી, જે પુરુષ અલંકૃત અને વિભૂષિત છે તે કે અલંકૃત, વિભૂષિત નથી ને? . - ભગવન! તેમાં જે પુરુષ અલંકૃત અને વિભૂષિત છે, તે પુરુષ પ્રાસાદીય પાવન પ્રતિરૂપ છે, જે અલંકૃત વિભૂષિત નથી તે પ્રાસાદીય યાવત પતિરૂપ નથી, તેથી આમ કહ્યું.
ભગવન! બે નાગકુમાર દેવો છે, એક નાગકુમાર ઈત્યાદિ પૂર્વવત્ ચાવતું નિતકુમાર, વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિક આમ જ છે.
• વિવેચન-૩૬ :વેબ્રિયર - વિભૂષિત શરીર. * * * * *
• સૂ-૧૩૮,૩૯ :
[૩૮] ભગવન નૈરચિક, અનંતર ઉદ્ધતીને જે પંચેનિદ્રય વિચચોનિકમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય, ભગવન્! તે કર્યું આયુ સંવેદે છે ?
ગૌતમ! તે નૈરયિકાયુ પ્રતિસંવેદે છે અને પાંચેન્દ્રિય તિર્યંચાયુને સન્મુખ કરીને રહે છે. આ પ્રમાણે મનુષ્યમાં પણ જાણવું. વિશેષ યો કે - તે મનુષ્યાયુને સન્મુખ કરીને રહે છે.
ભગવના અસુકુમાર ઉદ્ધતીને અનંતર જે પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય છે પ્ર. ગૌતભા તે અસુરકુમાર, અતિસંવેદે છે અને પૃવીકાચિકાયુને સન્મુખ કરીને રહે છે . • એ પ્રમાણે જે જેમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય, તેને સન્મુખ કરીને રહે છે અને જ્યાં રહ્યો હોય, તે આયુને પ્રતિસંવેદે છે. આમ વૈમાનિક સુધી જાણવું. વિરોષ એ કે - પૃedીકાયિક જે પૃવીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય, તે પૃવીકાચિકાયુ પ્રતિસંવેદે છે અને અન્ય પૃધીકાયિકાયુને ઉદયાભિમુખ કરીને રહે છે. આ પ્રમાણે ચાવવું મનુષ્ય સ્થાનમાં ઉત્પાદ કહેવો. પરસ્થાને પૂર્વવતું.
[૩૯] ભગવાન ! બે અસુકુમારો એક અસુરકુમારાવાસમાં અસુરકુમાર દેવપણે ઉપન્યા. તેમાં એક અસુકુમાર દેવ - “હું જુરૂપથી વિકુણા કરીશ'', એમ વિચારે. તે ઋજુરૂપ વિક્ર્વો વકરૂપ વિકુવાને ઈચ્છે તો વકરૂપ વિદુર્વે તે જે રૂપ વિકવવા ઈછે, તેવું વિકર્વે (જ્યારે) બીજો અસુકુમાર દેવ ઋજુરૂષ વિકુવા ઈછે, તો વકરમ વિક્વ દે અને વકરૂપ વિકુવા ઈચ્છે તો હજુ વિકુ દે, જ્યાં જે ઈચ્છે, ત્યાં તેનું રૂપ વિકુઈ શકતો નથી.
ભગવન ! આવું કેમ બને ? ગૌતમ! અસુકુમાર દેવો બે ભેદે છે . માયી મિશ્રાદષ્ટિ ઉપપક અને અમારી સમ્યગૃષ્ટિ ઉપપક. તેમાં જે માયી . મિથ્યાદેષ્ટિ સુકુમાર દેવ છે, તે ઋજુ વિકુવા જતાં વક રૂપ વિદુર્વે છે, ચાવતુ તે પે વિકવી શકતો નથી. તેમાં જે અમારી સમ્યગૃtષ્ટિ અસુરકુમાર દેવ છે, તે ઋજુ રૂપ વિકુવા ઈચ્છતાં ઋજુ જ વિદુર્વે યાવતું તે વિદુર્વે
ભગવાન ! બે નાગકુમારો ? પૂર્વવતું. એ પ્રમાણે યાવત્ સ્વનિતકુમાર, વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિક જાણવા. ભગવદ્ ! તેમજ છે.
• વિવેચન-૭૩૮,૭૩૯ :
નૈરયિકાદિ વ્યક્ત જ છે. -- પૂર્વે આયુ પ્રતિસંવેદના કહી. હવે તેની વિશેષ વક્તવ્યતા કહે છે – ભગવત ! બે અસુકુમારાદિ [અહીં વૃત્તિ સ્વયં સ્પષ્ટ છે, કોઈ વિશેષતા નથી, માટે નોંધેલ નથી.)
છે શતક-૧૮, ઉદ્દેશ-૬-“ગુડવણદિ” છે.
- X - X - X - X - X - X - • ઉદ્દેશા-૫-માં અસુરાદિની સચેતનની અનેક સ્વભાવતા કહી, છઠ્ઠામાં ગોળઆદિ અચેતન-સોતનની વિચારાય છે –
• સૂગ-૭૩૭ :
ભગવન! બે મૈરયિક, એક જ નરકાવાસમાં નૈરયિકપણે ઉત્પન્ન થયા, તેમાં એક બૈરયિક મહાકર્મવાળો યાવત મહાવેદનાવાળો છે અને એક નૈરયિક અલાકમવાળો ચાવતુ અભ વેદનાવાળો છે. આમ કેમ ?
ગૌતમ / નરસિક બે ભેદે છે - માયીમિયાર્દષ્ટિ ઉપપHક, અમારી સમ્યક્રષ્ટિ ઉપપક. તેમાં જે માયીમિથ્યાષ્ટિ છે તે નૈરયિક મહાકર્મવાળો યાવ4 મહાવેદનાવાળો છે, તેમાં જે અમારી સમ્યગદષ્ટિ નૈરયિક અપકર્મવાળા ચાવતુ અલ્ય વેદનાવાળા છે.
ભગવદ્ ! બે અસુહુમાર પૂર્વવત. એ પ્રમાણે એનિદ્રય અને વિકસેન્દ્રિય વજીને વૈમાનિક સુધી કહેવું.
- વિવેચન-839 -
મહાકર્મવાળા’ અહીં યાવત શબ્દથી મહાકિયાવાળા, મહાઆશ્રવવાળા જાણવું. અહીં એકેન્દ્રિયાદિ વર્જન કર્યું કેમકે તેમાં માયીઅમારી વિશેષણ યોજાતું નથી. • • નારકાદિ વક્તવ્યતા કહી, તે આયુક પ્રતિસંવેદનાવાળા છે. તેથી આયુ કથન1િ2/12]

Page #97

૧૮/-/૬/go
૧૩૯
૧૮૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
• સૂત્ર-૩૪o -
ભગવત્ / ફાણિત ગોળ કેટલા વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પરવાળો ? ગૌતમ ! આ વિષયમાં બે નયો છે - નિશ્ચયનય, વ્યવહારિકનય. વ્યવહારિક નયથી ફાણિત ગોળ મધુર રસવાળો છે, ઐશ્વયિક નયથી ગોળ પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ અને આઠ સ્પર્શતાળો છે.
ભગવન! ભમર કેટલા વાદિથી છે ? ગૌતમ! અહીં બે નય છે – નિશ્ચયનય, વ્યવહારનય. વ્યવહારનયથી ભમર કાળો છે, નિશાય નથી પંચવણી ચાવતુ આઠ સ્પર્શવાળો છે.
ભગવાન પોપટની પાંખ કેટલા વણદિયુક્ત છે? પૂર્વવતુ વિશેષ ઓ - વ્યવહાર નથી પોપટની પાંખ લીલી છે. નિશ્ચય નયથી પાંચ વર્ષનો છે. બાકી પૂર્વવત - - આ રીતે આ મિલાપશી મજીઠ લાલ છે, હળદર પીળી છે, શંખ શેત છે, કોઇ સુરભિગંધ નથી. મૃતકશરીર દુરભિગંધ છે, લીંમડો કડવો છે, સુંઠ તીખી છે, કપિત્થ કાયાયિક છે, આંબલી ખાટી છે, ખાંડ મધુર છે, વજ કર્કશ છે, માખણ મૃદુ છે, લોઢું ભારે છે, ઉલકત્ર હલ્કા છે, હિમ શીત છે, અનિકાય ઉણ છે, તેલ નિશ્વ છે. • • • ભગવના રાખ? પ્રશ્ન. ગૌતમાં એમાં બે નય છે. • x - વ્યવહારથી રુક્ષ, નિશ્ચયથી પાંચ વર્ષ ચાવતું આઠ પવાળી છે.
વિવેચન-૪૦ :
wifજયકુન - ઢીલો ગોળ, ડું - ગૌચ-મધુર સ સહિત. યથાર - લોક પ્રસિદ્ધ વ્યવહાર, - x • નિશ્ચયથી પંચવર્ણ પરમાણુ હોય.
સૂત્ર-૪૧ :
ભગવાન ! પરમાણુ યુદ્ગલ કેટલા વર્ષ યાવતું પર્ણવાળા છે ? ગૌતમ! એક વણ, એક ગંધ, એક રસ, બે સ્પર્શ. . - ભગવત્ ! દ્વિપદેશિક સ્કંધ કેટલા વણદિનો છે ? ગૌતમ! કદાચ એક વણકદાચ બે વ. કદાચ એક ગંધકદાચ , કદાચ એક સ્ત્ર- કદાચ છે, કદાચ બે પ-કદાચ ત્રણ - કદાચ ચાર સ્પર્શ. એ રીતે પ્રાદેશિક સ્કંધ પણ જાણવું. વિશેષ એ કે - કદાચ એક વણ • બે વર્ષ કે ત્રણ વર્ણ, એ પ્રમાણે સાદિમાં પણ જાણવું. બાકી બધું દ્વિપદેશિક કંધ મુજબ જાણવું. એ પ્રમાણે ચતુ પદેશિક સ્કંધ છે. વિશેષ એ કે - કદાચ એક વર્ણ યાવત ચાર વર્ણ, બાકી પૂર્વવત્ એ પ્રમાણે પંચપદેશિક સ્કંધ જાણવો વિશેષ એ કે - કદાચ એકવણું ચાવતુ પાંચ વર્ણ, એ પ્રમાણે સાદિમાં પણ જાણવું. ગંધ-સ્પર્શ તે મુજબ જ. પંચપદેશિક કહો એ રીતે યાવત્ અસંખ્યપદેશિક સ્કંધ કહેવો.
ભગવન! સૂક્ષ્મ પરિણત અનંતપદેશિક અંધ કેટલા વણઉદિવાળા છે ? પૂર્વવત બધું કહેવું. • • ભગવદ્ ! બાદર પરિણત અનંત પ્રદેશિક અંધ કેટલા વણદિવાળા છે ? ગૌતમ ! કદાચ એક વર્ષ ચાવતું પંચવણ, કદાચ એક કે બે ગંધ, કદાય એક યાવતુ પાંચ સ કદાચ ચાર સ્પર્શ યાવતું આઠ સ્પણવિાળો છે.
• વિવેચન-૭૪૧ :
અહીં વર્ણ-ગંધરસમાં ક્રમશઃ પાંચ-બે-પાંચ ભેદો છે. બે સ્પર્શ - નિગ્ધરક્ષ, શીત-ઉષ્ણ, એમ પરસ્પર અવિરદ્ધ સ્પર્શયુક્ત. અહીં ચાર વિકલ્પ થશે. શીતસ્નિગ્ધ, ઉષ્ણ-રૂક્ષ.
દ્વિપદેશિક - બંને પ્રદેશના એક વર્ષથી એક વર્ણી, અહીં પાંચ વિકલ્પો છે. પ્રત્યેક પ્રદેશ વણઉત્તરના ભાવથી બે વર્ણ હોય. અહીં દશ ભેદો થશે. એ પ્રમાણે ગંધાદિમાં જાણવું. બે સ્પર્શ - બે પ્રદેશના શીત-નિગ્ધત્વ આદિ ભાવથી, અહીં ચાર વિકલ્પો થાય. કદાચ ત્રણ સ્પર્શ-અહીં ચાર વિરૂ૫, તેમાં બંને પ્રદેશના શીત ભાવથી, એકનો નિગ્ધ ભાવ બીજાનો સૂક્ષ ભાવ, ઈત્યાદિ • x • x • આ જ ન્યાયે બે પ્રદેશના રક્ષ ભાવથી ચાર વિકલ્પો. અહીં દેશથી શીત, દેશગી ઉણ, દેશથી સ્નિગ્ધ, દેશથી સૂક્ષ વયનથી. - x -
સૂક્ષમ પરિણામ આદિ અનંતપદેશિક બાદર પરિણામી સ્કંધ પણ હોય, બે અણુ આદિ તો સૂક્ષ્મ પરિણામ જ છે, તેથી અનંતપદેશી ઢંધ સૂમ પરિણામવથી વિશેષિત કર્યો. તેમાં મધ ચાર સ્પર્શી સૂક્ષ્મ, બાદર અને અનંતપદેશિક સ્કંધમાં હોય છે. - મૃદુ, કઠિન, ગુરુ અને લઘુ.
શતક-૧૮, ઉદ્દેશો-૭-“કેવલી” .
- X - X - X - X - X - X – • ઉદ્દેશો-૬-માં નયવાદી મતને આશ્રીને વસ્તુ વિચારી, સાતમાં અન્યતીર્થિક મત આશ્રીને તે વિચારીએ છીએ -
• સૂત્ર-૩૪૨ -
રાજગૃહમાં ચાવતું આમ કહ્યું - ભગવન્! અતીર્થિકો એમ કહે છે ચાવતું પરૂપે છે - કેવલી યક્ષાવેશથી આવિષ્ટ હોય ત્યારે બે ભાષાઓ બોલે છે - મૃષા, સત્યાકૃપા. ભગવના એ કેવી રીતે બને ? ગૌતમ! જે અન્યતીર્થિકો આમ કહે છે યાવતુ તે મિથ્યા કહે છે, ગૌતમ ! હું એમ કહું છું કે - કેવલી યજ્ઞવેશથી આવિષ્ટ થતાં નથી. કેવલી યક્ષાવેશથી આવિષ્ટ થઈને મૃષા કે સત્યામૃષા ભાષા બોલતા નથી. કેવલી સાવધ, અપરોપઘાતિક એવી બે ભાષા ભોલે - સત્ય, અસત્યા-અમૃષા.
• વિવેચન-૭૪૨ -
નવ - દેવના આવેશથી અધિષ્ઠીત. કેવલી અનંત વીર્યવાળા હોવાથી ચક્ષાવેશથી આવિષ્ટ ન થાય. મgorizટ્ટ - પર્વશીકૃત. સત્યાદિ બે ભાષા બોલતા કેવલી ઉપધિ, પરિગ્રહ, પ્રણિધાનાદિ વસ્તુ ભાખે –
• સૂગ-૩૪૩ -
ભગવન! ઉપધિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! કણ ભેદે - કમપધિ, શરીરોપધિ, બા ભાંડ મોપકરણ ઉપાધિ. - - ભગવન ! નૈરયિકો વિશે પ્રસ્ત - ગૌતમ બે ભેદે ઉપધિ છે - કમપધિ, શરીરોપધિ. એકેન્દ્રિયોને છોડીને

Page #98

૧૮|-||૩૪૩
૧૮૧ વૈમાનિક પર્યન્ત બાકી બધાંને ત્રણ પ્રકારે ઉપધિ છે. એકેન્દ્રિયોને બે ભેદ ઉપધિ છે તે આ - કમપધિ અને શરીરોપધિ.
ભગવાન ! ઉપધિ કેટલા ભેદ છે ? ત્રણ ભેદ - સચિત્ત, અચિત, મિw. એ પ્રમાણે નૈરયિકની પણ છે, એ રીતે વૈમાનિક સુધી બધું કહેવું.
ભગવન! પરિગ્રહ કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ! ત્રણ ભેદ. * કર્મ પરિગ્રહ, શરીર પરિગ્રહ, બાહ્ય માંડ માણોપકરણ પરિગ્રહ. • • ભગવન્! નૈરયિકોને ? ઉપધિની માફક પરિગ્રહના પણ બે દંડકો કહેતા.
ભગવન / પ્રણિધાન કેટલાં ભેદે છે ? ગૌતમ ! ત્રણ ભેદ - મનપણિધાન, વચનાપણિધાન, કાયણિધાન. • • ભગવન્! મૈરયિકોને કેટલા ભેદે પ્રણિધાન છે ? પૂર્વવત યાવત નિતકુમાર. પૃeતીકાયિકની પૃચ્છા. ગૌતમ ! એક જ કાય પ્રણિધાન. એ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિક સુધી છે. બેઈન્દ્રિયોની પૃચ્છા. ગૌતમ ! બે પ્રણિધાન-વચન પ્રણિધાન, કાયણિધાન. એ પ્રમાણે ચતુરિન્દ્રિય સુધી કહેવું. બાકીના વૈમાનિક સુધીનાને ત્રણ પ્રણિધાન છે.
ભગવાન ! દુપ્પણિધાન કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમાં ત્રણ ભેદ - મન:દુપ્પણિધાનાદિ, પ્રણિધાનમાં કહ્યા મુજબ દંડક અહીં પણ કહેવા.
ભગવન્! સુપ્રણિધાન કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ત્રણ ભેટે છે - મનઃસુપ્રણિધાન, વચનસુપાિધાન, કાયસુપરણિધાન. ભગવદ્ ! મનુષ્યને કેટલાં સુપરણિધાન છે? પૂર્વવતું. વૈમાનિક સુધી આમ કહેવું.
ભગવાન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે યાવતું વિચારે છે ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સાવત્ બાહ્ય જનપદમાં વિચરે છે.
• વિવેચન-૭૪૩ -
ઉપધિ - જેનાથી આત્મા શુભાશુભગતિમાં સ્થિર કરાય છે. વાહન પર બાહ્ય-કર્મ, શરીર સિવાયના. જે ભાંડ-માન-ઉપકરણ તે રૂ૫ ઉપધિ, છે. તેમાં ભાંડમાત્ર વાસણરૂપ છે. ઉપકરણ-qઆદિ એકેન્દ્રિયોને ભાંડ-મધ્ય ન હોય. તેમના સિવાયના જીવાતે વિવિધ ઉપાધિ છે.
am - શરીરાદિ સચિત દ્રવ્યો, એ પ્રમાણે નૈરયિકોને પણ એમ કહીને આમ સૂચવે છે – ભગવત્ ! નૈયિકોને કેટલી ઉપધિ છે ? ગૌતમ! ત્રણ ભેદે – સચિત, અયિત, મિશ્ર. નારકોની સચિત્ત ઉપધિ, તે શરીર. અચિત્ત તે ઉત્પત્તિ સ્થાન, મિશ્ર-ઉપવાસાદિ પુદગલ યુકત શરીર જ, તેનાં સચેતન-મોતનાવથી મિશ્રરૂપે છે.
પરિગ્રહણ કરાય તે પરિગ્રહ. ઉપાધિ અને પરિગ્રહમાં શો ભેદ ? જે ઉપકારક છે તે ઉપધિ, મમત્વબુદ્ધિથી ગ્રહણ કરાય તે પરિગ્રહ.
પણિહાણ-મન વગેરેનું પ્રકથિી નિશ્ચિત વિષયમાં આલંબન. કેવલી ભાષિત અર્થમાં વિપતિપધમાન અહંવાદીનો નિરાસ કરતું ચરિત્ર -
• સૂત્ર-૭૪૪ થી ૩૪૮ :[૪૪] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહનગર, ગુણશીલ ચૈત્ય, યાવત્
૧૮૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ પૃથ્વીશિલાપક હતો. તે ગુણશીલ ચૈત્યથી કંઈક સમીપ ઘણાં અન્યતીર્થિકો રહેતા હતા. તે આ પ્રમાણે છે – કાલોદાયી, રૌલોંદાયી આદિ શતક-૭માં અન્યતીર્થિકોદ્દેશકમાં કહ્યા મુજબ ચાવત તે કેમ માનવું ?
ત્યાં રાજગૃહ નગરમાં મધુક નામે શ્રાવક વસતો હતો. તે આ યાવત્ અપરિભૂત હતો. જીવાજીવનો જ્ઞાતા થઈ વિચરતો હતો.
ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અન્યદા કોઈ દિવસે પૂવનિપૂર્વ ચાલતા, યાવતુ પધાર્યા, પર્ષદા નીકળી ચાવતુ પર્યાપાસના કરે છે.
ત્યારે મક શ્રાવકે આ વૃત્તાંત જાણચો. તે હર્ષિત, સંતુષ્ટ યાવતુ આનંદિત હદય થયો. સ્નાન કર્યું યાવતું શરીર અલંકારી, પોતાના ઘેરથી નીકળ્યો, નીકળીને પગે ચાલતા રાજગૃહનગરે યાવતું પ્રસ્થાન કર્યું. ચાલતા ચાલતા તે અન્યતીર્થિકોની નીકથી પસાર થયો.
તે અન્યતીર્થિકોએ મદ્રક શ્રાવકને નીકટથી પસાર થતો જોયો. જોઇને એકબીજાને બોલાવી, આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! આપણે આ વાત અવિદિત છે, આ મક્ક શ્રાવક આપણી નિકટથી જઈ રહ્યો છે, તો હું દેવાનુપિયો ! એ શ્રેયકર છે કે આપણે મહૂક શ્રાવકનો આ પદાર્થ પૂછીએ. એમ કરીને એકબીજ સમીપે, વાતને સ્વીકારી, સ્વીકારીને મક જાવક પાસે આવ્યા. આવીને મધુક શ્રાવકને આમ કહ્યું -
| હે મદ્રકા તમારા ધમચિાર્ય, ધર્મોપદેશક, શ્રમણ, જ્ઞાતપુત્ર પાંચ અસ્તિકાય પરૂપે છે. જેમ શતક-૭માં અન્યતીર્થિક ઉદ્દેશામાં કહ્યું તેમ ચાવતુ હે મદ્રકા આમ કઈ રીતે છે?
ત્યારે તે મક્ક શ્રાવકે તે અન્યતીર્થિકોને આમ કહ્યું - જ્યારે (અસ્તિકાય) કાર્ય કરે છે, તે આપણે જાણીએ - જોઈએ છીએ, જે કાર્ય કરતા નથી તો આપણે જાણતા-ક્યા નથી. ત્યારે અન્યતીર્થિકોએ આમ પૂછયું - હે મહુક ! તે કેવો શ્રાવક છે કે તું આ અનિ જાણતો-જોતો નથી ?
ત્યારે મધુક શ્રાવકે તે અન્યતીર્થિકોને આમ કહ્યું - હે આયુષ્યમાનો ! વાયુ વાય છે? - હા, વાય છે. તે આયુષ્યમાનો ! તમે વહેતી હવાનું રૂપ જુઓ છો ? : ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. હે આયુષ્યમાનો ! ઘiણ સહગત પગલો છે ? હા, છે. તમે ઘiણ સહગત પુદ્ગલના રૂપને જોયું છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. • હે આયુષમાનો ! અરણિ સહગત અનિકાય છે ? હા છે. તમે અરણિસહગત અનિકાયના રૂપને જુઓ છો ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. આયુષમાનો ! સમુદ્રને પાર જઈને રૂપો છે ? - હા, છે. તમે સમુદ્ર પારસ્મત રોને જુઓ છો ? : ના, તે અર્થ સમર્થ નથી, છે આયુષમાનો ! દેવલોકગત રૂપો છે ? - હા, છે. તમે દેવલોકગત રૂપોને જુઓ છો ? ના, તેમ નથી.
હે આયુષમાનો ! પ્રમાણે હું તમે, કે બીજા કોઈ છાસ્થ જે કંઈ ન જાણીએ, ન જોઈએ, “તે બધું નથી હોતું” એવું માનીએ તો આ લોકમાં ઘણાં

Page #99

૧૮/-/૪૪ થી ૪૮
૧૮૩
૧૮૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
પદાર્થોનું અસ્તિત્વ ન રહે. એમ કહી કે તેમને પ્રતિહત કર્યા. એમ કરીને ગુણશીલ ચૈત્યમાં ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યા, આવીને ભગવંત મહાવીરને પંચવિધ અભિગમથી ચાવતું પર્યાપાસ્યા.
મદ્રકને આમંત્રી, ભગવંતે મદ્રકને આમ કહ્યું – હે મદ્રક! તે અન્યતીર્થિકોને સારું કહ્યું. તે તેમને સારો ઉત્તર આપ્યો. હે મહુક! અર્થ, હેતુ, પન કે ઉત્તરને જાણ્યા-જોયાસાંભળ્યાસંમત-વિજ્ઞાત થયા વિના જે કોઈ બહુજન મણે કહે છે : પ્રજ્ઞાપે છે યાવતુ ઉપદેશ છે, તે અરિહંતની-અરિહંત પ્રાપ્ત ધમની - કેવલીની અને કેવલી પ્રજ્ઞત ધર્મની આશાતનામાં વર્તે છે. હે મદ્ધક ! તેં તેમને આવો જવાબ આપ્યો. તે ઘણું સારું કર્યું. ઉત્તમ કાર્ય કર્યું. ચાવતું અન્યતીર્થિકોને નિરતર કરી દીધા.
ત્યારે મધુક શ્રાવક શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે આમ કહેતા હાર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈને ભગવંતને વાંદી, નમીને સમીપે જઈ રાવત સેવે છે.
ત્યારે ભગવંતે મદ્ધક શ્રાવકને યાવતું તે મોટી પાર્ષદાને ધર્મ કહો યાવત પદા પાછી ફરી.
ત્યારે મહૂક શ્રાવક યાવત ધર્મ સાંભળીને હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈને પ્રનાદિ પછયા, પૂછીને અ ાણવા, ઉલ્લાનથી ઉઠીને ભગવંતને વાંદી-નમી રાવતું પાછો ગયો. • • • ભવે એમ આમંત્રી ગૌતમસ્વામીએ ભગવત મહાવીરને વાંદી-નમી આમ કહ્યું - હે ભંતે ! મધુક શ્રાવક આપ દેશનુપિય પાસે ચાવતું વજિત થવા સમર્થ છે? ના, તેમ નથી. એ પ્રમાણે જેમ શંખ શ્રાવકમાં કહ્યું, તેમ અરુણાભમાં ચાવતુ અંત કરશે.
[૪૫] હે ભગવન ! મહર્વિક યાવત મહાસૌખ્ય દેવ, હજાર રૂપ વિકુવને પરસ્પર સંગ્રામ કરવા સમર્થ છે? હા, છે . - ભગવન! તે વૈક્રિય શરીર એક જીવ સંબદ્ધ છે કે અનેક જીવ સંબદ્ધ ? ગૌતમાં એકજીવ સંબદ્ધ છે, અનેકજીવ સંબદ્ધ નથી. ભગવદ્ ! તે વિકૃત શરીરના અંતરાલ શું આજીવ સ્પષ્ટ છે કે અનેક જીવ પૃષ્ટ ? ગૌતમ! એકજીવ સૃષ્ટ છે, અનેક જીવ પૃષ્ટ નથી. હે ભગવાન ! કોઈ પુરુષ, તે વૈક્રિયકૃત શરીરોના અંતમાં પોતાનો હાથ, પગ આદિ શતક-૮, ઉદ્દેશા-3-મુજબ કહેવું યાવતું તેમાં શરુઅક્રમણ કરી શકે નહીં
[૪] ભગવત્ ! શું દેવો અને અસુરોમાં સંગ્રામ થાય છે ? હા થાય છે. ભગવાન ! દેવો અને અસુરો સંગ્રામમાં વતતા હોય ત્યારે કઈ વસ્તુ, તે દેવોના શ્રેષ્ઠ શારૂપે પરિણત થાય છે ? ગૌતમાં તે દેવો, જે તૃણ-કાષ્ઠ-- કંકરને સ્પર્શ કરે, તે વસ્તુ તે દેવોને શસ્ત્રરૂપે પરિણમે છે.
ભગવ! જેમ દેવોમાં કહ્યું તેમ અસુરોકુમારોમાં કહેવાય ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. અસુરકુમારોને નિત્ય વિકર્વિત શસ્ત્ર હોય.
[૪૭] ભગવાન ! મહર્તિક ચાવતું મહાસભ્ય દેવ, લવણ સમુદ્રને ચોતરફ પ્રદક્ષિણા કરી જદી આવવાને સમર્થ છે? હા, સમર્થ છે. ભગવદ્ ! મહહિક
યાવ4 મહાસૌખ્ય દેવ, એ રીતે ધાતકીખંડ હીપનેe? યાવતુ હા, છે. એ રીતે રચકવરદ્વીપને ? યાવત, હા સમર્થ છે. તેનાથી આગળ દેવો જાય છે, પણ તેની ચોતરફ પ્રદક્ષિણા કરતાં નથી.
[૪૮] ભગવાન ! શું એવા પણ દેવ છે, જે અનંત કમરિોને જઘન્યથી ૧૦૦, ૨૦e, soo કે ઉત્કૃષ્ટથી વર્ષોમાં ખપાવી દે? હા, છે . • ભગવન ! એવા દેવ છે, જે અનંત કમીશોને જઘન્ય એક-બે કે ઝણ હાર અને ઉત્કૃષ્ટ ૫ooo વર્ષોમાં ખપાવી દે? હા, છે.
ભગવાન ! શું એવા દેવ પણ છે, જે અનંત કમણિોને જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ લાખ અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ લાખ વર્ષોમાં ખપાવે ? હા, છે.
ભગવન્! એવા કોણ દેવ છે, જે અનંત કમરિોને જઘન્ય ૧૦૦ ચાવતું પo૦ વષોઁમાં ખપાવે છે ? એવા કોણ દેવ છે, જે ચાવતું ૫ood ધમાં અપાવે છે ? એવા કોણ દેવ છે જે ચાવતુ પાંચ લાખ વર્ષોમાં ખપાવે ?
ગૌતમ ! વ્યંતર દેવો અનંત કમfશોને ૧૦૦ વર્ષોમાં ખપાવે છે, અસુરેન્દ્ર સિવાયના ભવનપતિ દેવ અનંત કમfશોને ૨૦૦ વર્ષમાં ખપાવે. અસુરકુમાર દેવો અનંત કમશોને 300 વર્ષોમાં ખપાવે.
ગ્રહ-નક્ષત્ર-તારરૂપ જ્યોતિક દેવો અનંત કમશોને ૪૦૦ વમાં યાવત્ ખપાવે. ચંદ્ર-સૂર્ય જ્યોતિકેન્દ્રો જ્યોતિષરાજ અનંત કમfશોને પo૦ વર્ષોમાં ખપાવે.
સૌધર્મ ઈશાન દેવો ૧૦૦૦ વર્ષોમાં ચાવતુ ખપાવે, સનતકુમામાહેન્દ્ર દેવો ૨૦૦૦ વર્ષોમાં યાવતુ ખપાવે, એ પ્રમાણે આ આલાવાથી બ્રહાલોક-લાંતક દેવો ૩ooo વર્ષોમાં ખપાવે, મહાશુક્ર-સહચાર દેવો ઝooo વર્ષોમાં, નિતપ્રાણત આરણ-અયુત દેવો ૫ooo વર્ગોમાં ખપાવે.
નીચલી રૈવેયકના દેવો અનંત કમશોને એક લાખ વર્ષમાં ખપાવે, મધ્યમ શૈવેયકના દેવો બે લાખ વર્ષોમાં, ઉપરની રૈવેયકના દેવો ત્રણ લાખ વર્ષોમાં, વિજયાદિ ચારના દેવો ચાર લાખ વર્ષોમાં અને સવર્થિ-સિદ્ધના દેવો અનંત કમશોને પાંચ લાખ વર્ષોમાં ખપાવે છે.
એ કારણે તે ગૌતમ! તે દેવો જે અનંત કમશોને જધન્યથી ૧oo, રહo, soo અને ઉત્કૃષ્ટથી યoo વર્ષોમાં ખપાવે છે, ચાવતુ પાંચ હજાર વર્ષોમાં ખપાવે છે. યાવતુ પાંચ લાખ વર્ષોમાં ખપાવે. ભગવાન ! તેમજ છે.
વિવેચન-૭૪૪ થી ૪૮ :
જેમ શતક-૭-માં છે” ઈત્યાદિ વડે જે કહ્યું, તે અર્થથી કંઈક દશવિ છે - કાલોદાયી, શૈલોદાયી, સેવાલોદાયી આદિ અન્યતીર્થિકોના. એકઠા થતાં આવો પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થયો, જે ભo મહાવીર પંચાસ્તિકાયોમાં ધમસ્તિકાયાદિ પ્રજ્ઞાપના કરે છે, તેમાં ધર્મ-અધર્મ-આકાશ-પદગલાસ્તિકાય અચેતન છે અને જીવાસ્તિકાય સચેતન છે. ધર્મ-ઘર્મે-આકાશ-જીવ ચાર અરૂપી અને પુદ્ગલાસ્તિકાય રૂપી છે તેમ કહે છે.

Page #100

૧૮/-/
૪૪ થી ૪૮
૧૮૫
૧૮૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
તે કેમ માનવું ? વળી સચેતન-અચેતનાદિરૂપે અર્દશ્યમાનવથી અસંભવ છે, અવિદ્વપકૃત છે. જો તે ધર્માસ્તિકાયાદિ વડે કાર્ય સ્વીકારે, તો તે કાર્ય વડે તેને જાણીએ, જોઈએ. જેમકે - ધૂમાડા વડે અગ્નિ. તેના વડે કાર્ય ન કરીએ તો ના જાણીએ ન જોઈએ. કેમકે કાયદિ લિંગ-દ્વાર વડે જ પૂર્વદર્શિત અતીન્દ્રિય પદાર્થો જણાય છે, આપણને ધમતિડાયાદિ પ્રતીત નથી-કાયાદિ લિંગ દેખાતા નથી, તેના અભાવે આપણે જાણતા નથી.
હવે મક ધમસ્તિકાયાદિથી અપરિજ્ઞાત હતો, તેથી તેને ઉપાલંભ આપે છે • તું કેવો શ્રાવક છો ? ધમસ્તિકાયાદિ અસ્તિત્વ લક્ષણને જાણતો નથી. ત્યારે ઉપાલંભ પામેલો તે x + અન્યતીર્થિકોને નિરૂત્તર કરવાને માટે કહે છે - અસ્થિ આદિ. પાUTHUTય - ગંધ ગુણ, તેની સાથે - સહચરિત હોવાથી ઘાણસહગત. અરજી - અગ્નિ માટે કાષ્ઠનું મથન કરવું, તેની સાથે ગયેલ તે, અરણિ સહગત.
| હે મક તેં જે અસ્તિકાયને જાણતો ન હતો, ત્યારે હું જાણું છું એમ કહ્યું, તે સારું કર્યું. અન્યથા ન જાણવા છતાં હું જાણું છું એમ કહેત તો અહ આદિની આશાતનાકાક થયો હોત.
મક શ્રાવક અરુણાભવિમાને દેવ થયો, તેથી દેવાધિકાર -
તા લોહીનું અંતર - તેઓએ વિફર્વેલા શરીરના અંતર. એ પ્રમાણે જેમ શતક-૮-માં આના દ્વારા સૂચવે છે કે - પણ, હાથ, આંગળી, શલાકા, લાકડી કે કલિંચ વડે હલાવે-ચલાવે કે બીજા તીણ શઅજાત વડે છેદે, વિશેષ છેદે કે અનિકાયમાં બાળે, તેના જીવપ્રદેશને આબાધા કે વ્યાબાધા કરે, શરીરચ્છેદ કરે ? ના, આ અર્થ સમર્થ નથી.
અહીં જે તૃણ, કાષ્ઠ આદિ કહ્યું, તે જે દેવોને વૃણાદિ પણ પ્રહરણ થાય છે, તે અચિંત્ય પુણ્ય-સંભારનાવશથી કહ્યું. જેમ સુભૂમ ચકવર્તીને થાળી ચક બની, ગયેલી. અસુરોની જે નિત્ય વિકવણા તે-તે તે દેવની અપેક્ષાએ થાય છે, કેમકે તેઓ મંદતર પુષ્યવાળા હોવાથી તેવા પુરુષો માફક જાણવું.
વીતવન - એક દિશામાં જાય છે. પણ બધે ભમતો નથી. કેમકે તેવા પ્રયોજનનો અભાવ સંભવે છે.
મલ્પિ ર્તિ ! આદિ. આ દેવોના પુણ્યકર્મ પુદ્ગલો પ્રકૃષ્ટ, પ્રકૃષ્ટતર, પ્રકટતમ અનુભાગવાળા, આયુકમની સહચરિતાથી, વેદનીય અનંતાનંત હોય છે, તે હોવાથી, હે ભગવન્! તે દેવો તે અનંતાનંત કમશિોની મળે અનંત કમશિોને જઘન્યથી ૧૦૦ વર્ષો-ઉત્કટથી ૫૦૦ વર્ષે ખપાવે ? વ્યંતરો અનંતકમશિોને ૧૦૦ વર્ષે ખપાવે. અનંતા એવા તે પુદ્ગલોને અપાનુભાગ પણે થોડા કાળમાં ખપાવવા શક્ય હોવાથી આમ કહ્યું - x - ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થવત્ જાણવું.
છે શતક-૧૮, ઉદ્દેશો-૮-“અનગારકિયા” છે.
– X - X - X - X - X - X – ૦ ઉદ્દેશા-9ને અંતે કર્મક્ષપણા કહી, અહીં તેનો બંધ કહે છે –
સૂત્ર-૪૯ :રાજગૃહે યાવતુ આમ કહ્યું – ભગવત્ ! સંમુખ અને બંને તરફ યુગમx ભૂમિને જોતાં જયપૂર્વક ગમન કરતાં ભાવિતાત્મા અણગારના પગ નીચે મરઘીનું બચ્ચે. બતકન ભર્યું. કુલિંગછાય, અનીને મરે તો તે અણગારને ઐયપિથિકી કિયા લાગે કે સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે ? ગૌતમ ! યાવતુ તે ભાવિતાત્મા અણગારને ઐયપિથિકી ક્રિયા લાગે, બીજી નહીં
ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? જેમ શતક-૭માં સંવૃત્ત ઉદ્દેશામાં ચાવતું અર્થના નિક્ષેપ સુધી કહેવું. ભગવન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે. ચાવત્ વિચરે છે. પછી ભગવંત મહાવીર બાહ્ય જનપદમાં ચાવત વિરચરે છે. • વિવેચન-૭૪૯ -
ગો - આગળ, દુહઓ - દ્વિઘા, અંતરાઅંતર - બંને પડખે અને પાછળ. યુગમાયા-ચૂપ માત્ર દૃષ્ટિથી, રીયં-ગમન કરતો.
વાપીવણ - કુકડીના બચ્ચા, વટ્ટ - વર્તક, પક્ષી વિશેષ, કુલિંગીછાયો - કીડી જેવું જંતુ. પરિચાવજે - મરે.
શતક-9-મુજબ, આ દ્વારા જે સૂચવ્યું તે કંઈ કહે છે – ભગવદ્ ! એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ! જેના ક્રોધાદિ નષ્ટ થયા છે, તેમને ઇચપિથિકી ક્રિયા જ લાગે, આદિ. • * * * * પૂર્વે ગમન આશ્રિત વિચાર કર્યો. હવે તેને જ આશ્રીને અન્યતીચિકના મતનો નિષેધ કહે છે –
• સૂઝ-૭૫૦,૭૫૧ -
[૫૦] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહ યાવતુ પૃથ્વીશિલાપક હતો. તે ગુણશીલ ચૈત્યની સમીપે ઘણાં અન્યતીર્થિકો રહેતા હતા.
ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત સમોસ ચાવતું પર્ષદા નીકળી. - - - તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના મોટા શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર યાવતુ ઉdજાન યાવ4 વિચરે છે.
ત્યારે તે અન્યતીર્થિકો, ગૌતમસ્વામી પાસે આવ્યા, આવીને ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું - હે આયા તમે વિવિધ ગિવિધ અસંયત યાવત એકાંતભાવ છો. • - ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ, અન્યતીર્થિકોને આમ કહ્યું - હે આયોં કયા કારણથી અમે ગિવિધ ત્રિવિધે અસંયત યાવતું એકાંતબાલ છીએ? •• ત્યારે તે અન્યતીર્થિકોએ ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું – હે આ તમે ગમન કરતી વેળા જીવોને આકાંત કરો છો, મારો છો યાવત ઉપદ્રવ કરો છો. તેથી તમે જીવોને આકાંત કરતા, યાવતું ઉપદ્રવ કરતા હોવાથી વિવિધ ગિવિધે ચાવત એકાંતબાલ છો.
ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ, તે અન્યતીર્થિકોને આમ કહ્યું કે – હે અર્યો ! અમે ગમન કરતી વેળા જીવોને કરાતા નથી ચાવતુ ઉપદ્રવ કરતા નથી. હે આયોં ! અમે ગમન કરતી વેળા કાયા, યોગ, ગતિને આશ્રીને વિશેષ રૂપે નિરીક્ષણ કરીને ચાલીએ છીએ, અમે એ રીતે જોઈ-જોઈને ચાલીએ છીએ,

Page #101

૧૮/-/૮/૫૦,૭૫૧
૧૮૩
૧૮૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
વિશેષ-વિરોધ નિરીક્ષણ કરતાં ચાલીએ છીએ. તેથી અમે જીવોને કચડતા નથી ચાવત ઉપદ્રવિત કરતાં નથી. તેથી અમે પ્રાણોને કચડ્યા વિના ચાવત ઉપદ્રવ કર્યા વિના નવિધ ગિવિધે યાવત એકાંત પંડિત થઈએ છીએ.
હે આર્યો! તમે જે સ્વયં ત્રિવિધ ગિવિધે ચાવતુ એકાંતબાલ છો. • • ત્યારે તે અન્યતીર્થિકોએ ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું - કયા કારણે આર્યો ! અમે ત્રિવિધ ગિવિધ યાવત એકાંતબાલ છીએ ?
ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ, તે અન્યતીર્થિકોને આમ કહ્યું - હે આર્યો ! તમે જ ચાલતીવેળા પ્રાણોને કચડો છો યાવત ઉપદ્રવ કરો છો. તેથી તમે પ્રાણોને ચડતા યાવત ઉપદ્રવ કરતા થિવિધે યાવત એકાંતબાલ છો. ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ તે અન્યતીર્થિકોને આ રીતે નિરતર કર્યા કરીને જ્યાં ભગવંત મહાવીર હતા,
ત્યાં આવીને ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કયાં, કરીને ભગવંત સમીપે ચાવતું પર્યાાસના કરે છે. - ગૌતમસ્વામીને આમંત્રી ભગવતે, ગૌતમને આમ કહ્યું - હે ગૌતમ ! તે અન્યતીર્થિકોને સારું કર્યુંતેમને યથાર્થ કહ્યું. હે ગૌતમ! મારા ઘણા શિષ્યો શ્રમણ નિન્જ છાસ્થ છે. જે તમારી જેમ ઉત્તર દેવામાં સમર્થ નથી. જેમ તમે અન્યતીર્થિકોને સારું કહું તેમને આમ કહ્યું તે યથાર્થ છે. ત્યારપછી ભગવંતે આમ કહેતા, ગૌતમસ્વામી હર્ષિત, સંતુષ્ટ થયા. ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કર્યો અને આ પ્રમાણે પૂછ્યું
[૫૧] ભગવન ! શું છEાસ્થ મનુષ્યો પરમાણુ યુગલને જાણે છે - જુઓ છે ? અથવા નથી જાણતા-નથી જોતા ? ગૌતમ ! કેટલાંક જાણે છે, પોતા નથી. કેટલાંક જાણતા નથી . જોતા નથી.
ભગવાન ! છાસ્થ મનુષ્ય દ્વિપદેશિક સ્કંધને શું જાણે છે, જુએ છે ? પૂર્વવતું. એ પ્રમાણે સાવત્ અસંખ્યપદેશિક સ્કંધમાં કહેવું.
ભગવાન ! છાસ્થ મનુષ્ય અનંતપદેશી સ્કંધને ? પ્રશ્ન. ગૌતમ! કેટલાંક જણે છે, જુએ છે. કેટલાંક જાણે છે, જોતા નથી. કેટલાંક જાણતા નથી, જુઓ છે. કેટલાંક જાણતા નથી, જોતા નથી.
ભગવાન ! શું આધવધિક મનુષ્ય પરમાણુ પુદ્ગલને ? છઠસ્થ અનુસાર આધોવધિકને કહેવા યાવત અનંતપદેથી અંધ કહેવો.
ભગવન્! પરમાધવધિક મનુષ્ય, જે સમયે જાણે છે, તે સમયે જુએ છે અને જે સમયે જુએ છે, તે સમયે જાણે છે? ના, તે આર્ય સમર્થ નથી. ભગવના એમ કેમ કહો છો • x -2 ગૌતમાં સાકારમાં તે જ્ઞાન હોય, આનાકારમાં તે દર્શન હોય. તેથી યાવત કહ્યું કે તે સમયે ન જાણે. અનંતપદેશી સુધી કહેવું.
ભગવન્! કેવલી મનુષ્ય પરમાણુ યુગલને ? પરમાધોવધિની માફક કેવલી પણ કહેવા. યાવત અનંતપદેશી. - ભગવાન ! તેમજ છે.
• વિવેચન-૭૫૦,૭૫૧ -
રેલ્વેદ - આક્રમે, કચડે. વોયે - દેહને આશ્રીને ચાલીએ તે યોગ. દેહથી જ ગમના સમર્થ હોય છે. તેથી ચાલીએ છીએ, અશ્વ-શકટાદિથી નહીં. થોન • સંયમ વ્યાપાર, જ્ઞાનાદિના પ્રયોજનમાં ઉપયોગી હોવાથી ભિક્ષાનાદિ કરીએ, તે સિવાય નહીં. રીલે - અcવરિત આદિપણે ગમન વિશેષ. કઈ રીતે? જોઈ-જોઈને, પ્રર્ષથી જોઈ-જોઈને. •. પૂર્વે છઠાસ્થને આશ્રીને - x • કહ્યું. હવે છઠાસ્થ આશ્રીને પ્રશ્ન કરતાં કહે છે -
અહીં છાસ્થ નિરતિશય જ લેવા. નાઈફ ન પાઇ - શ્રુતોષયુક્ત શ્રુતજ્ઞાની, શ્રુતમાં દર્શનનો અભાવ છે. તેનાથી અન્ય - ન જાણે, ન જુએ. અનંત પ્રદેશી સૂનમાં ચાર ભંગ થાય છે. (૧) સ્પશિિદ વડે જાણે છે, આંખ વડે જુએ છે. (૨) બીજો સ્પશદિથી જાણે છે પણ આંખ વડે જોતો નથી, આંખનો અભાવ છે. (3) સ્પશદિથી અગોચરપણાથી જાણતો નથી, આંખ વડે જુએ છે. (૪) અવિષયવથી બીજો જાણતો નથી અને જોતો નથી. છપ્રસ્થાધિકારથી છાસ્થ વિશેષભૂત એવા આધો-અવધિ અને પરમાધો-અવધિ બે સૂત્ર છે.
પરમાવધિક અવશ્ય અંતર્મુહૂર્તમાં કેવલી થાય છે, તેથી કેવલીઝ. તેમાં ' માર • વિશેષ ગ્રહણ સ્વરૂ૫, તે પરમાધોવધિકને તેવું જ્ઞાન હોય છે. તેનાથી વિપર્યયભૂત દર્શન છે, તેથી પરસ્પર વિરુદ્ધથી એક સમયે ન સંભવે.
છે શતક-૧૮, ઉદ્દેશો-“ભવ્યદ્રવ્ય છે
- X - X - X - X - X - X — • ઉદ્દેશા-૮-ને અંતે કેવલી પર્યા. તે ભવ્યદ્રવ્યસિદ્ધ છે. તેથી ભવ્યદ્રવ્ય અધિકારથી અહીં ભવ્યદ્રવ્ય નારકાદિને કહે છે –
• સૂત્ર-૭૫૨ -
રાજગૃહમાં ચાવતુ આમ કહ્યું- ભગવદ્ ! ભવ્યદ્રવ્ય નૈરયિક શું ભવ્યદ્રવ્ય નૈરયિક છે ? હા, છે. -- ભગવન! એમ કેમ કહ્યું - X - જે કોઈ પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક કે મનુષ્ય, નૈરયિકમાં ઉતાજ્જ થવા યોગ્ય છે, તે ભવ્યદ્રવ્ય નૈરયિક કહેવાય છે. તેથી યાવતુ આમ કહેલું છે. આ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર પર્યન્ત mણનું.
ભગવન ભવ્યદ્રવ્ય પૃedીકાયિક, ભવ્યદ્રવ્યપૃedી છે? હા, છે. એમ કેમ? ગૌતમ! જે તિરિચયોનિક કે મનુષ્ય કે દેવ પૃવીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય, તે ભવ્ય દ્રવ્ય પૃનીકાયિક કહેવાય છે, તેથી કહ્યું છે. આ રીતે જ અપ્રકાશિક, વનસ્પતિકાયિકને જાણવા. - - 06, વાયુ, બે - ત્રણ - ચાર ઈન્દ્રિયોવાળામાં જે કોઈ તિર્યંચ કે મનુષ્ય ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય તે ભવ્ય દ્રવ્ય તેઉકાયિક આદિ કહેવાય છે. • • જે કોઈ નૈરયિક ચાવતુ દેવ પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકપણે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય, તે ભવ્ય દ્રવ્ય પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક કહેવાય, આ રીતે મનુષ્ય પણ કહેવા. - - સંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિકને નૈરયિકો માફક કહેવા.

Page #102

૧૮/-/૯/૫ર
૧૮૯
ભાવના ભવ્ય દ્રવ્ય નૈરયિકની કેટલા કાળની સ્થિતિ છે? ગૌતમ! જઘન્યથી અંતર્મહતું ઉત્કૃષ્ટી ઈકોટિ. -- ભવ્ય દ્રવ્ય અસુરકુમારની, ભગવન ! કેટલી કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્ય અંતમુહૂર્ત ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ ચોપમ, એ રીતે ચાવત સનિતકુમાર જણાવા.
- ભવ્ય દ્રવ્ય પૃથવીકાયની પૃચ્છા. ગૌતમ ! જઘન્ય અંતર્મુહૂર્વ અને ઉત્કૃષ્ટ સાતિરેક બે સાગરોપમ આ પ્રમાણે કાયને પણ જાણવા. તેઉ અને વાયુને નૈરયિકવ4 જણવું. વનસ્પતિકાયને પૃથ્વીકાયવત્ જાણવા. બે-ત્રણ-ચાર ઈન્દ્રિયવાળાને નૈરયિકવતુ જાણવા. પાંચેન્દ્રિય તિર્યંચની જઘન્યથી અંતમુહૂd, ઉત્કૃષ્ટથી 33-સાગરોપમ. એ પ્રમાણે મનુષ્ય પણ છે. વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક, વૈમાનિકને અસુકુમારવતું જાણવા. ભગવન તેમજ છે.
• વિવેચન-૭૫૨ -
ભવ્ય દ્રવ્ય નૈરયિક • દ્રવ્યભૂત નાક, તે ભૂતનારક પયયિતાથી પણ હોય છે, તેથી ભવ્ય શબ્દથી વિશેષિત કરેલ છે. • x - તેઓ એકબવિક બદ્ધ આયુષ્ક અભિમુખ નામ-ગોત્ર ભેટવાળા હોય છે.
ભવ્ય દ્રવ્ય તૈરયિકાદિમાં સંજ્ઞી કે અસંી નગામીને અંતર્મુહૂાય અપેક્ષાએ અંતર્મુહd સ્થિતિ કહી, પૂર્વકોટી-મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચને આશ્રીને છે, ભવદ્રવ્ય અસુરાદિને પણ જઘન્યા આ જ સ્થિતિ છે. ઉત્કૃષ્ટી ગણ પલ્યોપમ તે ઉત્તરકુર આદિ યુગલ મનુષ્ય આશ્રીને છે, કેમકે તેઓ મરીને દેવોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. દ્રવ્ય પૃવીકાયિકની સાતિરેક બે સાગરોપમ સ્થિતિ ઈશાન દેવને આશ્રીને છે. દ્રવ્ય તેઉં, દ્રવ્ય વાયુ બંને જઘન્ય અંતર્મુહૂર્વ અને ઉત્કૃષ્ટ પૂર્વકોટી છે. દેવ, યુગલ બંને ત્યાં ઉત્પન્ન ન થાય. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની ઉત્કૃષ્ટ 33-સાગરોપમ, સાતમી નરકાશ્રીત છે.
છે શતક-૧૮, ઉદ્દેશો-૧૦-“સોમિલ” છે.
- X - X - X - X - X - X - o ઉદ્દેશક-૯-ને અંતે ભવ્ય દ્રવ્ય નારકાદિ વક્તવતા કહી, હવે ભવ્ય વ્યાધિકારથી ભવ્યદ્રવ્ય દેવ આણગારની વક્તવ્યતા અહીં કહે છે -
• સૂઝ-૭૫૩ -
રાજગૃહમાં યાવતુ આમ કહ્યું - ભગવન્! ભાવિતાત્મા અણગાર તલવાર કે અઆની ધાર ઉપર રહી શકે? હા, રહી શકે. તે ત્યાં છેદય, ભેદાય? ના, તે અર્થ યોગ્ય નથી, કેમકે તેના ઉપર શસ્ત્ર સંક્રમણ ન કરે. એ રીતે જેમ પાંચમાં શતકમાં પરમાણુ યુગલ વકતવ્યા છે, તે યાવતું “ભગવન! ભાવિતામાં અણગાર ઉદકાળમાં યાવતું પ્રવેશે, તેને શસ્ત્ર સંક્રમણ ન કરે?” . ત્યાં સુધી કહેવી.
• વિવેચન-૩૫૩ :
અહીં અગારની ક્ષઘારાદિ પ્રવેશ વૈક્રિય લબ્ધિ સામર્થ્યથી જાણવો. શતક૫- મુજબ કહી આમ સૂચવે છે - ભગવન્! ભાવિતાભાં અણગાર અગ્નિકાય મોચી જઈ શકે? હા, જઈ શકે - X - ઈત્યાદિ. * - અહીં જાણગારની અસિધારાદિ
૧૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ વક્તવ્યતા કહી, હવે અવગાહનાને જ • x • પરમાણુ આદિમાં કહે છે -
• સૂગ-૩૫૪ :
ભગવાન ! પરમાણુ યુગલ, વાયુકાયથી સૃષ્ટિ છે કે વાયુકાય પરમાણુ પુદગલથી પૃષ્ટ છે ? ગૌતમ ! પરમાણુ પુલ, વાયુકાયથી ધૃષ્ટ છે પણ વાયુકાય પરમાણુ યુદ્ગલથી પૃષ્ટ નથી. • • ભગવન્! દ્વિપદેશિકસ્કંધ વાયુકાયથી ? પૂર્વવતું. એ પ્રમાણે ચાવતુ અસંખ્યપદેશિક કહેવો.
ભગવાન અનંતપદેશિક સ્કંધ, વાયુકાયને? પૃચ્છા. ગૌતમાં અનંત પ્રદેશી સ્કંધ વાયુકાય વડે ઋષ્ટ છે, વાયુકાય, અનંતપદેશી અંધ વડે કદાચ ઋષ્ટ છે, કદાચ ઋષ્ટ નથી. • • • ભગવના મશક વાયુકાય વડે ધૃષ્ટ છે કે વાયુકાય મશક વડે પૃષ્ટ છે? ગૌતમાં મશક વાયુકાય વડે ઋષ્ટ છે, વાયુકાય મશક વડે સ્કૃષ્ટ નથી.
• વિવેચન-૩૫૪ :
વાગ્યા સુડે પરમાણુ પુદ્ગલ વાયુકાય વડે વ્યાપ્ત અર્થાત્ મધ્યમમાં નાંખેલ છે. તો વાયા વાયુકાય પરમાણુ પુદ્ગલ વડે વ્યાપ્ત નથી. વાયુના મોટાપણાથી અણના નિપ્રદેશવથી અતિસૂક્ષ્મતાથી ન વ્યાપી શકે.
અનંતપદેશી ઢંઘ વાયુ વડે વ્યાપ્ત હોય છે. કેમકે તે સૂક્ષ્મતર છે, વાયુકાયા વળી અનંતપદેશી ઢંધ વડે વ્યાપ્ત હોય, ન પણ હોય. કઈ રીતે? જો તે વાયુકાય સ્કંધાપેક્ષાએ મોટા હોય, ત્યારે વાયુ તેના વડે વ્યાપ્ત થાય છે.
વતિ - મશક, વાયુકાય વડે સમસ્તપણે વ્યાપ્ત છે, કેમકે તેની ખાલી જગ્યાને પૂરે છે. વાયુકાય, મશક વડે સ્પષ્ટ નથી. • x • પુદગલ દ્રવ્યો પૃષ્ટવ ધર્મથી નિરયા. હવે વણિિદ વડે તેને જ નિરૂપે છે –
• સૂત્ર-૩૫૫ : -
ભગવાન ! આ રતનપભા પૃવીની નીચે વણથી કાળા-dીલા-રાલ-પીળાશેત, ગંધથી સુગંધી-દુધ, સથી તિક્ત-કર્ક-કષાય-બિલ-મધુર, પથિી કર્કશ-મૃદુ-ભારે-હલકો-શીત-ઉણ-નિધ-રક્ષ એ દ્રવ્યો અન્યોન્યબદ્ધ છે. • ઋષ્ટ છે . ચાવ4 સંબદ્ધ છે? હા, છે. એ રીતે યાવત્ અધઃસપ્તમી સુધી જાણવું. • • • ભગવાન ! સૌધર્મકલાની નીચે પૂર્વવત, એ પ્રમાણે ઇષતામારા પ્રતી, ભગવન! તે એમ જ છે () ચાવત વિચરે છે. પછી ભગવત મહાવીર પણ યાવતુ બાહ્ય જનપદ વિહારે વિચરે છે.
• વિવેચન-૩૫૫ :
મત્રવરતા - આશ્લેષથી ગાઢ, મેગ્નન્નપુટ્ટા - આશ્લેષથી આગાઢ. ચાવતું શબ્દથી એકક્ષેત્રાશ્રિત કહેવું, પરસ્પર સમુદાયથી સંબદ્ધ. -- પુગલ દ્રવ્યો નિરૂપ્યા. હવે આભદ્રવ્યધર્મ અનાત્મદ્રવ્ય - X • તિરૂપે છે.
• સૂત્ર-૩૫૬ :તે કાળે, તે સમયે વાણિજ્યગ્રામ નામે નગર હતું. યુતિપલાશ ચૈત્ય હતું,

Page #103

૧૮/-/૧૦/૩૫૬
૧૯૧
૧૯૨
તે વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં સૌમિલ નામે બ્રાહ્મણ વસતો હતો. તે આ વાવનું અભૂિત હતો. વેદ ચાવતુ સુપરિનિષ્ઠિત, ૫oo શિષ્યો અને પોતાના કુટુંબનું આધિપત્ય કરતો ચાવતું વિચારતો હતો.
ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર યાવત સમોસ ચાવત પરદા પર્યાપાસે છે.
ત્યારે તે સોમિલ બ્રાહ્મણને આ વૃત્તાંત જાણીને આવા પ્રકારે યાવત્ સંકલ્પ ઉતપન્ન થયો. શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર પૂવનિપૂર્વ ચાલતા, પ્રામાનુગામ વિચરતા, સુખે સુખે યાવતુ અહીં આવી, ચાવતું દૂતિપલાશક પૈત્યમાં યાપતિરૂપ યાવત્ વિચરે છે. તો હું ત્યાં ભગવંતની પાસે જઈ. આ આવા પ્રકારના અર્થો યાવત્ વ્યાકરણ પૂછીશ. તેઓ જે અ, આવા પ્રકારના અર્થો સાવ4 વ્યાકરણનો ઉત્તરો આપશે, તો વાંદીશ-નમીશ યાવતુ પર્યાપાસીશ. જો તેઓ મારા આ અને આવા અટવાળા યાવતું વ્યાકરણનો ઉત્તર નહીં આપે તો હું આવા આર્થો યાવત્ વ્યાકરણ વડે તેઓને નિરુત્તર કરી દઈશ.
અ પ્રમાણે વિચાર્યું, વિચારીને સ્નાન કર્યું ચાવતું શરીરને અલંકૃત્વ કરી, પોતાના ઘરથી નીકળ્યો, નીકળીને પગે ચાલતો ૧oo શિષ્યો સાથે સંપરીવરીને વાણિજ્ય ગામનગરની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળે છે, નીકળીને દૂતિપલાશક ચર્ચમાં ભગવત મહાવીર પાસે આવીને, સમીપે રહીને ભગવંતને પ્રમાણે પૂછયું - . . . આપને યાત્રા, યાપનીય, અવ્યાબાધ, વાસુક વિહાર છે?
હે સોમિલા માટે યાત્રા પણ છે, મારે સાપનીય પણ છે, માટે આવ્યાભાઇ પણ છે અને મારે પ્રસુવિહાર પણ છે.
ભગવાન ! આપની યાણ કેવી છે? - - હે સોમિલા મારા તપ, નિયમ, સંયમ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન આવશ્યકાદિ યોગમાં યતના યાત્રા છે.
ભગવન! આપને યાપનીય શું છે ? સોમિલ! સાપનીય બે ભેટે છે - ઈન્દ્રિયયાપનીય, નોઈન્દ્રિયયાયનીય. -- તે ઈન્દ્રિય યાપનીય શું છે? જે મારી શ્રોત્ર-ચક્ષ-પ્રાણ-જીભ-સ્પર્શ ઈન્દ્રિયો નિરૂપઘાત અને માટે વશ વર્તે છે, તે ઈન્દ્રિય સાપનીય છે. • • તે નોઈન્દ્રિયયાપનીય શું છે? જે મારા ક્રોધ-માનમાયા-લોભ નષ્ટ થયા છે, ઉદય પ્રાપ્ત નથી તે નોઈન્દ્રિય યાપનીય છે. આ પ્રમાણે મારા આ યાપનીય છે.
ભગવાન ! તમારે અવ્યાબાધ શું છે? સૌમિલ! જે મારા વાતજ, પિતજ, કફજ સંનિતિકજ વિવિધ રોગાતંક અને શરીરમતદોષ ઉપશાંત છે, ઉદયમાં વર્તતા નથી, તે (મારા) અવ્યાબાધ છે.
ભગવાન ! તમારે પ્રાણુક વિહાર શું છે ? સોમિલા જે આરામ, ઉધાન, દેવકુલ, સભા, પ્રામાં સ્ત્રી-પશુ-નપુંસક વર્જિત વસતિમાં પાસુક ઔષણીય પીઠફલક શા સંસ્કારક સ્વીકારીને વિરું છું. તે પાસુક વિહાર છે.
ભગવાન ! આપને સરસવ ભય છે કે આભડ્યુ? સૌમિલ સરિસવ માટે ભક્ષ્ય પણ છે, અભક્ષ્ય પણ છે. - - એમ કેમ કહો છો ?
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સોમિલા (તમારા) બ્રાહ્મણનયોમાં સરિસવ બે ભેદે છે. તે આ રીતે - મિત્ર સરિસ્સવ અને ધાન્ય સરિસવું. તેમાં જે મિત્ર સરિસ્સવ છે, તે ત્રણ ભેદે છે - સહજત, સહવર્ધિત, સહપાંશુ ક્રિડિત. ત્રણે શ્રમણ નિરંથોને અભક્ષ્ય છે. તેમાં જે ધાન્ય સસિવ છે, તે બે ભેદે છે - તે - શસ્ત્ર પરિણd ને આશર પરિણd. તેમાં જે આશા પરિણત છે તે શ્રમણ નિભ્યોને અભય છે. તેમાં જે શા પરિણત છે, તે બે ભેદે છે - એષણીય અને અનપણીય. તેમાં જે અનેધણીય છે, તે શ્રમણ નિષ્ણોને અભક્ષ્ય છે, તેમાં જે પણીય છે, તે બે ભેદે છે - યાચિત અને અયાચિત તેમાં જે અયાશિત છે, તે શ્રમણ નિગ્રન્થોને અભણ છે. તેમાં જે યશ્ચિત છે તે બે ભેદે છે GGધ અને અલgધ તેમાં જે અલબ્ધ છે, તે શ્રમણ નિળિોને અભય છે, તેમાં જે લબ્ધ છે, તે શ્રમણ નિગ્રન્થોને ભણ્ય છે. તેથી હે સોમિલા એમ કહ્યું કે ચાવતું ભક્ષ્ય પણ છે અને અભય પણ છે.
ભગવન! તમારે “માસ’ ભક્ષ્ય છે કે અભક્ષ્ય ? હે સોમિલ! મારે “માસ' ભક્ષ્ય પણ છે અને અભય પણ છે. એમ કેમ કહો છો - x •?
હે સોમિલા બ્રાહ્મણ નયોમાં “માસ’ બે ભેદે છે. તે આ રીતે - દ્રવ્ય માસ અને કાલમાસ. તેમાં જે કાલમાસ છે, તે શ્રાવણથી અષાઢ સુધી બાર ભેદે છે. તે આ રીતે – શ્રાવણ, ભાદ્રપદ, આસોજ, કાર્તિક, મૃગશિર, પોષ, માઘ, ફાળુન, ચૈત્ર, વૈશાખ, જ્યેષ્ઠ મૂલ, આષાઢ. તે (માસ) શ્રમણ નિર્થીિને અભણ્ય છે. તેમાં જે દ્રવ્ય માસ છે, તે બે ભેદે છે - અમાસ, ધાન્યમાસ. તેમાં જે અમાસ છે, તે બે ભેદે છે - સુવર્ણમાસ અને રૂઢમાસ. તે બંને શ્રમણ નિગ્રન્થોને અભક્ષ્ય છે. તેમાં જે ધાન્યમાસ છે, તે બે ભેદે છે - શરુ પરિણd અને આશઆ પણિત. એ પ્રમાણે જેમ ધાન્યસરિસવમાં કહ્યું તેમ અહીં કહેવું ચાવતું તેથી કહ્યું કે ચાવતુ અભક્ષ્ય છે.
ભગવાન ! આપને કુલત્થા ભક્ષ્ય છે કે અભક્ષ્ય. હે સોમિલા કુલત્થા ભક્સ પણ છે, અભક્ષ્ય પણ છે. એમ કેમ કહ્યું ચાવતું અભય છે ?
હે સોમિલા તમારા બ્રાહમણનયમાં કુલા બે પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે • શ્રી કુલત્થા અને ધાન્ય કુલત્થા. તેમાં જે ચીકુલત્થા છે, તે ત્રણ ભેટે છે. તે પ્રમાણે - કુલ કન્યા, કુલ વધુ, કુલ માતા. આ ત્રણે શ્રમણ નિભ્યોને અભક્ષ્ય છે. તેમાં જે ધાન્ય કુલત્થા છેજેમ ધાન્ય સરિસરમાં કહ્યું તેમ જાણવું. તેથી એમ કહ્યું કે ચાવતુ અભક્ષ્ય પણ છે.
• વિવેચન-૩૫૬ :
HTઆ કહેવાનાર યાત્રા, યાપનીયાદિ. 17 - વાન, યાત્રા એટલે સંયમ યોગમાં પ્રવૃત્તિ. નવા નાં - ચાપનીય, મોક્ષમાર્ગમાં જતાં પ્રયોજક ઈન્દ્રિયાદિ વશ્યતારૂપ ધર્મ. મળાવાદ : શરીરે બાધાનો અભાવ. પકાવાર - પ્રાસુક વિહાર, નિર્જીવ આશ્રય. તન -તવ - અનશન આદિ. નિયમ - તે વિષયક અભિગ્રહ વિશેષ. જેમકે આટલો તપ, સ્વાધ્યાય, વૈયાવસ્યાદિ મારે અવશ્ય સમિ-દિવસમાં કરવો. સંથણ

Page #104

૧૮/-/૧૦/૫૬
૧૯૩
- પડિલેહણાદિ. વાધ્યાય - ધર્મકથાદિ, ધ્યાન - ધર્મ આદિ. આવથવા - છ પ્રકારે.
આમાં જો કે ભગવંતને કિંચિત વિશેષથી સંભવતું નથી, તો પણ તેના ફળના સદ્ભાવથી, તે છે તેમ જાણવું. નવેT - પ્રવૃત્તિ.
વિનવખi - ઈન્દ્રિયવિષયવશ્યત્વ. એ રીતે નવિ વિશેષ એ - નો શબ્દ મિશ્ર વયનવથી ઈન્દ્રિય વડે મિશ્ર સહ અર્થત્વથી કે ઈન્દ્રિયોને સહચરિત તે નોઈદ્રિય-કપાયો. આ યાદિ પદો સામયિક ગંભીર અર્થત્વથી ભગવંતને - X - તેમની અપભાજનાર્ચે પ્રશ્ન કરેલ.
સરસવ - સદંશવય, અન્યત્ર સરસવ. ત્રાસ - દ્રવ્યરૂપ માષ. તમામ - કાળરૂપ માસ. મુનW - કુલાંગના, અન્યત્ર ધાન્ય વિશેષ.
હવે ભગવંત વસ્તુ તવજ્ઞાન જિજ્ઞાસાથી કહે છે - • સૂત્ર-૩૫૩
ભગવાન ! આપ એક છો, ને છો, અક્ષય છો, અવ્યય છો, અવસ્થિત છો કે અનેક ભૂતભાવ ભવિક છો ? હે સોમિલ! એક પણ છું યાવતું અનેકભૂત ભાવ ભાવિક પણ છું ભગવન! કયા કારણે આપ એમ કહો છો કે ચાવતુ હું ભાવિક પણ છું?
હે સોમિલા દ્રવ્યાપણે હું એક છું જ્ઞાન-દર્શન અથથિી હું બે છું પ્રદેશાર્થથી હું ય આવ્યય છું અને અવસ્થિત પણ છું ઉપયોગ અર્થથી હું અનેક ભૂતભાવ-ભાવિક પણ છું તે કારણથી રાવત હું ભાવિક પણ છું (તેમ કહ્યું).
(આ બધું સાંભળી) તે સોમિલ બ્રાહ્મણ સંબુદ્ધ થયો. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને છંદકની માફક ચાવતું તે જે કંઈ આપ કહો છો. જે પ્રકારે આપ દેવાનપિયની પાસે ઘણાં રાજા, ઈશ્વર એ પ્રમાણે જેમ “રાયuસેણઈયમાં ચિત્રસારથી સાવ બાર પ્રકારે શ્રાવક ધમને સ્વીકારે છે, સ્વીકારીને શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વાંદીને યાવતુ પાછો ગયો. ત્યારે તે સોમિલ બ્રાહ્મણ શ્રાવક થયો ચાવતું જીવાજીવનો જ્ઞાતા થયો ચાવતું વિચરણ કરવા લાગ્યો.
ભંતે ! એમ સંબોધન કરીને, ગૌતમરામી, શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વધે છે, નમે છે. વદી-નમીને પૂછ્યું - હે ભગવન્! સોમિલ બ્રાહાણ આપ દેવાનુપિયની પાસે મુંડ થઈને? જેમ શંખ શ્રાવકમાં કહ્યું, તેમ સંપૂર્ણ કહેવું ચાવતુ અંત કરો.
ભગવન્! તે ઓમજ છે, એમજ છે, ચાવત વિચરે છે. • વિવેચન-૭૫૭ :
ઇવે - આપ એક છો, એ પ્રમાણે એકત્વને સ્વીકારીને ભગવંતે શ્રોમાદિ અવયવોના, પોતાને અનેક લબ્ધિથી એકવ દૂષણ આપશે એ બુદ્ધિએ આમ કહ્યું. આપ બે છો, એમ દ્વિવના સ્વીકારમાં એકવ વિશિષ્ટ અર્થતા દ્વિત્વ વિરોધથી મને દ્વિવનું દુષણ આપશે, એ બુદ્ધિએ ઉત્તર આપ્યો.
અક્ષય આદિ ત્રણ પદ વડે નિત્ય આત્મ પક્ષ જણાવ્યો. અનેકમાં ભૂત[12/13].
૧૯૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ અતીત, ભાવ-સતાપરિણામ, ભવ્ય-જે ભાવિમાં છે તે. આના દ્વારા અતીત અને ભવિયત સત્તા પ્રશ્ન વડે અનિત્યતા પક્ષ સ્થાપ્યો. એક તર પરિગ્રહમાં તેને જ દૂષણ થાય, તેથી ભગવંતે સ્યાદ્વાદના નિખિલ દોષગોચર અતિકાંતપણાને અવલંબીને ઉત્તર આપ્યો. કઈ રીતે ?
દ્રવ્યાર્થતાથી - જીવદ્રવ્યના એકવવી ‘હું એક છું પણ પ્રદેશાર્થતાથી નહીં. અનેકવથી હું છું એવા અવયવવાદીના એકત્વોપલંભ બાધક નથી. • x • પદાર્થના સ્વભાવતર બેની અપેક્ષાથી દ્વિવ પણ અવિરુદ્ધ છે તેથી કહ્યું - જ્ઞાન, દર્શના અર્થપણે હું બે છું. - x - જેમ એકજ દેવદત્તાદિ પુરુષ તે તે અપેક્ષાએ પિતૃત્વ, પુત્રત્વ, ભાતૃવ, આદિ અનેક સ્વભાવે હોઈ શકે. --- પ્રદેશાર્થતાથી અસંખ્યાત પ્રદેશતાને આશ્રીને હં અક્ષત પણ છે કેમકે સર્વથા પ્રદેશોના ક્ષયનો અભાવ છે તથા હું અવ્યય પણ છું કેમકે કેટલાંક વયનો અભાવ છે. * *
વળી અવસ્થિત અર્થાત્ હું નિત્ય પણ છું, અસંખ્યાત પ્રદેશિતા જ ક્યારેય પણ દૂર થતી નથી, તેથી નિયતાના સ્વીકારમાં દોષ નથી તયા - - ઉપયોગ અર્થપણે • વિવિધ વિષયમાં અનુપયોગપણાને આશ્રીને અનેકભૂત-ભાવ-ભવિક પણ હું છું. કેમકે ભૂત-ભાવિ કાળમાં અનેક વિષય બોધના આત્માના કથંચિત્ ભિન્ન ભૂતવ અને ભાવિવથી અનિત્યપક્ષમાં પણ અહીં દોષ નથી.
જેમ ‘સયuતેણઈય'માં આદિ. વડે જે સૂચવેલ છે, તે કંઈક અર્થથી દશાવે છે - જેમ દેવાનુપિયની પાસે ઘણાં સજા, ઈશ્વર, તલવર આદિ, હિરણ્ય-સુવણિિદ ત્યજીને મંડ થઈને, ઘર છોડીને, નગારિતા પ્રવજ્યા લે છે, તેમ હું પ્રતજિત થવા સમર્થ નથી, તેથી હું અણુવ્રતાદિ ગૃહસ્થ ધર્મ, ભગવંતની પાસે સ્વીકારું ઈત્યાદિ • x • x •
| મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૧૮-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ |

Page #105

૧૯/-/૧/૭૫૮
શતક-૧૯ — x — —
૦ શતક-૧૮ની વ્યાખ્યા કરી, હવે અવસરે આવેલ શતક-૧૯ કહે છે. • સૂત્ર-૫૮ -
લેશ્યા, ગર્ભ, પૃથ્વી, મહાસવ, ગરમ, દ્વીપ, ભવન, નિવૃતિ, કરણ, વનયસુર, આ દશ ઉદ્દેશકો, શતક-૧૯-માં છે.
• વિવેચન-૫૮ :
(૧) લેશ્યા-પહેલા ઉદ્દેશામાં કહેવી, તેથી આને લેશ્યા ઉદ્દેશક કહ્યો. એ પ્રમાણે બીજે પણ કહેવું. (૨) ગર્ભ-ગર્ભ અભિધાયક, (૩) પૃથ્વી-પૃથ્વીકાયિક આદિ વક્તવ્યતા. (૪) મહાસવ-નાકા, મહાશ્રવ, મહાક્રિયા આદિ પદાર્થ. (૫) ચરમ-અલ્પસ્થિતિક નારકાદિ વડે પરમ-મહાસ્થિતિકતાથી મહાકર્મવાળા આદિ અર્થ પ્રતિપાદનાર્થે. (૬) દ્વીપ-દ્વીપ અભિધાનાર્થે, (૩) ભવન-ભવનાદિ અર્થાભિધાનાર્થે, (૮) નિવૃત્તિ-શરીરાદિની નિષ્પત્તિ, (૯) કરણ-કરણાર્થે. (૧૦) વનચરસુર-વ્યંતર દેવોની વક્તવ્યતા.
Ð શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૧-‘વેશ્યા''
— * — * — * - * — * - * —
૧૯૫
૦ તેમાં પહેલો ઉદ્દેશો વ્યાખ્યાયિત કરીએ છીએ. તેનું આદિ સૂત્ર –
• સૂત્ર-૫૯ -
રાજગૃહમાં યાવત્ આમ કહ્યું – ભગવન્ ! લેા કેટલી છે ? ગૌતમ ! છ. તે આ પ્રમાણે - જેમ પન્નવણાનો ચોથો વેશ્યા ઉદ્દેશો સંપૂર્ણ કહેવો. ભગવન્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૭૫૯ :
‘પ્રજ્ઞાપના' સૂત્રના પદ-૧૭ નો ઉદ્દેશો-૪-લેશ્યા ઉદ્દેશો આ સ્થાને કહેવો. તે આ - કૃષ્ણલેશ્યા ચાવત્ શુક્લલેશ્યા ઈત્યાદિ.
છે શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૨ “ગર્ભ' Ð
— x — * — x — x — x — x
૦ લેશ્મા અધિકારવાળા બીજા ઉદ્દેશાનું આદિ સૂત્ર – - સૂત્ર-૬૦ :
ભગવન્ ! વેશ્યાઓ કેટલી છે ? એ રીતે જૈમ પવણાનો ગર્ભ ઉદ્દેશો છે, તે સંપૂર્ણ કહેવો. - - ભગવન્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૦ :
પૂર્વ - આ ક્રમ વડે જેમ ‘પ્રજ્ઞાપના’ સૂત્રમાં ૧૭માં પદમાં છઠ્ઠો ગોંદ્દેશકગર્ભસૂત્ર ઉપલક્ષિત ઉદ્દેશો છે, તે અહીં કહેવો. તેના ન્યૂનાધિકત્વ પરિહારાર્થે કહ્યું કે – સંપૂર્ણ ઉદ્દેશો કહેવો. આના દ્વારા જે સૂચવ્યું તે આ છે - ગૌતમ ! છ લેશ્મા છે. તે આ - કૃષ્ણલેશ્યા યાવત્ શુક્લલેશ્યા. - - ભગવન્ ! મનુષ્યોને કેટલી લેશ્યા છે ? ગૌતમ ! છ, કૃષ્ણલેશ્યા યાવત્ શુલલેશ્યા, આદિ.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
જે સૂત્રોને આશ્રીને ગર્ભ ઉદ્દેશક અહીં કહ્યો તે આ છે - ભગવન્ ! કૃષ્ણલેશ્તી મનુષ્ય કૃષ્ણલેશ્મી ગર્ભને ઉત્પન્ન કરે ? હા, ગૌતમ ! કરે. ભગવન્ ! કૃષ્ણલેશ્મી મનુષ્ય, નીલલેશ્મી ગર્ભને ઉત્પન્ન કરે ? હા, ગૌતમ ! કરે. આદિ.
Ð શતક-૧૯, ઉદ્દેશો--“પૃથ્વી” છે
— x — x — x — x — x — x -
૧૯૬
૦ બીજા ઉદ્દેશામાં લેશ્યા કહી, પૃથ્વીકાયિકાદિત્વથી ઉત્પન્ન થાય. તેથી ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પૃથ્વીકાયિકાદિને નીરૂપે છે. આ સંબંધે આદિ સૂત્ર –
• સૂત્ર-૬૧ :
રાજગૃહમાં યાવત્ આમ કહ્યું – ભગવન્ ! શું કદાચિત્ યાવત્ ચાર, પાંચ પૃથ્વીકાયિક મળીને સાધારણ શરીર બાંધે છે ? બાંધીને પછી આહાર કરે છે. પરિણમાવે છે, શરીરનો બંધ કરે છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. કેમકે પૃથ્વીકાયિક જીવ પ્રત્યેક આહારી, પ્રત્યેક પરિણામી, પ્રત્યેક શરીર બાંધે છે. ત્યારપછી તેઓ આહાર કરે છે, પરિણમાવે છે, શરીર બાંધે છે.
ભગવન્ ! તે જીવોને કેટલી વેશ્યાઓ છે ? ગૌતમ ! ચાર. તે આ – કૃષ્ણલેશ્યા, નીલલેશ્યા, કાપોતલેશ્યા, તેોલેશ્યા. - - ભગવન્ ! તે જીવો શું સમ્યક્દષ્ટિ, મિથ્યાર્દષ્ટિ, સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ છે ? ગૌતમ ! તેઓ સમ્યક્દષ્ટિ કે સમ્યફમિસાદષ્ટિ નથી, મિથ્યાદષ્ટિ છે.
ભગવન્ ! તે જીવો શું જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની ? ગૌતમ! જ્ઞાની નથી. અજ્ઞાની છે. તે આ મતિ અજ્ઞાની, શ્રુત જ્ઞાની,
ભગવન્ ! તે જીવો શું મનોયોગી, વચનયોગી, કાયયોગી છે ? ગૌતમ !
મનોયોગી કે વાનયોગી નથી. કાયયોગી છે.
ભગવન્ ! તે જીવો શું સાકારોપયુક્ત, અનાકારોપયુક્ત છે ? ગૌતમ ! સાકારોપયુક્ત પણ છે, અનાકારોપયુક્ત પણ છે.
ભગવન્ ! તે જીવો શું આહાર કરે છે ? ગૌતમ ! દ્રવ્યથી અનંત પ્રદેશિક દ્રવ્યો. એ રીતે જેમ પવણાના પહેલા આહારોદ્દેશકમાં કહ્યું છે, તેમ યાવત્ સર્વ આત્મપદેશથી આહાર કરે છે ત્યાં સુધી કહેવું.
ભગવન્ ! તે જીવો જે આહાર કરે છે, તેનો સય થાય છે અને જે આહાર નથી કરતા, તેનો સય નથી થતો? ચીર્ણ આહાર બહાર નીકળે છે અથવા શરીરાદિરૂપે પરિણમે છે ? હા, ગૌતમ ! યાવત્ તેમજ છે.
ભગવન્ ! તે જીવોને એ પ્રમાણે સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા, મન અને વાન હોય છે કે – અમે આહાર કરીએ છીએ ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. તો પણ તેઓ
આહાર તો કરે જ છે. ભગવન્ ! તે જીવોને એ પ્રમાણે સંજ્ઞા યાવત્ વચન હોય છે કે અમે ઈષ્ટ-અનિષ્ટ સ્પર્શને વેદે કે પ્રતિસંવેદે છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી, તો પણ તેઓ વેદન-પ્રતિસંવેદન કરે છે.
ભગવન્ ! તે જીવો શું પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન યાવત્
-

Page #106

૧૯/-/૩/૭૬૧
મિથ્યાદર્શનશલ્ય રહેલા છે? ગૌતમ ! પ્રાણાતિપાત યાવત્ મિથ્યાદર્શનશામાં રહેલા હોય છે. તે જીવો બીજા જીવોની હિંસાદિ કરે છે, તેઓને પણ આજીવ અમારી હિંસાદિ કરનાર છે, તેવું ભેદ જ્ઞાન હોતું નથી.
ભગવન્ ! તે જીવો ક્યાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેઓ નૈરયિકોથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? એ પ્રમાણે જેમ વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં પૃથ્વીકાયિકનો ઉત્પાદ કહ્યો, તેમ અહીં કહેવો.
ભગવન્ ! તે જીવોની કેટલી કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યા અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટી બાવીશ હજાર વર્ષ.
ભગવન્ ! તે જીવોને કેટલા સમુદ્ધાતો છે ? ગૌતમ ! ત્રણ, તે આ છે વેદના, કષાય, મારણાંતિક સમુદ્ઘાત. ભગવન્ ! તે જીવો મારણાંતિક સમુદ્ઘાતથી સમવહત થઈ મરે કે અસમવહત થઈને મરે ? ગૌતમ ! સમવહત થઈને પણ મરે, અસમતહત થઈને પણ મરે.
૧૯૭
ભગવન્ ! તે જીવો અનંતર ઉદ્ધર્તીને ક્યાં જાય છે ? ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? વ્યુત્ક્રાંતિ પદ મુજબ ઉદ્ધર્તના કહેવી,
ભગવન્! શું યાવત્ ચાર-પાંચ કાયિક ભેગા થઈને એક સાધારણ શરીર બાંધે છે ? બાંધીને પછી આહાર કરે છે ? જે પૃથ્વીકાયિકના આલાવા છે, તે જ અહીં કહેવા યાવત્ ઉદ્વર્તે છે. વિશેષ એ કે – સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ૩૦૦૦ વર્ષ કહેવી. બાકી બધું પૂર્વવત્.
ભગવન્ ! શું યાવત્ ચાર-પાંચ તેઉકાયિક ? પૂર્વવત્ વિશેષ એ કે – ઉત્પાદ, સ્થિતિ, ઉદ્ધતના પવણા મુજબ, બાકી પૂર્વવત્ કહેવું.
વાયુકાયિકને એ પ્રમાણે જ જાણવા. સમુદ્દાત ચાર કહેવા. ભગવન્ ! કદાચ યાવત્ ચાર-પાંચ વનસ્પતિકાયિક પૃચ્છા, ગૌતમ ! તે
અર્થ સમર્થ નથી. અનંતા વનસ્પતિકાયિક એકઠા થઈ સાધારણ શરીર બાંધે છે. બાંધીને ત્યારપછી આહાર કરે છે, પરિણમાવે છે. બાકી બધું તેઉકાયિકવત્ કહેવું યાવત્ ઉદ્ધર્તે છે. વિશેષ આ કે – આહાર નિયમા છ દિશાથી, સ્થિતિ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પણ અંતર્મુહૂર્ત. બાકી પૂર્વવત્
• વિવેચન-૭૬૧ :
આ દ્વાર ગાથા ક્યાંક દેખાય છે સ્યાત્, વેશ્યા, દૃષ્ટિ, જ્ઞાન, યોગ, ઉપયોગ, કિમાહાર, પ્રાણાતિપાત, ઉત્પાદ, સ્થિતિ, સમુદ્ઘાત, ઉદ્ઘર્તના, આનો અર્થ વનસ્પતિદંડકાંત ઉદ્દેશકાર્થથી જાણવો.
તેમાં ‘સ્યાત્’ દ્વારમાં - સ્યાત્ એટલે થાય અથવા પ્રાયઃ પૃથ્વીકાયિક પ્રત્યેકશરીર બાંધે એ સિદ્ધ થયું. પણ શિવ - સ્યાત્ એટલે કદાચિત્ ‘ચાવત્ ચાર-પાંચ પૃથ્વીકાય, અહીં યાવત્ શબ્દથી બે કે ત્રણ અને ઉપલક્ષણત્વથી વધારે પૃથ્વીકાયિક જીવો. પ્રશ્નો - એકભૂત, સંયુજ્ય. સામાન્ય શરીર બાંધે. તેના યોગ્ય પુદ્ગલ ગ્રહણ કરીને. આત્યંતિ - વિશેષ આહાર અપેક્ષાથી સામાન્ય આહારના અવિશિષ્ટ શરીર બંધન
-
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
-
સમયે. અથવા આહાર કરીને પરિણમાવેલા પુદ્ગલ વડે શરીરના પૂર્વબંધની અપેક્ષાએ વિશેષથી બંધ કરે, એમ અર્થ કહેવો. - - આ અર્થ સમર્થ નથી કેમકે પૃથ્વીકાયિકો પ્રત્યેકાહારી, પ્રત્યેક પરિણામી છે, તેથી પ્રત્યેક શરીર બાંધે છે, તે તેને યોગ્ય પુદ્ગલ ગ્રહણથી તેનો આહાર કરે છે.
૧૯૮
‘કિમાહાર’ દ્વારમાં - પ્રજ્ઞાપનાના ૨૮માં ૫દના પહેલા ‘આહાર’ નામક ઉદ્દેશામાં સૂત્ર છે, તે આમ કહેવું – ક્ષેત્રથી અસંખ્યપ્રદેશાવગાઢ, કાળથી કોઈપણ કાળસ્થિતિ, ભાવથી વણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શવાળા ઇત્યાદિ. તેં વિજ્ઞજ્ઞ - તે પુદ્ગલો શરીર, ઈન્દ્રિયપણે પરિણમે છે. ચીર્ણ-આહારિત તે પુદ્ગલો મળવત્ વિનાશ પામે, સારરૂપે શરીર, ઈન્દ્રિયપણે પરિણમે. પત્તિપ્તપ્પડ઼ - પરિપ્રવર્તે છે. પન્ના - પ્રજ્ઞા, સૂક્ષ્માર્થ વિષયામતિ, મોરૂ - મનોદ્રવ્ય સ્વભાવ. થ - વાદ્રવ્ય શ્રુતરૂપ.
‘પ્રાણાતિપાત’ દ્વારમાં - પ્રાણાતિપાત વૃત્તિ. - ૪ - આવા વચનાદિ અભાવે પણ પૃવીકાયિકાદિને મૃષાવાદાદિ વડે કહે છે, તે મૃષાવાદાદિ અવિરતિ આશ્રીને કહેવાય છે, હવે હણાયેલ જીવોનો શો વૃત્તાંત છે, તે કહે છે – જેમાં જીવોનો અતિપાતાદિ વિષયભૂત પ્રસ્તાવથી પૃથ્વીકાયિકના સંબંધિ અતિપાતાદિ વડે અતિપાતાદિકારી જીવ કહેવાય. તે જીવોના અતિપાતાદિ વિષયભૂત, માત્ર ધાતક નહીં
‘ઉત્પાદ' દ્વારમાં, વ્યુત્ક્રાંતિપદ મુજબ, આ પ્રજ્ઞાપનાનું છઠ્ઠું પદ છે, આના વડે સૂચવે છે – શું નૈરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય કે દેવથી આવીને ઉપજે છે ? ગૌતમ ! વૈરયિકથી આવીને ન ઉપજે, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવથી આવીને ઉપજે છે. - - સમુદ્ઘાતદ્વારમાં - સમુદ્ઘાતમાં વર્તતા કરેલ દંડ અથવા દંડથી વિરમીને સમુદ્દાત
કર્યા વિના.
‘ઉદ્ધર્તના’ દ્વારમાં - વ્યુત્ક્રાંતિપદ મુજબ - શું વૈરયિકમાં કે ચાવત્ દેવમાં ? ગૌતમ ! નૈરયિક કે દેવમાં ન ઉપજે, તિર્યંચ કે મનુષ્યમાં ઉપજે છે. તેજસ્કાયિક દંડકમાં, અહીં સ્યાત્ આદિ દ્વારો પૃથ્વીકાયિક દંડકવત્ કહેવા. ઉત્પાદાદિમાં આટલું વિશેષ છે. - તેઓનો ઉત્પાદ તિર્યંચ અને મનુષ્યોથી જ છે, સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટે ત્રણ અહોરાત્ર, ત્યાંથી ઉદ્ધર્તીને તેઓ તિર્યંચમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ ઉત્પાદ વિશેષ છે, તેમ લેશ્યામાં પણ તેઓ અપ્રશસ્ત તેજોલેશ્કી જ છે. પૃથ્વીકાયિકને પહેલી ચાર લેશ્યા છે. - ૪ - વાયુકાય દંડકમાં - વેદના, કષાય, મારણાંતિક, વૈક્રિયરૂપ ચાર સમુદ્દાત સંભવે છે કેમકે તેમને વૈક્રિય શરીર સંભવે. વનસ્પતિકાયિક દંડકમાં જે *નિયમા છ દિશામાંથી આહાર' છે, તેમ કહ્યું તે સમજાતું નથી. લોકાંત નિષ્કુટોને આશ્રીને ત્રણ દિશામાંથી આહાર તેમને સંભવે છે, અથવા બાદર નિગોદને આશ્રીને આ જાણવું.
આ જ પૃથ્વી આદિની અવગાહના, અલ્પત્વાદિ નિરૂપણ – - સૂત્ર-૭૬૨ :
ભગવન્ ! આ સૂક્ષ્મ-બાદર, પાપ્તિા-અપતિા પૃથ્વી-અ-ોઉ-વાયુ અને વનસ્પતિકાયિક જીવોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાઓમાંથી કોણ કોનાથી

Page #107

૧૯
૧૯/-/3/૩૬૨ ચાવતું વિશેષાધિક છે ?
ગૌતમ (૧) સૌથી થોડી અપચતા સૂક્ષ્મ નિગોદની જઘન્ય અવગાહના, () અપયતા સમ વાયકાયિકની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી, (3) અપયતા સૂમ તેઉકાયની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી, (૪) આપતા સૂમ અકાયની જઘન્યા અસંખ્યાતગણી, (૫) અપયતા સૂક્ષ્મ પૂરતીની જઘન્યા અસંખ્યાતગણી.
(૬) અપયા ભાદરવાયુની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી, () અપયા ભાદર તેઉની જઘન્ય અવગાહના અસંખ્યાતગણી, (૮) અપયક્તિા ભાદર આકાયની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી, (૯) આપતા ભાદર પૃedીની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી, (૧૦,૧૧) પતિ-અપયક્તિા પ્રત્યેકશરીરી બાદર વનસ્પતિકાયની ભાદર નિગોદની જEdજ્યા અવગાહની બંને તુલ્ય અને અસંખ્યાતગણી.
(૧૨) તેનાથી પયર્તિા સૂક્ષ્મનિગોદની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી, (૧૩) તેની જ અપયતાની ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના વિશેષાધિક (૧૪) તેની જ પયરતાની ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના વિશેષાધિક. (૧૫) પયતા સૂમ વાયુકાયિકની જઘન્યા વગાહના અસંખ્યાતગણી. (૧૬) તેની જ અપયતાની ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના વિશેષાધિક. (૧) તેની જ પ્રયતાની ઉત્કૃષ્ટી વિશેષાધિક, (૧૮ થી ર૦) એ પ્રમાણે સુક્ષ્મ તેઉકાયની જાણવી.
(૧ થી ૩) એ પ્રમાણે સુક્ષ્મ અકાય પણ છે. (૨૪ થી ર૬) એ રીતે સૂક્ષ્મ પૃવીકાયિક, તે વિશેષાધિક છે. (૨૩ થી ૨૯) એ રીતે ભાદર વાયુકાયિક તે તે વિશેષાધિક છે (૩૦ થી ) એ રીતે બાદ તેઉકાયિક વિશેષાધિક છે. (35 થી ૩૫) એ રીતે બાદર અપ્રકાયિકની વિશેષાધિક. (૩૬) થી 3૮) એ રીતે બાદર પ્રણવીકાયિકની વિશેષાધિક છે. • • બધી ત્રણ ગમ વડે કહેવી.
() પયક્તિા બાદરનિગોદની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી, (૪) તેની જ અપચતાની ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના વિશેષાધિક છે. (૪૧) તેની જ પ્રયતાની ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના વિશેષાધિક, (૪૨) પયક્તિા પ્રત્યેક શરીર ભાદર વનસ્પતિકાયિકની જઘન્યા અવગાહના અસંખ્યાતગણી (૪૩) તેની જ આપયાની ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના અસંખ્યાતગણી. (૪૪) તેની જ પતિાની ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના અસંખ્યાતગણી છે.
• વિવેચન-૭૬૨ -
અહીં પૃથ્વી-અૉઉ-વાયુ-નિગોદના પ્રત્યેક, સૂમ, બાદર ભેદો છે. એ રીતે આ દશ અને અગિયાર પ્રત્યેક વનસ્પતિ, એ પ્રત્યેકના પર્યાપ્તા-અપયક્તિા એમ ૨૨ભેદ થયા. તે પણ જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના એ રીતે ૪૪-ભેદ, જીવ ભેદોમાં સ્તોકાદિ પદથી અવગાહના કહેવી.
સ્થાપના આ રીતે - પૃથ્વીકાયની નીચે સૂક્ષ્મ-Mાદર પદ, તેની નીચે પ્રત્યેકને
Boo
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા પદ, તેની નીચે પ્રત્યેકની જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના. એ રીતે અપુકાયિકાદિ પણ સ્થાપવા, પ્રત્યેક વનસ્પતિની નીચે પયક્તિાઅપર્યાપ્તા બે પદ, તેની નીચે પ્રત્યેકની જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના લેવી. આ પૃથ્વી આદિની અંગુલની અસંખ્યાત ભાગ માત્ર અવગાહનવ છતાં અસંખ્યય ભેદવથી સાંગુલનો અસંખ્યાત ભાગ, બીજા-બીજાની અપેક્ષાએ અસંખ્યગુમવમાં વિરોધ નથી. પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સમધિક ૧ooo યોજન જાણવી.
પૃથ્વી આદિના જે અવગાહના ભેદો, તેનું સ્તોકાદિ કહ્યું. હવે કાયાને આશ્રીને તેનું જ ઈતર-ઈતર અપેક્ષાએ સૂક્ષ્મત્વ કહે છે –
• સૂત્ર-૩૬૩ :
ભગવન્! આ પૃથવી-અy-dઉ-વાયુ-વનસ્પતિકાયિકમાં કઈ કામ સૌથી સૂક્ષ્મ અને કઈ જાય સર્વેથી સૂક્ષ્મતર છે?
ગૌતમ! વનસ્પતિકાયિક સૌથી સૂક્ષ્મ, વનસ્પતિકાયિક સૌથી સૂક્ષ્મતર છે . • ભગવન ! આ પૃedી-અરૂ-તેઉ-વાયુકાયિકમાં કઈ કામ સૌથી સૂક્ષ્મને કઈ કામ સૌથી સૂક્ષ્મતર છે? ગૌતમ ! વાયુકાય સૌથી સૂક્ષમ અને સૂઢમાર છે. -. ભગવન! આ પૃedી-અકૃ-તેઉકાયિકમાં કઈ કામ સૌથી સૂક્ષ્મ અને કઈ કાય સૌથી સૂક્ષ્મતર છે? ગૌતમ ! તેઉકાય સૌથી સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષ્મતર છે. • - ભગવાન ! આ પૃથવીકાયિક, પ્રકાયિકમાં કઈ કાય સૌથી સૂક્ષ્મ અને સુમતર છે . - ભગવન! આ પૃવીકાયિક, કાચિકમાં કઈ કાય સૌથી સૂક્ષ્મ અને કઈ કામ સૌથી સૂક્ષ્મતર છે ? ગૌતમ અકાય સૌથી સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષ્મતર છે. - -
ભગવન! આ પૃadી-અોઉં-વાયુ-વનસ્પતિકાચિકમાં કઈ કાય સૌથી ભાદર, કઈ કામ સૌથી ભારતર છે? ગૌતમાં વનસ્પતિકાય સૌથી ભાદર અને ભાદરતર છે. • • ભગવતા આ પૃedી-અપ-ઉ-વાયુકાયિકમાં કઈ કામ સૌથી ભાદર કઈ કાય સૌશી બાદતર છે? ગૌતમાં પ્રતીકાય સૌશી ભાદર અને સૌથી બાદરતર છે. ભગવાના આ આકાય-તેઉકાય-વાયુકાયની કઈ કામ સૌથી ભાદર, કઈ કાય સૌથી ભાદરવર છે? ગૌતમાં અકાય સૌથી ભાદર સૌથી બદતર છે, ભગવના આ તેઉકાય અને વાયુકામાં કઈ કાય સૌથી બાદર, કઈ કાય સૌથી બદતર છે? ગૌતમાં તેઉકાય સૌથી ભાદર સૌથી ભાદરતર છે.
ભગવદ્ ! પૃedી શરીર કેટલું મોટું છે ? ગૌતમ ! અનંત સૂમવનસ્પતિકાયિકના જેટલા શરીરો છે, તેટલા સુક્ષ્મ વાયુકાયના શરીર થાય છે, અસંખ્યાત સૂમ વાયુનાસિકના જેટલા શરીરો છે, તેટલું એક સૂક્ષ્મ નિકાયનું શરીર થાય છે. અસંખ્યાત સૂક્ષ્મતેઉકાયના જેટલા શરીર છે, તેટલું એક સૂક્ષ્મ અપૂકાયનું શરીર છે. અસંખ્યાત સૂક્ષમ અકાયના જેટલા શરીર છે, તે એક સૂમ પૃથ્વીકાયનું શરીર છે
- અસંખ્યાત સૂક્ષ્મ પૃવીકાયના જેટલા શરીર છે, તેટલું એક ભાદર

Page #108

૧૯/-3/૩૬૩
૨૦૧ વાયુકાયનું શરીર છે. અસંખ્યાત ભાદર વાયુકાયિકના જેટલા શરીર છે, તેટલું એક ભાદર તેઉકાયનું શરીર છે, અસંખ્યાત ભાદર તેઉકાયના જેટલા શરીર છે, તેટલું એક બાદર અકાયનું શરીર છે, અસંખ્યાત બાદર અપકાયના જેટલા શરીર છે. એટલું એક બદિર અપકાયનું શરીર છે, અસંખ્યાત ભાદર અપકાયના જેટલા શરીર છે, તેટલું એક બાદર પૃથ્વીકાયનું શરીર છે ગૌતમ / પૃથવીકાયનું શરીર આટલું મોટું કહ્યું છે.
• વિવેચન- ૬૩ -
વાય જાણ - કેટલા જીવનિકાય, સર્વસુહૂમ-સૌથી સૂક્ષ્મ, આ ચક્ષુથી અગ્રાહ્યતા માત્રથી બીજા પદાર્થની અપેક્ષા વિના છે. જેમ સૂક્ષ્મવાયુ. સૂક્ષ્મ મન, તેથી કહે છે - બધાં મધ્યે અતિશય સૂક્ષ્મતર, તે સૂક્ષ્મતરક.
સૂમ વિપરીત બાદર, તેથી સૂફમત્વના નિરૂપણ પછી પૃથ્વી આદિના બાદરવનું નિરૂપણ કરે છે. પૂર્વોક્ત અર્થ બીજા પ્રકારે કહે છે –
અનંતા સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકોના જેટલા શરીરો છે, તે એક સૂક્ષ્મ વાયુનું શરીર છે. અહીં ચાવતું ગ્રહણથી અસંખ્યાત શરીરો લેવા, અનંત વનસ્પતિના એકથી અસંખ્યાત શરીરવથી તેના અનંત શરીરનો અભાવથી પૂર્વે સૂમ વનસ્પતિ અવગાહના અપેક્ષાએ સૂમ વાયુ અવગાહનાનું અસંખ્યાત ગુણત્વ કહ્યું. વાયુ જ જેનું શરીર છે તે, સૂમપણાથી, સૂકમ વાયુશરીર, તેનું અસંખ્યાતપણું - x - જેટલા શરીર પ્રત્યેક શરીરપણાથી છે, તેમનું અસંખ્યાતપણું. બીજી રીતે અવગાહના -
• સૂમ-૩૬૪ -
ભગવના પૃedીકાયિકની શરીરાવગાહના કેટલી મોટી છે ગૌતમાં જેમ કોઈ ચાતુરંત ચક્રવર્તી રાજાની ચંદન ઘસનારી દાસી તરુણ, બળવાનું, યુગવાન, યુવાન, રોગરહિત કાવત્ નિપુણ-શિલાકમવાળી હોય, વિશેષ - અહીં ચર્મેહ, દુધણ, મુષ્ટિક આદિ વ્યાયામ સાધનોથી સુર્દઢ બનેલ શરીરવાળી, ઈત્યાદિ વિશેષણ ન કહેવા. બાકી પૂર્વવતુ ચાવતુ નિપુણ શીલ્પકર્મવાળી, વજમય તિક્ષ્ણ શિલાપર, વજય તીણ લોહથી લાખના ગોળાની સમાન, પૃથ્વીકાયનો મોટો પિંડ લઈને વારંવાર એકઠો કરતી અને સંક્ષેપતી - હું હમણાં પીસી નાંખીશ, એમ વિચારતી ૨૧-વાર પીસે. તો હે ગૌતમાં કેટલાંક પ્રણવીકાયિક સ્પર્શ પામે અને કેટલાંક પૃથવીકાય સ્પર્શ ન પામે. કેટલાંક સઘન પામે અને કેટલાંક સંઘન ન પામે, કેટલાંક પીડા પામે અને કેટલાંક પીડા ન પામે, કેટલાંક ઉદ્વર્તે અને કેટલાંક ન ઉદ્વર્તે. કેટલાંક પીસાય અને કેટલાંક ન પીસાય. હે ગૌતમાં પૃવીકાયિકની આટલી મોટી શરીરાવગાહના છે.
ભગવાન ! પૃવીકાયિક આકાંત થતા કેવી વેદના અનુભવતા વિચરે છે ? ગૌતમ ! જેમ કોઈ હરણ, બળવાન ચાવતુ નિપુણશિલ્પકર્મી એક પુરષ હોય, તે કોઈ જીણ, જરાર્જરિત દેહવાળા યાવત દુર્બળ પુરુષના મસ્તકે મુક્કી વડે
૨૦૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ પ્રહાર કરે, તો તે પુરુષના મુકી પ્રહારથી તે વૃદ્ધ કેવી પીડા અનુભવે છે ? હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! તે અનિષ્ટ પીડા અનુભવે. તેમ છે ગૌતમ ! તે પુરુષની વેદના કરતા, પૃવીકાયિક જીવ આક્રાંત થાય ત્યારે આથી પણ અધિકતર અનિષ્ઠ, એકાંત યાવતું અમણામ વેદનાને અનુભવતા વિચરે છે.
ભગવન્! અકાણ, સંઘર્ણન પામતા કેવી વેદના અનુભવે ? ગૌતમ! જેમ પૃવીકાચિકમાં કહ્યું તેમ જાણવું. એ રીતે તેઉકાય અને વાયુકાર્યમાં પણ જાણવું, એ રીતે વનસ્પતિકાયિક પણ જાણવું યાવતું વિચારે છે ભગવાન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૭૬૪ :
વણકપેસિકા- ચંદનપીસનારી, તરણી-વિકસતી વયવાળી, બલ-સામર્થવાળી, md-સપમદષમાદિ વિશિષ્ટકાળવાળી. જુવાણિ-વયને પ્રાપ્ત. અપાયંક-નીરોગી, (વર્ણન) • સ્થિર હસ્તાગ્ર, દેઢ હાથ-પગ-પીઠ-ઉરુ આદિવાળી. અહીં ચર્મેટ, દુધ્રણ આદિ ન કહેવું. * * * * * * * તિખ-કઠોર, વામg - વજમી, તે જ છેદરહિત, કઠિન હોય છે સહકરણીય - જેમાં ચૂર્ણરૂપ દ્રવ્યો કરાય છે તે પેષણશિલા. વર્તકવરેણ - લોટકપ્રધાન, પુઢવિકાઈય - પૃવીકાયિકનો સમુદય. જતુ ગોલા સમાન - ડિંભરૂપ રમવાના લાખના ગોળા પ્રમાણ અથતિ બહુ મોટા નહીં.
પડિસાહરિએ પ્રતિસંહરણ શિલાના અને શિલાગકને સંહરીને પિંડરૂપ કરણ - X • કેટલાંક શિલામાં કે શિલાપત્રકમાં ચોટે છે, સંઘર્ષિત થાય, પીડાય, મરે છે. કઈ રીતે ? પીસાઈને. આટલા મોટા અર્થાત્ અતિસૂક્ષમ છે. વિશિષ્ટ પેષણ સામગ્રીમાં (પણ) કેટલાંક પીસાઈને સ્પર્શ પણ પામતા નથી. • x • સંઘ એ આક્રમણનો ભેદ છે તેથી આકાંત પૃથ્વી આદિને જેવી વેદના થાય છે તે કહી - મુકી વડે આક્રમણ કરાતાં, • X - ઉક્ત લક્ષણા વેદના હોવાથી આમ કહ્યું.
છે શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૪-“મહાશ્રવ” &
-XX-XX-XX પૃથ્વીકાયાદિ મહાવેદના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં કહી, ચોથા ઉદ્દેશામાં નાકાદિ મહાવેદનાદિ ધર્મ વડે નિરૂપે છે, એ સંબંધે આવેલ સૂત્ર –
• સૂગ-૬૫ :
ભગવન (૧) શું નૈરયિક જીવ મહાસંવ, મહાક્રિયા, મહાવેદના, મહાનિર્જરાવાા છે ? ગૌતમ! અર્થ સમર્થ નથી. (૨) ભગવન્! નૈરયિકો, મહાવ, મહાકિયા, મહાવેદના, અનિર્જરાવાળા છે? હા, છે. (3) ભગવન ! નૈરયિકો મહાશ્વત, મહાક્રિયા, વેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે ? ગૌતમ! તે અર્થ સમર્થ નથી. (૪) નૈરસિકો મહાશ, મહાક્રિયા, આલાવેદના, અનિરાવાળા છે ? ગૌતમ તે અર્થ સમર્થ નથી. (૫) ભગવન! નૈરયિકો મહાશ્વત, અક્રિયા, મહાવેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે ? ગૌતમ! તે અર્થ સમર્થ નથી.
(૬) ભગવન નૈરયિક મહાશ્વત, ક્રિયા, મહાવેદના, અલ્પનિર્જરાવાળા

Page #109

૧૯-૪/૩૬૫
૨૦૩
૨૦૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪
છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. (૩) ભગવન્! નૈરયિક મહાશ્વત, અપક્રિયા, અલાવેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. (૮) ભગવન ! નરયિક મહાવ, અતાકિયા, અાવેદના, અભિનિર્જરાવાળા છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. (૬) ભગવન્! નૈરયિક અભાશવ, મહાક્રિયા, મહાવેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. (૧૦) ભગવના નૈરયિક અથાશ્રવ, મહાક્રિયા, મહાવેદના, અનિર્જરાવાળા છે? ના, તેમ નથી..
(૧૧) નૈરયિક અપાશવ, મહાક્રિયા, અાવેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે ? ના, અર્થ સમર્થ નથી. (૧) નૈરયિક અભાષ્યવ, મહાક્રિયા, લાવેદના, અલ્પનિક્રાવાળા છે? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી. (૧૩) નૈરયિક, અથાકd, અઘક્રિયા, મહાવેદના, અનિરાવાળા છે ? તે અર્થ સમર્થ નથી. (૧૫). નૈરયિક અથાશ્રવ, અક્રિયા, અલાવેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે ? તે અર્થ સમર્થ નથી. (૧૬) નૈરયિક અલ્પાશ્વત, અલ્સ ક્રિયા, અાવેદના, અતાનિર્જરાવાળા છે? તે અર્થ સમર્થ નથી. આ ૧૬ ભંગ.
ભાવના અસુરકુમાર મહાવ, મહાકિયા, મહાવેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે ? તે અર્થ સમર્થ નથી, એ પ્રમાણે ચોથો ભંગ કહેવો, બાકીના ૧૫-ભંગનો નિષેધ કરવો. એ પ્રમાણે અનિતકુમાર સુધી કહેવું.
ભગવાન ! પૃdીકાસિક મહાશ્વત, મહાક્રિયા, મહાવેદના, મહાનિર્જરાવાળા છે? હા, કદાચ હોય, એ પ્રમાણે ચાલવ ભગવન! પૃeતીકારિક શું અથાશ્રવ, અલપક્રિયા, અાવેદના, અપનિર્જીવાળા છે ? હા, કદાચ હોય. એ પ્રમાણે મનુષ્ય સુધી કહેવું. સંતર, જ્યોતિક વૈમાનિકને અસુરકુમાર માફક કહેa. • • ભગવદ્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૬૫ - -
શિવ - હોય છે, નૈરયિકો, મહાશ્રવી-પ્રચૂકર્મબંધ નથી. મહાક્રિયા-કાયિકી આદિ ક્રિયાના મહાપણાથી. મહાવેદના-વેદનાથી તીવ્રતાથી. મહાનિર્જરા-ઘણાં કર્મોના ક્ષયથી. આ ચાર પદોના ૧૬ ભેદ થાય છે. આ ભેદોમાં નારકોને બીજા ભંગમાં જાણવા, કેમકે તેઓને આશ્રવાદિ કણનું મોટાપણું છે અને કર્મનિર્જસનું અલાપણું છે. બાકીનાનો નિષેધ કર્યો છે.
અસુરાદિ દેવોમાં ચોથો ભંગ કહ્યો છે, તેઓ મહાશ્રવ અને મહાકિયાવાળા છે, કેમકે વિશિષ્ટ અવિરતિથી યુકત છે. પ્રાયઃ અસાતાના ઉદયના અભાવે અલ્પ વેદનાવાળા છે, પ્રાયઃ અશુભ પરિણામથી અપનિર્જરાવાળા છે.
પૃથ્વી આદિમાં ચારે પણ પદો, તેની પરિણતિની વિચિત્રતાથી સવ્યભિચાર સોળે પણ ભંગ થાય છે.
શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૫-“ચરમ” છે.
– X - X - X - X - X - X – o ઉદ્દેશા-૪-માં નારકાદિ કહ્યા. અહીં પણ બીજા ભંગથી તે કહે છે -
• સૂત્ર-૩૬૬ -
ભગવાન ! શું નૈરયિક ચરમ પણ છે અને પરમ પણ છે ? હા છે. • • ભગવાન ! શું ચરમ નૈરયિકો કરતા પરમ ભૈરાયિક મહાકમવાળ (મહાકિયાવાળા) મહાગ્રતવાળા અને મહાવેદનાવાળા છે. પરમ નૈરયિક કરતા ચરમ નૈરયિક અાકમવાળા ચાવતુ અાવેદનાવાળા છે? હા, ગૌતમ ! ચરમ કરતા પમ નૈરચિક યાવત મહાવેદનાવાળા છે. ઈત્યાદિ - ૪ -
ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું કે ચાવત ભ વેદનાવાળા છે ? હે ગૌતમ ! સ્થિતિને આશ્રીને, આ કારણે હે ગૌતમ ! આમ કહ્યું છે..
ભગવન / અસુકુમારો ચરમ પણ છે અને પરમ પણ છે ? પૂર્વવતુ. વિશેષ એ કે - વિપરીત કહેવું પરમ એકમ છે, ચરમ મહાકમાં છે. બાકી પૂર્વવત. નિતકુમાર સુધી આમ જ જાણવું.
પૃથ્વીકાયિકથી મનુષ્ય સુધી, નૈરયિકવ4 જાણવું. વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિકને અસુરકુમારવ4 જાણવા.
- વિવેચન-૭૬૬ -
વેરમ - અલ્પ સ્થિતિવાળા, પરમ - મહાસ્થિતિવાળા. કપડુā - જે નાકોની વધુ સ્થિતિ છે, તે અપસ્થિતિવાળા કરતાં, અશુભકમોપેક્ષાએ મહાકર્મવાળા આદિ છે. જેમની સ્થિતિ છે તે બીજા કરતાં અલાકર્મવાળા આદિ હોય છે. • - અસુર સૂત્રમાં પૂર્વોક્ત અપેક્ષાએ વિપરીત કહેવું. તે આ રીતે - ભગવનું શું ચમ અસુકુમાર કરતા પમ અસુકુમારો અભકર્મવાળા આદિ છે, ઈત્યાદિ. તેમનું અપકર્મવ અસાતાદિ અશુભકર્મ અપેક્ષા છે. અપક્રિચવ તથાવિધ કાયિકી આદિ કષ્ટક્રિયા અપેક્ષાએ છે. અ૫ આશ્રવત્વ તથાવિધ કટ ક્રિયાજન્ય કર્મબંધ અપેક્ષાએ છે. અા વેદનવ પીડા અભાવ અપેક્ષાએ જાણવું. • • અપસ્થિતિક
દારિક શરીરી કરતાં મહાસ્થિતિકો મહાકર્મોદયવાળા હોય છે. • x • હવે વેદના સ્વરૂપ કહે છે -
• સૂત્ર-૩૬૩ -
ભગવાન ! વેદના કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ ! બે પ્રકારે-નિદા અને અનિદા. -- ભગવના નૈરયિકો નિદા વેદના વેદ છે કે અનિદા વેદના? પણtવણા મુજબ કહેવું ચાવતું વૈમાનિક ભગવદ્ ! તે એમ જ છે.
• વિવેચન-૩૬૭ :
નિતા - નિયતદાન, જીવની શુદ્ધિ અથવા જ્ઞાનનો આભોગ. તેનાથી યુક્ત વેદના પણ નિદા-આભોગવાળી છે. નવા - અનાભોગવાળી, - x • પન્નવણા મુજબ - તે આ - ગૌતમ! નિદા વેદના પણ વદે, અનિદા પણ વેદે.
છે શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૬-“દ્વીપ” છે
- X - X - X - X - X - X - વેદના કહી, તે દ્વીપાદિમાં થાય, તેથી અહીં દ્વાદિ કહીએ છીએ

Page #110

૧૯/-/૬/૩૬૮
૨૦૫
• સૂત્ર-૩૬૮ -
ભગવન ! દ્વીપ-સમુદ્રો ક્યાં છે ? ભગવદ્ ! દ્વીપ સમુદ્રો કેટલા છે ? કયા આકારે છે? : જેમ જીવાભિગમમાં હીપ-ન્સમુદ્ર ઉદ્દેશો છે, તે જ અહીં
જ્યોતિકમંડલ ઉદ્દેશો છે, તે જ અહીં જ્યોતિકમંડલ ઉદ્દેશો વજીને કહેવો. ચાવતું પરિણામ, જીવનો ઉત્પાદ ચાવતું અનંતવાર સુધી કહેવું. • • ભગવન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૭૬૮ -
જેમ જીવાભિગમમાં - તે આ પ્રમાણે - ભગવન્! દ્વીપ સમુદ્રોના આકાર-ભાવ પ્રત્યાવતાર શું છે? ગૌતમ ! જંબૂડીપાદિ દ્વીપો, લવણસમુદ્ર ઈત્યાદિ, તે સંપૂર્ણ કહેવો ? ના, જ્યોતિક પરિમાણ મંડિત જે ઉદ્દેશક, તે વર્જીને કહેવું. જ્યોતિક મંડિત ઉદ્દેશક આ પ્રમાણે છે –
ભગવન જંબદ્વીપમાં કેટલા ચંદ્રો પ્રભાસતા હતા, પ્રભાસે છે કે પ્રભાસશે ? ઈત્યાદિ. આ ઉદ્દેશો ક્યાં સુધી કહેવો? પરિણામ સુધી. તે આ છે – ભગવન ! દ્વીપસમુદ્રો શું પૃથ્વી પરિણામ છે ? ઈત્યાદિ. તથા “જીવ ઉપપાત” દ્વીપ સમુદ્રોમાં જીવ ઉપપાત કહેવો. તે આ છે – ભગવત્ ! દ્વીપ સમુદ્રોમાં સર્વે પ્રાણ આદિ ચારે પૂર્વે પૃથ્વીકાયિકપણે ઉત્પન્ન થયા છે ? હા, ગૌતમ ! અનેકવાર,
છે શતક-૧૯, ઉદ્દેશો--“ભવન” છે
- X - X - X - X - X - X - ૦ ઉદ્દેશા-૬-માં દ્વીપ સમુદ્રો કહ્યા. તેમાં દેવાવાસ (પણ હોય). તેથી દેવાવાસ અધિકાી અસુકુમારાદિતા આવાસ અહીં કહીએ છીએ.
• સૂત્ર-૩૬૯ -
ભગવન અસુરકુમારોના કેટલા લાખ ભવનાવાય છે ' ગૌતમ અસુરકુમારોના ૬૫ લાખ ભવનો છે. • - ભગવન્! તે શેના બનેલા છે ? ગૌતમાં બધાં રનમય, વચ્છ, Gણ યાવતુ પ્રતિરૂપ છે. તેમાં ઘણાં જીવો અને પગલો ઉત્પન્ન થાય છે, વિનષ્ટ થાય છે, ચ્યવે છે, ઉત્પન્ન થાય છે. તે ભવનો દ્રવ્યથી શાશ્વત છે. વર્ણ પાયો ચાવત સપર્શ પયિો વડે આશાશ્વત છે. એ પ્રમાણે નિતકુમાર સુધી કહેવું.
ભાવના વ્યંતરોના ભૂમિગત નગરાવાસ કેટલા લાખ છે ? ગૌતમ ! વ્યંતરોના ભૂમિગત નગરો અસંખ્યાત લાખ છે. • • ભગવન ! તે શેના બનેલા છે ? બધું પૂર્વવત કહેવું.
ભગવાન ! જ્યોતિકોના વિમાનાવાસ કેટલા લાખ છે? પ્રસ્ત ગૌતમ! તે અસંખ્યાત લાખ છે. • • ભગવત્ ! તે શેના બનેલા છે ? ગૌતમ! સર્વે ફટીકમય છે. બાકી બધું પૂર્વવત્ કહેવું.
ભગવાન ! સૌધર્મકતામાં કેટલા લાખ વિમાનાવાસ છે ? ગૌતમ ! ભlીશ લાખ. • • ભગવદ્ ! તે શેના બનેલા છે? ગૌતમ! સર્વે રતનમય, સ્વચ્છ છે.
૨૦૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ બાકી પૂર્વવતુ. આ પ્રમાણે અનુત્તર વિમાન સુધી કહેવું. વિશેષ એ કે . જેના જેટલા વિમાન કે ભવન હોય તે કહેવા. ભંતે તેમજ છે.
• વિવેચન-૭૬૯ - "મોમેનનકાર - ભૂમિમાં અંદર રહેલા, તે નગરો. - ૪ -
શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૮-“નિવૃત્તિ” છે.
- X - X - X - X - X - X - ૦ આસુરાદિના ભવનો ઉદ્દેશા-૭-માં કહ્યા. અસુરાદિ નિવૃતિવાળા છે. તેથી અહીં નિવૃત્તિ કહે છે –
• સૂઝ-૭૩૦ થી ૩૩ :
જીવ નિવૃત્તિ કેટલા ભેદ છે ? ગૌતમ! પાંચ ભેટે છે. તે આ • એકેય જીવ નિવૃત્તિ યાવત્ પંચેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ.
ભગવન્! એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! પાંચ ભેદે. તે આ - પૃedીકાય ચાવ4 વનસ્પતિકાય એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ.
ભગવન્! પૃવીકાયિક એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ ! બે ભેદે - સૂક્ષ્મ પૃવીકાચિક એકેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ અને બાદર પૃdીકાય. આ પ્રમાણે આ આલાવા મુજબ ભેદો, જેમ બૃહદ્ બંધાધિકાને કહેલ તૈજસશરીરના ભેદો સમાન યાવત સવિિસદ્ધ અનુત્તરોપાતિક કલાાતીત વૈમાનિક દેવ પંચેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ, ભગવત્ ! કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! બે ભેદે - જયતિક અને અપર્યાપ્તક સવથિસિદ્ધ અનુત્તરોપાતિક ચાવત્ દેવ ચેન્દ્રિય જીવ નિવૃત્તિ.
ભગવન! કમનિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ! આઠ ભેદે. તે આ - જ્ઞાનાવરણીય કર્મ નિવૃત્તિ ચાવતું અંતરાય કર્મ નિવૃત્તિ.
આ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવું..
ભગવનું ! શરીર નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ પાંચ ભેટે છે. તે આ - દારિક શરીર નિવૃત્તિ ચાવતું કામણ શરીર નિવૃત્તિ.
ભગવન નૈરયિકોની ? એ જ પ્રમાણે. એ પ્રમાણે રાવત વૈમાનિક જાણવું. વિશેષ એ કે . જેને જેટલા શરીર હોય તે કહેવા.
ભગવના સર્વેન્દ્રિય નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમપાંચ ભેદ. તે આ • શોઝેન્દ્રિય નિવૃત્તિ યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય નિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે નૈરસિક સુધી કહેતું. યાવતું સાનિતકુમાર કહેવા.
પૃવીકાયિકની પૃચ્છા. ગૌતમ! એક સ્પર્શનેન્દ્રિય નિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે જૈને જેટલી ઈન્દ્રિયો છે તે વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવી.
- ભગવાન ! ભાષા નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદ. તે આ - સત્યાભાષાનિવૃત્તિ, મૃષાભાષાનિવૃત્તિ, સત્યામૃષા ભાષા નિવૃત્તિ, અસત્યા-અમૃષા ભાષા નિવૃત્તિ. - - આ પ્રમાણે એકેન્દ્રિયને લઈને જેને જે ભાષા હોય તે વૈમાનિક પર્વના કહેવી.

Page #111

૧૯)-I૮/૩૦ થી 993
૨૦૩
ભગવન્! મનનિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ! ચાર ભેદ. તે આ - સત્યમનનિવૃત્તિ ચાવવું અસત્યા-અમૃષા મનોનિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિયને વજીને વૈમાનિક સુધી કહેવું.
ભગવાન! કાય નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે? ગૌતમાં ચાર ભદે. તે - કોળકાય નિવૃત્તિ ચાવત લોભકષાય નિવૃતિ એ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવું.
ભગવાન ! વર્ણ નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! પાંચ ભેદ. તે આ - કાળો વર્ણ નિવૃત્તિ યાવતું સફેદવર્ણ નિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે બધું જ વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવું. એ પ્રમાણે ગંધ નિવૃત્તિ બે ભેદે છે. તે વૈમાનિક સુધી જાણવું. નિવૃત્તિ પાંચ ભેદે છે. ચાવત વૈમાનિક સ્પર્શ નિવૃત્તિ આઠ ભેદ છે યાવત વૈમાનિક.
ભગવાન ! સંસ્થાન નિતિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ છ ભેટે છે. તે આ - સમચતુસ્ત્ર સંસ્થાન નિવૃત્તિ યાવત હુંડક સંસ્થાન નિવૃત્તિ. * - બૈરયિક વિશે પ્રથમ ગૌતમ એક હુડક સંસ્થાન નિવૃત્તિ. • • અસુરકુમારનો પ્રથમ ? ગૌતમ! એક સમચતુરઢ સંસ્થાન નિવૃત્તિ એ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધી જવું. • : પૃવીકાયિક વિશે પૃચ્છા. ગૌતમ ! એક મસૂરચંદ્ર સંસ્થાન નિવૃત્તિ. એ રીતે જેને જે સંસ્થાન હોય તેને તે વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવું..
ભગવાન ! સંઘ નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદ. તે આ - આહાર યાવતુ પરિગ્રહ સંા નિર્વત્તિ, એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહેતું..
ભગવતુ ! લે નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! છ ભેદે. તે આ - કૃણવેશ્યા નિવૃત્તિ યાવત શુક્લ વેશ્યાનિવૃત્તિ. એ રીતે વૈમાનિક પર્યના કહેવું. જેને જેટલી લેયાઓ હોય, તેને તેટલી કહેવી.
ભગવન્! દૈષ્ટિ નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ત્રણ ભેદે. તે આ - સમ્યગૃષ્ટિ નિવૃત્તિ, મિથ્યાષ્ટિનિવૃત્તિ, સમિથ્યા દૃષ્ટિ નિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી જેને જે દૈષ્ટિ હોય તે કહેવી.
- ભગવત્ ! જ્ઞાન નિવૃત્તિ કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ ! પાંચ ભેદે. તે આ - અભિનિબોધિક જ્ઞાન નિવૃત્તિ ચાવત કેવલજ્ઞાન નિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે એકેન્દ્રિયને વજીને યાવત વૈમાનિક સુધી જેને જેટલા જ્ઞાન હોય છે.
ભગવાન ! જ્ઞાન નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ત્રણ ભેદ. તે આ • મતિ જ્ઞાન નિતિ, ચુતઅજ્ઞાન નિવૃત્તિ, વિર્ભાગજ્ઞાન-નિવૃત્તિ. એ રીતે જેને જેટલા અજ્ઞાન હોય તે, વૈમાનિક સુધી કહેવા.
ભગવત્ / યોગનિવૃત્તિ કેટલા ભેદ છે ? ગૌતમી ત્રણ બેદે છે. તે આ • મનોયોગ નિવૃત્તિ, વચનયોગ નિવૃત્તિ, કાયયોગ નિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી જેને જે પ્રકારે યોગ હોય તે કહેવો.
- ભગવન! ઉપયોગ નિવૃત્તિ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ / બે ભેદે છે તે આ • સાકારોપયોગ નિવૃત્તિ. અનાકારપયોગ નિવૃત્તિ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેવું. • • વાચનાંતરમાં અહીં સંગ્રહગાથા છે –
૨૦૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ [૩૧] જીવોની નિવૃત્તિ, કમપ્રકૃતિ, શરીરનિવૃત્તિ, સર્વેન્દ્રિયનિવૃત્તિ, ભાષાનિવૃત્તિ, મનોનિવૃત્તિ, કષાયનિવૃત્તિ. (તથા-)
[29] વર્ણ, ગંધ, સ, શ, સંસ્થાન વેશ્યા, દષ્ટિ, જ્ઞાન, ઉપયોગ અને યોગ ( બધાંની નિવૃત્તિ).
[999] ભગવત્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે. • વિવેચન-૩૦ થી ૩૭૩ :
નિવર્તન એટલે નિવૃત્તિ, નિપતિ. જીવની એકેન્દ્રિયાદિપણે નિવૃત્તિ, તે જીવનિવૃત્તિ. જેમ મહલબંધાધિકારે શતક આઠમાં, ઉદ્દેશા-૯-માં કહેલ છે - તેજો શરીરનો બંધ, એ પ્રમાણે અહીં નિવૃત્તિ કહેવી. - x -
પૂર્વ જીવ અપેક્ષાએ નિવૃત્તિ કહી, હવે તેના કાર્ય અને તેના ધર્મની અપેક્ષાઓ તેને કહે છે - વ ઈત્યાદિ. કપાય વેદનીય પુદ્ગલનું નિર્વતન તે કપાય નિવૃત્તિ. * - નસ ને સંતા - તેમાં અકાયતું પ્તિબુક સંસ્થાન, તેઉકાયનું સૂચીમલાપ સંસ્થાન, વાયુકાયનું પતાકા સંસ્થાન. વનસ્પતિકાયનું વિવિધ આકારે સંસ્થાન, વિકલેન્દ્રિયોનું હુંડક સંસ્થાન, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો અને મનુષ્યોને છ એ સંસ્થાન હોય છે અને વ્યંતરદિને સમચતુરસ સંસ્થાન હોય છે.
હું શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૯-“કરણ” &
- X - X - X - X - X - X - o ઉદ્દેશા-૮-માં નિવૃત્તિ કહી, તે ‘કરણ’ હોય તો થાય. તેથી આ ઉદ્દેશામાં ‘કરણ'ને કહે છે. આ સંબંધે આવેલ આદિ સૂત્ર -
• સૂત્ર-૭૩૪ થી -
[૭૪] ભગવન! કરણ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! પાંચ ભેદે કરણ છે. તે આ રીતે - દ્રવ્યકરણ, ક્ષેત્રકરણ, કાળકરણ, ભવરણ, ભાવકરણ.
ભગવાન ! નૈરયિકોને કેટલા ભેદે કરણ છે? ગૌતમ ! પાંચ ભેદ કરણ છે. તે આ - દ્રવ્યકરણ યાવતુ ભાવકરણ. એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહે.
ભગવન્! શરીરજણ કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ ! પાંચ ભેદે છે. તે આ - દારિક શરીટકરણ યાવત કામણશરીરકરણ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી, જેને જેટલા શરીર હોય તેટલા કરણ કહેa.
ભાવના ઈન્દ્રિયકરણ કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ! પાંચ ભેટે છે તે આ • શ્રોએન્દ્રિયકરણ યાવત અનેન્દ્રિય રણ. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેવું. જેને જેટલી ઈન્દ્રિયો હોય તેમ કહેવું.
એ પ્રમાણે આ ક્રમથી ભાષાકરણ ચાર ભેદ. મન:કરણે ચાર ભેદ, કષાયકરણ ચાર ભેદ, સમુદ્રાકરણ સાત ભેદે, સંજ્ઞાકરણ ચાર ભેદ, વેશ્યા કરણ છ ભેદે, દષ્ટિકરણ કણ ભેદ, વેદકરણ ત્રણ ભેદે - રીવેદરણ, પરષ વેદ કરણ, નપુંસક વેદકરણ. આ સર્વે નૈરયિકાદિ દંડકો વૈમાનિક પર્યા કહેતા. જેને જે હોય, તેને તે બધાં કહેવા.

Page #112
19|-le/994 થી 36 206 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ભગવ4 પ્રાણાતિપાત કરણ કેટલા ભેટે છે ગૌતમ ! પાંચ ભેદ. તે આ * એકેન્દ્રિય પ્રાણાતિપાત કરણ યાવ4 પંચેન્દ્રિય પ્રાણાતિપાત કરણ. એ પ્રમાણે સંપૂર્ણ, વૈમાનિક સુધીમાં કહેવું. ભગવા પુદ્ગલકરણ કેટલા ભેટે છે ગૌતમ! પાંચ ભેદ છે. તે આ * વકરણ, ગંધકરણ, રસકરણ, સ્પકરણ, સંસ્થાનકરણ. ભગવના વણકરણ કેટલા ભેદ છે ગૌતમ ! પાંચ ભેટે છે. તે આ - કાળો વણકરણ ચાવ4 સફેદવર્ણ કરણ. * એ પ્રમાણે ભેદો - ગંધકરણ બે ભેદ, સંકરણ પાંચ ભેદ, અર્થકરણ આઠ ભેટે કહેલ છે. ભગવન / સંસ્થાનકરણ કેટલા ભેદે છેગૌતમ ! પાંચ ભેદે છે. તે આ * પરિમંડલ સંસ્થાન યાવતુ આયત સંસ્થાનકરણ. ભગવત્ aa એમ જ છે () વાવ વિચરે છે. [995,374) દ્રવ્ય, રોઝ, કાળ, ભવ, ભાવ, શરીરકરણ, ઈન્દ્રિયકરણ, ભાષા, મન, કષાય અને સમુદ્રઘાત... સંજ્ઞા, વેચા, દષ્ટિ, વેદ, પ્રાણાતિપાત, પણ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, સંસ્થાન આંટા વિષયો અહીં છે.. * વિવેચન-99૪ થી 976 - જેના વડે કરાય તે કરણ અથવા ક્રિયામાં સાધકતમ કૃતિ તે કરણ-ક્રિયામાત્ર. (શંકા) આ વ્યાખ્યાનમાં કરણ અને નિવૃત્તિમાં ભેદ નથી. નિવૃત્તિ પણ ક્રિયારૂપપણે છે. (સમાધાન) એમ નથી. કરણ વડે આરંભેલ કિયા, નિવૃત્તિ તે કાર્યની નિષ્પત્તિ છે. * * બકરVT * દ્રવ્યરૂપ કરણ અથવા દ્રવ્યનાદાનાદિ. * કટ આદિના દ્રવ્યથી, શલાકાદિ દ્રવ્યમાં, પાનાદિ કરણ તે દ્રવ્ય કરણ. - - ફોગકરણ - ફોગ જ કે ફોગનું કરણ - શાલિહોત્રાદિનું કરણ, સ્વાધ્યાયાદિનું ક્ષેત્રકરણ. * * કાળકરણ - કાળ જ કે કાળનું કરણ - અવસર આદિનું કરણ, કાળ વડે કે કાળમાં કરણ - * ભવકરણનાકાદિ ભવ એ જ કરણ. એ પ્રમાણે ભાવકરણ પણ જાણવું છે શતક-૧૯, ઉદ્દેશો-૧૦-“વ્યંતર” છે. - X - X - X -x -x -x - 0 કરણ કહ્યું, અહીં વ્યંતરોનું આહાર કરણ બતાવે છે - સૂગ- 7,738 - [9] ભગવન તણે બાં સમાન હારવાળા છે એ પ્રમાણે જેમ શતક-૧૬માં દ્વીપકુમાર ઉદ્દેશો સાવ અasદ્ધિક કહેવો. [38] ભગવત્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે * વિવેચન-૭૭૭,૭૩૮ :સુગમ છે. માત્ર ઉદ્દેશકનું અંતિમસૂમ બતાવેલ છે. તે નોંધેલ નથી. મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક- ૧નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ 1i14] ક શતક-૨૦ % - x - = = 0 શતક-૧@ી વ્યાખ્યા કરી, હવે ૨૦માંની આરંભીએ છીએ - * સૂત્ર-૩૩૯ : બેઈન્દ્રિય, આકાશ, પ્રાણવધ, ઉપચય, પરમાણુ, અંતર, બંધ, ભૂમિ, ચારણ, સોપકમજીવ. uિતક-ર૦માં te-fied છે) * વિવેચન-૩૩૯ : (1) બેઈન્દ્રિય-દ્વીન્દ્રિયાદિ વક્તવ્યતા પ્રતિબદ્ધ, (2) આકાશ-આકાશાદિ અર્થે, (3) પ્રાણવધ * પ્રાણાતિપાતાદિ અર્થ વિષયક, (4) ઉપચય-શ્રોએન્દ્રિયાદિ ઉપયયાર્થે, (5) પરમાણુ-પરમાણુ વક્તવ્યતા, (6) અંતર- રપ્રભા, શર્કરાપભાદિ અંતરાલ વકતવ્યતા, () બંધ-જીવ પ્રયોગાદિ બંધાર્થે. (8) ભૂમિ-કર્મ, કર્મ ભૂખ્યાદિ પ્રતિપાદનાર્થે, (9) ચારણ-વિધાચારણાદિ અર્થે, (10) સોપકમજીવસોપકમાયુ, નિરૂપકમાયુ જીવ. છે શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૧-“બેઈન્દ્રિય” છે - X - X - X - X - X -- -- -- * તેમાં પહેલા ઉદ્દેશાની વ્યાખ્યા કરીએ છીએ, તેનું આ પહેલું સૂત્ર - * સૂત્ર-૩૮૦ : રાજગૃહમાં યાવતુ આમ કહ્યું - ભગવાન ! કદાચ યાવત્ ચાર, પાંચ બેઈન્દ્રિયો મળીને એક સાઘારણ શરીર માંધે ? બાંધીને પછી આહાર કરે છે કે પરિણમાવે છે, પછી શરીરને બાંધે છે ? તે અર્થ સમર્થ નથી, કેમકે બેઈન્દ્રિય પૃથફ-મૃથફ આહારી, પૃથ-પૃથફ પરિણમન કરનાર, પૃથફ શરીર માંધે છે, પછી આહાર કરે છે, પછી તેને પરિક્ષમાવે છે, પછી શરીર બાંધે છે. ભગવના તે જીવોને કેટલી લેયાઓ છે ? ગૌતમ . તે આ - કૃણ, નીલ, કાપોતલેયા. એ પ્રમાણે જેમ શતક-૧૯માં કહ્યું તેમ તેઉકાય યાવ4 ઉદ્ધતું છે. વિશેષ એ કે - સભ્યÉષ્ટિ પણ, મિશ્રાદષ્ટિ પણ છે. પણ સમ્યગ્ર મિશ્રાદષ્ટિ નથી હોતા. બે જ્ઞાન-બે અજ્ઞાન નિયમ છે. મનોયોગી નથી, વચનયોગી અને કાયયોગી છે. આહાર નિયમાં છ દિશાણી છે. ભગવન્! તે જીવોને છે એવી સંજ્ઞા, પ્રજ્ઞા, મન કે વચન હોય છે કે - અમે ઈટાનિષ્ટ સ અને સ્પર્શ અનુભવીએ છીએ ! તે અર્થ સમર્થ નથી, પણ તેઓ અનુભવ કરે જ છે. ** સ્થિતિ જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી બાર વર્ષ છે. બાકી પૂવવ4. એ પ્રમાણે તેઈન્દ્રિય, ચતુરિનિદ્રયમાં પણ જાણવું. મx ઈક્તિસ્થિતિમાં ભેદ છે. સ્થિતિ જવા મુજબ જમવું. ભગવન્! કદાચિત યાવતુ ચાપાંચ પંચેન્દ્રિયો મળીને એક સાધારણ શરીર બાંધે? પૂર્વવતુ, બેન્દ્રિય જીવો સમાન રણવું. વિરોષ એ કે - વેરયા૬, ષ્ટિs, ચાર જ્ઞાન-ત્રણ અજ્ઞાન ભજનારી, યોગ wણ છે.

Page #113
20/-/180 211 212 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ભગવા તે જીવોને એવી સંજ્ઞા કે પા કે યાવતું વચન હોય છે કે - “અમે આહાર કરીએ છીએ?” ગૌતમાં કેટલાંકને એવી સંજ્ઞા કે પ્રજ્ઞા કે મન કે વચન હોય છે કે - “અમે આહાર કરીએ છીએ” કેટલાંકને એવી સંજ્ઞા ચાવતું વચન હોતું નથી કે - “અમે આહાર કરીએ છીએ.” છે કે તેઓ આહાર તો કરે જ છે. ભગવન! તે જીવોને એવી સંજ્ઞા યાવતું વચન હોય કે- “અમે ઈટાનિષ્ટ એવા - શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અનુભવીએ છીએ ? ગૌતમ ! કેટલાંકને એવી સંજ્ઞા યાવતું વચન હોય છે કે - અમે ઈટાનિષ્ટ શબ્દ યાવતુ પણ અનુભવીએ છીએ. કેટલાંકને એવી સંજ્ઞા યાવતું વચન હોતા નથી કે અમે ઈટાનિષ્ટ શબદ ચાવતુ સ્પર્શ અનુભવીએ છીએ, પણ અનુભવે છે. ભાવના તે જીવો પ્રાણાતિપાત યાવતુ મિયાદન શરામાં રહેલા હોય છે ગૌતમ! કેટલાંક પ્રાણાતિપાત યાવત મિથ્યા દર્શનશલ્યમાં રહેલા હોય છે. કેટલાંક પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ યાવતું મિથ્યાદર્શન શલ્યમાં રહેલા હોતા નથી. જે જીવો પ્રત્યે, તે જીવો આવો વ્યવહાર કરે છે, તે જીવોમાં કેટલાકને એવું વિજ્ઞાન-જ્ઞાન હોય છે અને કેટલાંકને એવું વિજ્ઞાન-જ્ઞાાન હોતા નથી. [કે અમે માર્યા જઈશું આ અમને મારી નાંખશે.J. આ જીવોનો ઉત્પાદ ચાવત સર્વાર્થસિદ્ધ છે, સ્થિતિ જઘન્યથી અંતમુહૂd, ઉત્કૃષ્ટથી 13-ન્સાગરોપમ, કેવલી સિવાયના છ સમુદ્ધાતો, ઉદ્ધતના-બધાં ચાવતુ સવથિસિદ્ધ સુધી જઈ શકે છે. બાકી બેઈન્દ્રિયવતું બધું જાણવું.. ભગવન આ બેઈન્દ્રિય યાવત્ પંચેન્દ્રિયમાં કોણ કોનાથી યાવતુ વિશેષાધિક છે? ગૌતમ! સૌથી ઓછા પંચેન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય તેવી વિશેષાધિક છે? ગૌતમ ! સૌથી ઓછા પંચેન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય તેથી વિરોણાધિક છે, તેઈન્દ્રિય વિશેષાધિક, બેઈન્દ્રિય વિશેષાધિક છે. ભગવન્! તે ઓમ જ છે, એમ જ છે સાવત્ વિચરે છે. * વિવેચન-૩૮૦ : fa - ચાત, કદાયિત્ સર્વદા નહીં. પ્રાયો - એકીભૂત, સંયુજ્ય. મહારાષffs - અનેક જીવ સામાન્ય બાંધે, તેને યોગ્ય પુદ્ગલો ગ્રહણ કરીને તે. હિટ્ટ - સ્થિતિ, તેઈન્દ્રિયની ઉત્કૃષ્ટી ૪૯-દિવસ, ચતુરિંદ્રિયની છ માસ, બંનેની જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહd. પંચેન્દ્રિયોને મતિજ્ઞાનાદિ ચાર હોય છે. * * * * * અસંયતો પ્રાણાતિપાતાદિમાં રહે છે. સંયતો તેમાં રહેતા નથી. જે જીવોના સંબંધી અતિપાતાદિ છે તે પંચેન્દ્રિય જીવો કહેવાય છે - જેમકે પ્રાણાતિપાતાદિવાળા છે, તે જીવોને હોય છે તે સંજ્ઞી છે. નાનાä ભેદ, જેમકે આપણે વધ્ય છીએ, આ વધક છે. પણ અસંજ્ઞી તે ન જાણે. છે શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૨-“આકાશ” & - X - X - X - X - X - x - o બેઈન્દ્રિયાદિ કહ્યા, તે આકાશાધાર હોય છે, માટે અહીં આકાશ કથન. * સૂત્ર-૩૮૧ - ભગવાન ! આકાશ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ બે ભેદ - લોકાકાશ અને લોકાકાશ. * * ભગવદ્ ! લોકાકાશ, અવરૂપ છે કે જીવદેશરૂપ છે ? એ પ્રમાણે જેમ શતક-ર-ના અત્તિ ઉદ્દેશમાં છે, તેની જેમ અહીં પણ કહેવું. વિશેષ એ કે - આલાવામાં ચાવત ભાવના ધમસ્તિકાય કેટલો મોટો છે ? ગૌતમ ! લોક, લોકમ, લોકપ્રમાણ, લોકસ્પષ્ટ અને લોકને અવગાહીને રહે છે. એ પ્રમાણે ચાવતુ ૫ગલાસ્તિકાય સુધી કહેવું. જોઈએ. ભગવના આધોલોક, ધમસ્તિકાયને કેટલો અવગાહે છે ? ગૌતમ! સાતિરેક અડધો. * * એ રીતે આ આલાવાથી બીજા શતક મુજબ ચાવતુ ભગવન / ઈષurગભરા પૃથ્વી લોકકાશના શું સંખ્યાતમાં ભાગને અવગાહે છે ? પ્રશ્ન - ગૌતમ સંખ્યાત ભાગને નહીં પણ અસંખ્યાત ભાગને અવગાહે છે. તે લોકની સંખ્યાત કે અસંખ્યાત ભાગોને પણ વ્યક્ત કરીને સ્થિતિ નથી, સમગ્ર લોકને વ્યાપ્ત કરીને સ્થિત છે. બાકી પૂર્વવત * વિવેચન-૭૮૧ - બનાવો - આ અર્થ છે. બીજા શતકનો અસ્તિકાય ઉદ્દેશો, અહીં ત્યાં સુધી નિર્વિશેષ કહેવો, જ્યાં સુધી ધમસ્તિકાય આદિ સૂત્ર છે. માત્ર ‘લોકને સ્પર્શન'ને બદલે ‘લોકને અવગાહીને' રહેલ છે, તેમ કહેવું. હવે ધમસ્તિકાયાદિના એકાર્થિકને કહે છે - * સૂત્ર-૩૮ર : ભગવન! ધમસ્તિકાયના કેટલા અભિવચન છે? ગૌતમાં અનેક તે આ - ધર્મ, ધમસ્તિકાય, પ્રાણાતિપાતવિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ યાવતુ પરિગ્રહ વિરમણ, ક્રોધવિવેક યાવતુ મિયાદશનશલ્ય વિવેક, ઈયસિમિતિ * x * ચાવતું ઉચ્ચાર પ્રસવણ ખેલ જલ સિંધાણ પારિષ્ઠપનિકા સમિતિ, મન-વચન-કાયમુક્તિ અથવા જે આ કે આવા પ્રકારના છે, તે બધાં ધમસ્તિકાયના અભિવચનો છે. ભગવન અધમસ્તિકાયના કેટલા અભિવચનો છે ? ગૌતમ ! અનેક. તે આ - અધર્મ, અધમસ્તિકાય, પ્રાણાતિપાત યાવત્ મિયાદશનશલ્ય, ઇયઅિસમિતિ યાવતુ ઉચ્ચાર પ્રસવણ અસમિતિ. મન-વચન-કાય અગુપ્તિ અથવા જે આ કે આવા પ્રકારના છે તે સર્વે અભિવચનો કહેતા. આકાશસ્તિકાયનો પ્રશ્ન ? ગૌતમ! અનેક અભિવચનો છે. આn - આકાશ, આકાશાસ્તિકાય, ગગન, નભ, સમ, વિષમ, અહ, વિહ, વીચિ, વિવર, અંબર, અંબરસ, છિદ્ર, શુષિટ, માર્ગ, વિમુખ, અર્શ, વ્યદ, આધાર, ભાજન, અંતરિક્ષ, યમ, અવકાશtતર, ફટિક, અગમ, અનંત અથવા જે આવા કે આવા પ્રકારના છે તે બધાં આકાશાસ્તિકાયના અભિવચનો છે. ભગવાન ! જીવાસ્તિકાયના અભિવચનો કેટલા છે? ગૌતમ! અનેક. તે આ - જીવ, જીવાસ્તિકાય, ભૂત, સત્વ, વિજ્ઞ, ચેતા, જેતા, આત્મા, રંગણ,

Page #114
20/-/2/182 213 હિંડુક, પુલ, માનવ, કdd, વિકત, જગત, જંતુ, યોનિ, સ્વયંભૂ, સશરીરી, નાયક, અંતરાત્મા અથવા આ કે આવા પ્રકારના બધાં તેના પયયિો છે. ભગવતી પગલાસ્તિકાયની પૃચ્છા. ગૌતમ! અનેક અભિવરનો છે. તે આ - યુગલ, યુગલાસ્તિકાય, પરમાણુપુદ્ગલ, દ્વિપદેશિક, ત્રિપદેશિક વાવતું અસંખ્યપદેશિક કે અનંત પદેશિક અથવા જે આ કે આવા પ્રકારના, તે સર્વે ૫ગલાસ્તિકાયના અભિવચનો છે. ભગવાન છે તેમ જ છે. * વિવેચન-૩૮ર ઉfમ - અભિધાયક, વવન - શબ્દો, અભિવયન-પર્યાય શબ્દો, ધાણ - જીવ અને પદગલોના ગતિપયયિમાં ધારણ કરે તે ધર્મ, ધમસ્તિકાય-ધર્મ એ જ અસ્તિકાયપ્રદેશ સશિ, તે ધર્મ શબ્દના સાધચ્ચેથી અસ્તિકાય રૂપ ધર્મના પ્રાણાતિપાત વિરમણાદિ પયયિપણે પ્રવર્તે છે. આવા પ્રકારના-જેમકે ચાઅિધર્મ અભિધાયક સામાન્ય કે વિશેષ શબ્દો, તે બધાં ધમસ્તિકાયના અભિવયનો છે. - - અધમ - ધર્મ, ઉક્ત લક્ષણથી વિપરીત તે અધર્મ - જીવ અને પુદ્ગલોને સ્થિતિમાં ઉપકારી, બાકી પૂર્વવતુ. ઉTIણ - મ - મર્યાદા કે અભિવિધિ વડે બધા અર્થો સ્વ સ્વભાવને જેમાં પામે તે આકાશ. ગગન-અતિશયગમન વિષયવથી. નભ-દીપતો નથી તે. સમનિમ્ન, ઉન્નતવ અભાવથી. વિસમ-દુર્ગમવથી. ખટ-ખનન કરતા કે છોડતાં પણ જે રહે છે. વિહ-વિશેષથી ત્યજાય છે. * * * * * વીઈ-વિવિક્ત સ્વભાવથી વીચિ. વિવરઆવરણ હિત, અંબર-માતા માફક, જનન સાધમ્યતિ, અંબા-જળ, તેનું દાન દેનાર, બસ-જેમાંથી જળરૂપ રસ પડે છે. છિદ્દ - છિદ્ર, છેદનના અસ્તિત્વથી, કૃષિરશોષીને દાન કરવાથી, મગ્ન-પથરૂપ. વિમુહ-જેની કોઈ મુખ નથી. અદ્ર-જેના પર ગમન થાય. વિવેદ - વિશેષ ગમન થાય. યોગ - વિશેષ રક્ષણ કરવાથી, ભાયણ - વિશના આશ્રયરૂપ, અંતલિકખ - જેનું મધ્યમાં દર્શન થાય છે. સામ-શ્યામવર્ણવથી. - X - અગમન-ગમન ક્રિયા રહિતત્વથી. - 4 - ચેય * પુદ્ગલોના ચયનકd, જેમ-કર્મશગુને જિતનાર, આય * આત્મા, વિવિધ ગતિમાં સતત ગામીત્વથી. ગણ-રાગના યોગથી. હિંદુક - હિંડુકવવી. ** - પોગ્ગલ - શરીરાદિના પુરણ અને ગલનથી. માણવ - અનાદિથી જૂનો. કત-કd, કર્મોના કાક. વિગત-વિવિધપણે કર્તા અથવા કર્મોનો છેદક. ‘એ-અતિશય ગમનશીલ હોવાથી જગતુ. જંતુ-જન્મે તે. જોણિ-બીજાને ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી યોનિ. સયંભુ-સ્વયં હોવાથી. - x * નાયક-કર્મનો નેતા. અંતરમ્પ અંતરાત્મા. શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૩-“પ્રાણવધર્મ છે - X - X - X - X - X - X - o ઉદ્દેશા-ર-માં પ્રાણાતિપાતાદિ અધમસ્તિકાયના પર્યાયપણે કહા, અહીં તે આત્માના અનન્યવથી કહે છે. * સૂત્ર-૩૮૩ - ભગવતુ પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ ચાવતું મિથ્યાનિધ્ય, પ્રાણાતિપાત ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ વિમણ યાવતુ મિયાદનશલ્યવિવેક ઔત્પાતિકી ચાવતુ પારિણામિકી, અવગ્રહ ચાવતુ ધારણા, ઉત્થાન-કર્મ-બળ-વીર્ય-પુરુષાકાર પરાક્રમ, નરસિકવ, અસુકુમારવ યાવત વૈમાનિકત, જ્ઞાનાવરણીય યાવતુ અંતરાય, કૃણવેશ્યા ચાવતુ શુકadયા, સમ્યફષ્ટિ આદિ કણ, ચક્ષુદનાદિ ચાર, અભિનિભોધિક જ્ઞાન યાવત્ વિભંગાાન, આહિાન્સંજ્ઞા આદિ ચાર, ઔદારિકાદિ પાંચ શરીર, મન આદિ ત્રણ યોગ, સાકારોપયોગ - અનાકારોપયોગ, જે આ કે આવા, તે બધાં આત્મા સિવાય બીજે પરિણમન કરતા નથી. હા, ગૌતમ યાવત - 4 - તે પરિણમતા નથી. * વિવેચન-૭૮૩ - જનતથ૦ આત્માને છોડીને અન્યત્ર વર્તતા નથી, આત્માના પર્યાયપણાથી, પર્યાય અને પર્યાયી કથંચિત એકત્વથી આત્મરૂપ છે, આ બધાં આત્માથી ભિન્નત વડે પરિણમતા નથી. - - જીવ ધર્મો વિચાર્યા, હવે કથંચિત અધર્મ જ વર્ણાદિ વિચારીએ છીએ * સૂત્ર-૩૮૪ - ભગવન જીવ, ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતાં કેટલા વર્ષ ? એ પ્રમાણે જેમ શતક-૧ર-ના ઉદ્દેશક-૫-માં સાવત્ કર્મી જગત છે, અકર્મથી વિભક્તિ ભાવમાં પરિણમતા નથી. ભગવાન ! તે એમ જ છે યાવતું વિચરે છે. વિવેચન-૮૪ - ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતો જીવ તૈજસ-કાર્પણ શરીર સહિત, દાકિ શરીરને ગ્રહણ કરે છે, શરીર વણિિદ યુક્ત છે, તેથી અવ્યતિરિક્ત કથંચિત્ જીવ, તેથી કહ્યું - સંતવUT એ રીતે કેટલા રસ, સ્પર્શ, પરિણામને પામે ? શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૪-“ઉપચય” છે - X - X - X - X - X - X -- 0 પરિણામ કહ્યા પરિણામોધિકારથી ઈન્દ્રિયોપયયરૂપ પરિણામ - * સૂત્ર-૩૮૫ - ભગવાન ! ઈન્દ્રિયોપાય કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ પાંચ ભેદે. તે આ - શ્રોએન્દ્રિયોપચય એમ બીજી ઈન્દ્રિયોદ્દેશક સંપૂર્ણ કહેવો જેમ પwવણામાં છે. - - ભગવન્! તે એમ જ છે (2) એમ કહી ગૌતમ યાવતું વિચારે છે. * વિવેચન-૩૮૫ - જેમ પ્રજ્ઞાપનામાં ૧૫-માં ઈન્દ્રિય પદનો ઉદ્દેશો-૨-છે, તેમ અહીં કહેવું. તે આ રીતે-શ્રોસેન્દ્રિયોપચય, ચક્ષુરિન્દ્રિયોપચય, ઈત્યાદિ. 8 શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૫-“પરમાણુ” @ - X - X - X - X - X =x - * ઈન્દ્રિયોપચય કહ્યો. તે પરમાણુ વડે છે, તેથી પરમાણુ સ્વરૂપ - * સૂત્ર-૩૮૬ :ભગવાન ! પરમાણુ યુગલ કેટલા વર્ણ-ગંધ-સાશવાળો છે ગૌતમ!

Page #115
રાપ 21-/5/086 એક વર્ણ, એક ગંધ, એક સ, બે સ્પર્શ છે. તે આ પ્રમાણે - જે એક વર્ષવાળો હોય તો * કદાચિત * કાળો, લીલો, લાલ, પીળો કે સફેદ હોય છે એક ગંધવાળો હોય તો કદાચ સુગંધી, કદાચ દુધિી હોય, જે એક રસવાળો હોય તો કદાચ તિકત, કર્ક, કપાસ, અપ્ત કે મધુર હોય, જે બે પક્ષવાળો હોય તો કદાચ elીત અને નિષ્પ કે elીત અને સૂક્ષ કે ઉણ અને નિધ કે કદાચ ઉષ્ણ અને રૂક્ષ હોય. ભાવના દ્વિપદેશિક અંધ કેટલા વણદિનો છે ? એ પ્રમાણે જેમ શતક૧૮, ઉદ્દેશોમાં છે, તેમ યાવ4 કદાચ ચાર પવિાળો છે. જે એકવણ હોય તો કદાચ કાળો ચાવતુ કદાચ સફેદ હોય, જે બે વણ હોય તો કદાચ કાળો અને લીલો, કદાચ કાળો અને લાલ, કદાચ કાળો અને પીળો, કદાચ કાળો અને સફેદ, કદાચ લીલો અને લાલ, કદાચ લીલો-પીળો, કદાચ લીલો અને સફેદ, કદાય લાલ અને પીળો, કદાય લાલ અને સફેદ, કદાચ પીળો અને સફેદ. એ રીતે અહીં બ્રિકસંયોગમાં દશ ભંગો છે. છે એકબંઘી હોય કદાચ સુરભિગંધ, કદાચ દુરાભિસંધ હોય. જે બે ગંદાવાળો હોય તો સુરભિ અને દુરભિગંધવાળો હોય. વર્ષની માફક સના ભંગો કહેવા. ** જે સ્પર્શ બે હોય તો કદાચ શીત અને સ્નિગ્ધ, એમ જે રીતે પમાણુ યુગલમાં કહ્યું તેમ કહેવું.. જે ત્રણ સ્પરવાળો હોય તો - (1) સર્વ શીત, દેશથી નિધ, દેશથી 34. () સર્વે ઉષ્ણ, દેશથી નિષ્ઠ, દેશથી ર૪. (3) સર્વે નિગ્ધ, દેશથી શીત, દેશથી ઉણ. (4) સર્વે રૂક્ષ, દેશથી શીત, દેશથી ઉષ્ણ હોય. જે ચાર સ્પર્શવાળો હોય તો દેશથી શીત, દેશથી ઉણ, દેશગી નિધ, દેશથી રૂex, આ રીતે [4 + 4 + 1 નવ ભંગો સ્પર્શમાં થાય છે. ભગવા શિપદેશિક અંધ કેટલા વણદિવાળો છે ? જેમ ઉદ્દેશા-૧૮માં, ઉદ્દેશ-૬-માં યાવત્ “ચાર સ્પણવિાળા છે” સુધી કહેતું. જે એક વણવાળો હોય તો કદાચ કાળો ચાવત સફેદ હોય. જે બે વણવાળો હોય તો કદાચ કાળો અને લીલો, કદાચ કાળો અને લીલા, કદાચ કાળા અને લીલો, કદાચ કાળો અને લાલ, કદાચ કાળો અને (બ) લાલ, કદીય કાળ અને હાલ એ પ્રમાણે પીજ સાથે ત્રણ ભંગ એ પ્રમાણે સફેદ સાથે ઝણ ભંગ, કદાય લીલો અને લાલ અહીં પણ ઝણ ભંગ. એ રીતે પીળા સાથે ઝણ ભંગ, સફેદ સાથે ત્રણ ભંગ, કદાચ લાલ અને પીળો અહીં ત્રણ ભંગ, એ રીતે સફેદ સાથે ત્રણ ભંગ, કદાચ પીળો અને સફેદ અહીં ત્રણ ભંગ આ પ્રમાણે તે બધાં-દશ દ્વિસંયોગી ભંગ મળી 30 ભંગ થાય જે ત્રણ વર્ણવાળો હોય છે - કદાચ કાળો, લીલો અને લાલ કદાચ કાળો, લો અને પોળો. કદાચ કાળો, લીલો અને સફેદ. કદચ કાળો, લાલ ને પીળો, કદાચ કાળો, લાલ અને સફેદ, કદાચ કાળો, પીળો અને સફેદ કદાચ લીલો, લાલ અને પીળો. કદાચ લીલો, લાલ અને સફેદ. કદચ લીલો, 216 ભગવતી-અંગસુત્ર સટીકઅનુવાદ પીળો અને સફેદ. કદાચ લાલ, પીળો અને સફેદ આ દશ શિક સંયોગ છે. જે એક ગંધવાળો હોય તો કદાય સુગંધી, કદાચ દુધિી હોય. જે બે ગાવાળો હોય તો સુગંધી અને દુર્ગના કણ ભંગ થાય. વર્ણના ભંગની માફક સ્ત્રના પણ (5) ભંગ કહેવા. જે બે પવિાળો હોય તો કદાચ શીવ અને મિચ્છ, દ્વિપદેશિક કંપની માફક એ પ્રમાણે ચાર ભંગ કહેવા. જે ત્રણ સ્વવાળો હોય તો સર્વ શીત, દેશ નિગ્ધ, દેશ રૂ - સર્વે શીત દેશ નિધ, દેશો ક્ષો : સર્વે શીત, દેશો નિધો, દેશ . * સર્વે ઉણ, દેશ નિધ, દેશ રસ * અહીં પણ ત્રણ અંગો. * સર્વે નિધ, દેશ શશીત, દેશ ઉષ્ણ - અહીં ત્રણ ભંગ * સર્વે ઋ. દેશ શીત, દેશ ઉણ-ત્રણ ભંગ જે ચાર સ્પર્શ હોય તો - દેશ શીત દેશ ઉણ, દેશ તિ, દેશ રા. - દેશ શીત દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિધ, દેશો છે. * દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશો નિધો, દેશ રૂa - દેશ શીત દેશો ઉણો, દેશ નિય, દેશ 24 * દેશ શીત દેએ ઉણો, દેશ નિશ્વ દેશો . - દેશ શીત દેશો ઉણો, દેશો નિષ્પો, દેશ . * દેશો શીતો, દેશ ઉણ, દેશ નિષ, દેશ 24. * દેશો ગીતો, દેશ ઉણ, દેશ નિષ દેશો રૂક્ષો. * દેશો શીતો, દેશ ઉણ, દેશો નિષ્પો, દેશ 3 આ રીતે મિuદેશિક સ્પણના કિ + ૧ર + ] રપ-ભંગ થાય છે. ભગવાન ! ચતુuદેશિક અંધ હોય તો કેટલા વણઉદિવાળો છે ? જેમ શતક-૧૮માં કહ્યું તેમ યાવતુ કદાચ ચાર પવિાળો હોય, કહેવું. જે એક વર્ણવાળો હોય તો કદાચ કાળો ચાવતું સફેદ હોય. બે વણવાળો હોય તો કદાચ કાળો અને લીલો હોય. * કદાચ કાળો અને લીલા હોય. - કદાચ કાળ અને લીલો હોય. * કદાચ કાળા અને લીલા હોય. * કદાચ કાળો અને લાલ હોય * અહીં ચાર ભંગ * કદાચ કાળો અને પીળો હોય - ચાર મંતર . કદાચ કાળો અને સફેદ હોય * ચાર ભંગ૬ - કદાચ લીલો અને લાલ હોય - ચાર ભંગ. - કદાચ લીલો અને પીળો હોય * ચાર ભંગ. કદાચ લીલો અને સફેદ હોય * ચાર * કદમ લાલ અને પીળો હોય - ચાર મંતર, * કદાચ લાલ અને સફેદ હોય * ચાર બંગર - આ રીતે દશ હિક સંજોગ ભંગના 4o ભંગ છે. (નમ * પાયa વૃત્તિમાં અમુક ભંગ બે વખત છnઈ ગયા છે, જે ભૂલ અમે સુધારેલ છે.) જે કણ વવાળો હોય તો : કદાચ કાળો, લીલો અને લાલ કદાચ કાળો, લીલો અને અનેક અંશ લાલ કદાય કાળા, લીલા અને લાલ. કદાચ કાળાલીલો અને aa એ પ્રમાણે ચાર ભંગ એ રીતે કાળો, લીલો અને પીળો * ચાર ભંગ. કાળો, લીલો અને સફેદ * ચાર બંગ. કાળો, લાલ અને પીળો * ચાર ભંગ. કાળો, લાલ અને પીળો - ચાર ભંગ. લીલો, લાલ અને સફેદ - ચાર ભંગ લીલો, પીળો અને સફેદ : ચાર બંગ. લાલ, પીળો અને સફેદ : ચાર ભંગ. એ રીતે આ દશ ત્રિક સંયોગમાં એBક સંયોગમાં ચાચાર ભંગ,

Page #116
20/-/5/086 217 બધાં મળીને 4o ભંગ.. જે ચાર વણવાળો હોય તો (1) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો. (ર) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, સફેદ. (3) કદાચ કાળો, લીલો, પીળો, સફેદ. (4) કદાચ કાળો, લાલ, પીળો, સફેદ. (5) કદાચ લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ. એ રીતે આ ચતુક સંયોગમાં પાંચ ભંગ. બધાં મળીને (5 + 40 + 40 + v) ભંગો. જે એક ગંધવાળો હોય તો તે કદાચ સુરભિ ગંધ કે દુરભિ ગંધ. બે બે ગંધવાળો હોય તો - કદાચ સુરભિગંધ અને દુરભિગંધ. રસસંબંધી 0 ભંગ, વર્ણસંબંધી 0 ભંગ માફક જાણવા. જે બે સ્પર્શ હોય તો પરમાણુ યુગલ સમાન ચાર ભંગ કહેવા. જે ત્રણ સ્પર્શ હોય તો (1) સર્વશીત દેશનિગ્ધ, દેશરૂ. () સર્વ શીત, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશો રક્ષો. (3) સર્વ શીત દેશો નિષ્પો, દેશ રૂક્ષ, (4) સર્વ શીત, દેશો નિગ્ધો, દેશો રૂક્ષો. સર્વ ઉણ, દેશ નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ-ચાર ભંગ. સર્વ સ્નિગ્ધ, દેશ શીત, દેશ ઉણ-ચાર ભંગસર્વ રૂક્ષ, દેશગીત, દેશ ઉષ્ણ-ચાર ભંગ. એ પ્રમાણે ત્રિસ્પર્શવાળા 16 ભંગો.. જે ચાર સ્પર્શ હોય તો - (1) દેશ શીત, દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિધ દેશ ર. () દેશ શીત, દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિધુ દેશો રહ્યો. (3) દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશો નિધો, દેશ 24. (4) દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશો નિધો, દેશો રક્ષો. (5) દેશ શીત, દેશો ઉો, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂટ્સ. (6) દેશ શીત દેશો ઉણો, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશો રૂક્ષો. (3) દેશ શીત, દેશો ઉષ્ણો, દેશનિષ્પો, દેશરૂ૪. (8) દેશ શીત દેશો ઉષ્ણો, દેશો નિશ્વો, દેશો રૂક્ષો. (9 થી 16) દેશો શીતો, દેશ ઉષ્ણ દેશ નિધ, દેશરૂક્ષ એ પ્રમાણે ચાર અવાજ 16 ભંગ કહેવા. ચાવત દેશો શીતો, દેશો ઉષ્ણો, દેશો નિગ્ધો, દેશો રૂક્ષો. આ પ્રમાણે સ્વસિંબંધી (4 + 16 + 16) 36 ભંગો થયા. ભગવાન ! પાંચ પ્રદેશ સ્કંધ કેટલા વણદિવાળા છે ? જેમ શતક-૧૮માં ચાવત “કદાચ ચાર સ્પર્શતાળો હોય'' ત્યાં સુધી કહેવું. જે એક વણવાળો હોય અથવા બે વર્ણવાળો હોય, તો ચતુuદેશી સ્કંધ માફક કહેવું. જે ત્રણ વર્ણવાળો હોય તો - (1) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ. (2) કદાચ કાળો, લીલો, અનેક અંશ લાલ. (3) કદાચ કાળો, લીલા, લાલ. (4) કદાચ કાળો, લીલા, અનેક અંશ લાલ. (5) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ. (6) કદાચ કાળા, લીલો, અનેક અંશ લાલ. () કદાચ કાળા, લીલા, લાલ. (8 થી 14) કદાચ કાળો, લીલો, પીળો - સાત ભંગ (15 થી ર૧) કાળો, લીલો, સફેદ. (રર થી ર૮) કાળો, લાલ, પીળો. (29 થી 35) કાળો, લાલ, સફેદ. (36 થી 4) કાળો, પીળો, સફેદ. (43 થી 49) લીલો, લાલ, પીળો. (પo થી પ૬) લીલો, લાલ, સફેદ. (50 થી 63) લીલો, પીળો, સફેદ (67 થી 90) લાલ, પીળો, સફેદ. * * એ રીતે શિક સંયોગમાં 30 ભંગ થાય. 218 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ જે ચાર વણવાળો હોય તો - (1) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો. () કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળા. (3) કદાચ કાળો, લીલો, અનેક અંશ લાલ, પીળો. (4) કદાચ કાળો, લીલા, લાલ, પીળો. (5) કદાચ કાળા, લીલો, વાલ, પીળો. એ પાંચ બંગ. કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, સફેદ-પાંચ ભંગ. એ પ્રમાણે - કાળો, લીલો, પીળો, સફેદ એ પાંચ ભંગ. કાળો, લાલ, પીળો, સફેદ * પાંચ ભંગ. લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ એ પાંચ ભંગ. એ પ્રમાણે ચતુક સંયોગમાં ૫-ભંગો થાય. જે પાંચ વર્ષ હોય તો - કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ. આ બધાં એક-દ્ધિક-ગિકન્યતુક-પંચક સંયોગથી [5 + 40 + 90 + 5 + 1 એમ કુલ 141 ભંગ થાય છે. ગંધને ચતુઃuદેશિક સમાન અહીં પણ છ ભંગ કહેવા. વણની માફક સના પણ ૧૪૧-ભંગ થાય છે. સ્પર્શના ૩૬-ભંગ ચતુઃuદેશી સ્કંધ સમાન છે. ભગવના છ પ્રદેશી કંપના કેટલા વણાંદિ છે. જેમ પય પ્રદેelી અંધામાં કહ્યું તેમ યાવતુ કદાચ ચાર પવિાળો હોય. જે એક વર્ષ અને બે વર્ણવાળો હોય તો પંચપદેશીવત છે. જે ત્રણ વર્ણવાળો હોય તો કદાચ કાળો, લીલો, લાલ એ રીતે જેમ પંચપદેelીમાં કહ્યું તેમ સાવ ભંગ ચાવતુ કદાચ કાળા, લીલા, લાલ કદાચ કાળા, લીલા-અનેકાંશ લાલ. આ આઠ અંગ. એ પ્રમાણે દશગિક સંયોગમાં એકૈક સંયોગમાં આઠ ભંગો, એ રીતે કુલ 80 ભંગો. જે ચાર વર્ણ હોય તો - (1) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો. (2) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળm. (3) કદાચ કાળો, લીલો, અનેકાંશ લાલ, પીળો. (4) કદાચ કાળો, લીલો, અનેકાંશ લાલ, પીળા. (5) કદાચ કાળો, લીલા, લાલ, પીળો. (6) કદાચ કાળો, લીલા, લાલ, પીળા. (3) કદાચ કાળો, લીલા, લાલો, પીળો. (8) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળો. () કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળા. (10) કદાચ કાળા, લીલો, લાલો, પીળો, (11) કદાચ કાળા, લીલા, લાલ, પીળો. આ અગિયાર ભંગ છે. આ પાંચ ચતુર્ક સંયોગ કરવા. પ્રત્યેક ચતુષ્ક સંયોગની-૧૧, કુલ ૫૫-ભંગ થશે. જે પાંચ વર્ષ હોય તો - કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ. કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદો. કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળા, સફેદ. કદાચ કાળો, લીલો, લાલો, ગળો, સફેદ. કદાચ કાળો, લીલા, લાલ, પીળો, સફેદ. કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ. આ છ ભંગ કહેવા. આ પ્રમાણે બધાં એક-દ્વિત્રિક-ચતુર્ક-પંચક સંયોગે [પ + 40 + 80 + 55 + 6] 186 ભંગ થાય છે. ગંધ સંબંધી છ ભંગ પાંચ પ્રદેશી અંધ સમાન જાણવા. સંબંધી 186 ભંગ, વર્ણ સંબંધી ભંગ સમાન કહેવા.

Page #117
20/-/5/086 સ્પસંબંધી 36 ભંગ ચતુઃuદેશીસ્કંધ સમાન જાણવા. ભગવન ! સપ્ત પ્રદેશી અંધ કેટલા વદિથી છે ? - ચિપદેશી સ્કંધ સમાન યાવતુ કદાચ ચાર સ્પર્શવાળો હોય. છે એક, બે કે ત્રણ વર્ણવાળો હોય તો ટ્રાદેશી સ્કંધના એક, બે કે ત્રણ વણવાળા અનુસાર ક્રમશઃ તેનો ભંગો ગણવા. જે ચારવ હોય તો કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો હોય. કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીજ હોય. કદાચ કાળો, લીલો, લાલો, પીળા હોય. એ પ્રમાણે ચતુક સંયોગમાં 15 ભંગો કહેવા યાવત્ કદાચ કાળા, લીલા, લાલો, પીળો હોય. આ રીતે પાંચ ચતુક સંયોગો જાણવા. એકૈક સંયોગમાં ૧૫-ભંગો છે. એ રીતે બધાં મળીને 35 ભંગો થાય. જે પંચવણ હોય તો - (1) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. (2) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદો હોય. (3) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળા, સફેદ હોય. (4) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળા, સફેદો હોય. (5) કદાચ કાળો, લીલો, લાલો, પીળો, સફેદ હોય. (6) કદાચ કાળો, લીલો, લાલો, પીળો, સફેદો હોય. (3) કદાચ કાળો, લીલો, લાલો, પીળા, સફેદ હોય. (8) કદાચ કાળો, લીલા, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. (9) કદાચ કાળો, લીલા, લાલ, પીળો, સફેદો હોય. (10) કદાચ કાળો, લીલા, લાલ, પીળા, સફેદ હોય. (11) કદાચ કાળો, લીલા, લાલો, પીળો, સફેદ હોય. (1) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. (13) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદો હોય. (14) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળા, સફેદ હોય. (15) કદાચ કાળા, લીલો, લાલો, પીળો, સફેદ હોય. (16) કદાચ કાળા, લીલા, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. આ પ્રમાણે 16 ભંગ થાય. * - * એ રીતે બધા * એક, દ્વિક, મિક, ચતુક, પંચ સંયોગ વડે [5 + 40 + 80 + 95 + 16 16 ભંગ થાય ગંદાના ભંગ ચતુઃuદેશી માફક જાણવા. - - રસના ભંગ વર્ષ માફક 216 જાણવા. - - ૫ના ભંગ ચતુઃuદેશી માફક જાણવા. ભગવના આઠ પ્રદેશ સ્કંધ, પ્રશ્ન ? ગૌતમ (જે એકવણll) હોય તો સપ્તપદેશી માફક ચાવતુ કદાચ ચાર સ્પર્શવાળો હોય. છે એqણ બે વણ, ત્રણ વર્ષો હોય તો સપ્તપદેશીવતુ. ચારવણ હોય તો * કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો હોય. કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળા હોય. એ પ્રમાણે સપ્તપદેશી માફક યાવતુ કદાચ કાળા, લીલા, લાલો, પીળો હોય એ ૧૫-ભંગ, કદાચ કાળા, લીલા, લાલો, પીળા હોય. આ ૧૬-ભંગો છે. એ રીતે આ પાંચ, ચતુષ્ઠ સંયોગવાળા થઈનેએ પ્રમાણે 80 ભાંગા થાય છે. છે પંચવણ હોય તો - () કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. () કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદો હોય. એ રીતે આ ક્રમથી ભંગો કહેવા. યાવતુ કદાચ કાળો, લીલા, લાલો, પીળા, સફેદ હોય. એમ 15 ભંગ 220 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ થયા. (16) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. (17) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદો હોય. (18) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળા, સફેદ હોય. (19) કદાચ કાળા, લીલો, લાલ, પીળા, સફેદો હોય. (20) કદાચ કાળા, લીલો, લાલો, પીળો, સફેદ હોય. (21) કદાચ કાળા, લીલો, લાલો, પીળો, સફેદો હોય. (રર) કદાચ કાળા, લીલો, લાલો, પીળા, સફેદ હોય. (3) કદાચ કાળા, લીલા, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. (24) કદાચ કાળા, લીલા, લાલ, પીળો, સફેદો હોય, (5) કદચ કાળા, લીલા, લાલ, પીળા, સફેદ હોય. (26) કદાચ કાળા, લીલા, લાલો, પીળો, સફેદ હોય આ પંચસંયોગથી ર૬ ભંગો થાય છે. આ પ્રમાણે પૂવપર સહિત એક-દ્ધિક-ત્રિક-ચતુર્ક-પંચક સંયોગ વડે [N + 40 + 80 + 80 + ર૬] 231 ભંગો થાય છે. ગંધ, સપ્તપદેશીવ4... રસના વર્ષ માફક-૩૧ ભંગો છે. સ્વનિા ભંગો ચતુઃuદેશીકવતું જાણવા. નવદેશી કંપની પૃચ્છા. ગૌતમ! અષ્ટપદેશી કંધ સમાન યાવતુ કદાચ ચર અવાળા હોય. જે એક-બે-ત્રણ-ચાર વર્ણવાળો હોય તો અષ્ટપદેશવત. જે પંચવણ હોય તો (1) કદાચ કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદ હોય. (2) કાળો, લીલો, લાલ, પીળો, સફેદો હોય. આ પરિપાટીથી એ પ્રમાણે ૩૧ભંગ કહેdu. :-- એ પ્રમાણે એક-દ્ધિક-ત્રિક-ચતુર્ક-માંચક સંયોગ વડે [ષ + 40 + 80 + 80 + ૩૧]કુલ 236 ભંગ થાય છે. - દશપદેશી કંધની પૃચ્છા. ગૌતમ ! નવપદેશી સ્કંધ માફક યાવત ચાર વાળો છે. * * * જે એક-બે-ત્રણચાર વર્ણવાળા હોય તો ક્રમશઃ નવપદેશી અંધ માફક કહેવો. પંચવણ પણ તેમજ છે. વિશેષ એ કે * 9મો ભંગ કહો છે. આ પ્રમાણે એક-દ્ધિક-ગિક-ચતુર્ક-પંચક સંયોગમાં [+ 40 + 80 + 80 + ] બધાં મળીને-૨૩૭ ભંગો છે. ગંધ, નવપદેશીવત સ-અહીં કહેલ સવર્ણ ભેદ મુજબ 37 ભંગો. સ્પર્શ, ચતુઃાદેશીક માફક કહેવા. જેમ દશપદેશી અંધ કહો, તેમ સંખ્યાતપદેશી, અસંખ્યાત પ્રદેશી પણ કહેવા. સૂમ પરિણત અનંતપદેશી પણ આ પ્રમાણે કહેવો. * વિવેચન-૭૮૬ : પરીવ - કાળા આદિમાંનો કોઈ પણ એક વર્ણ. એમ જ ગંધાદિ કહેવા. સુકાન - શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ, રૂક્ષમાં પરસ્પર અવિરુદ્ધ કોઈપણ બીજાના યોગથી બે સ્પર્શ, તેમાં ચાર વિકલ્પ - - બાકીના સ્પર્શો બાદર છે. દ્વિપદેશની એક વર્ણતા, બંને પ્રદેશ છતાં એક વર્ષ પરિણામથી. તેમાં કાળો આદિ ભેદથી પાંચ વિકલ્પો, દ્વિવર્ણતા-પ્રતિપ્રદેશ વર્ણભેદથી. તેમાં દ્વિકસંયોગમાં દશ વિકલ્પો છે. એ પ્રમાણે ગંધ અને સમાં પણ જાણવું. - x - જો ત્રણ સ્પર્શ હોય તો - (1) બંને પ્રદેશ શીત હોય, સ્નિગ્ધ,

Page #118
20/-/5/86 221 રૂક્ષ એ એક ભંગ. એવા બીજા પણ ત્રણ. ચાર સ્પર્શમાં એક જ ભેદ છે. ગિપ્રદેશિક આદિ - ત્રણે પ્રદેશો કાળાવર્ણી હોય, એ પાંચ વિકલા. બેવર્ણમાં એક કાળો, બીજો - x - x - કદાય લીલો, એ એક ભંગ. અથવા * x " કાળો અને બે પ્રદેશ લીલા, બીજો ભંગ અથવા બે પ્રદેશકાળા, રોક લીલો એ ત્રીજો ભંગ. એ રીતે દ્વિસંયોગમાં ત્રણ ભેજવાળા દશહિક સંયોગોમાં કુલ 30-ભંગો થાય છે. ગંધમાં - એક ગંધમાં બે, બે ગંધમાં એક-અનેક ભેદથી ત્રણ ભંગ. બે સ્પર્શના સમુદિત પ્રદેશત્રયના દ્વિપદેશિક ચાર ભંગ, ત્રણ સ્પર્શમાં સર્વશીત, ત્રણે પ્રદેશના શીતપણાથી, દેશ નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ * * * * * ઈત્યાદિ સૂત્રવત્ સમજી લેવું. તેમાં કુલ 12 ભંગો થાય છે. ચાર સ્પર્શમાં ‘દેશશીત' આદિ એવચનાંત પદ ચતુષ્ટય. * X - X - ઈત્યાદિ. સૂણવત્ સમજી લેવું. - X - X - સૂર્ણ જ ક્લિષ્ટ થયો હોય, અમે નૃત્ય આપેલ નથી ચતુઃપ્રદેશિકમાં - બંનેને એક પરિણામ પરિણત ચોમ કરીને કદાચ કાળો, કદાય લીલો એ પહેલો ભંગ. અન્ય અનેકવ પરિણામવાળો હોય તે દ્વિતીય ભંગ, આધ અનેકવ પરિણામી હોય તે બીજો, બંને અનેક પરિણામી હોય તે ચોથો ભંગ જાણવો. એમ દશ દ્વિક સંયોગોમાં પ્રત્યેકની ચતુર્ભગી કરવાથી ચાલીશ ભેદો થાય. એ રીતે રિવર્ણ, ચતુર્વણદિના ભંગો પણ છે. સૂકાઈ જ દિષ્ટ હોય, અમે નૃત્ય પુરો બોલ સી.] - ગંધ વિશે પૂર્વવતુ. : : : ત્રણ સ્પર્શ હોય તો (1) ચારે પ્રદેશોના શીત પરિણામવથી ‘સર્વશીત’ એક ભંગ. ‘દેશસ્તિષ્પચાર મણે બે ના એક પરિણામથી સ્નિગ્ધત્વ વડે. એ રીતે “દેશ રૂક્ષ'. એ રીતે એક કે અનેક વયનાંતથી જુદા જુદા ભેદો દશવિલા છે. * * * * * જો ચાર સ્પર્શ હોય તો ઈત્યાદિ “દેશ શીત' એકાકાર બે પ્રદેશ લક્ષણ, તેવો જ અન્ય ‘દેશ ઉણ'. ઈત્યાદિ - X - X - X * એ પ્રમાણે 16 ભંગો છે. તે માટે એક ગાથા પણ વૃત્તિકારશ્રી નોંધે છે. ભંગોની સ્થાપના પણ દર્શાવી છે. વૃદ્ધ ગાથા પણ છે ઈત્યાદિ કેટલીક બાબતો વૃત્તિકારશ્રી નોંધે છે, પણ અમે Read નિવારવા અનુવાદ નથી. જિજ્ઞાસુઓ મૂળ વૃત્તિ જોઈ શકે છે.) પંચપદેશીમાં - ત્રણ પદમાં આઠ ભંગો છે. અહીં સાત જ ગ્રહણ કરવી. કેમકે પંચપ્રદેશમાં આઠમાં ભંગનો અભાવ છે. એ પ્રમાણે દશે વિકસંયોગોમાં સાત ભેદ જાણવા. જે ચારવર્ણી હોય તો ચાર પદોના સોળ બંગો થાય, તેમાં અહીં પાંચ જ સંભવે છે. તે પ્રસિદ્ધ જ છે. પાંચ વર્ષોમાં પાંચ ચતુક સંયોગો થાય છે. તે પ્રત્યેકમાં પાંચ ગણતાં ૫-ભેદો થાય. પાંચ પ્રદેશના એક-બે-ત્રણ-ચા-પાંચ વર્ષના સંયોગ વડે બધાં ભંગો મળીને થતા ભંગોની નોંધ સૂઝાનુસાર જાણવા. છ પ્રદેશી ઢંધમાં, અહીં બધું પંચપદેશી માફક જાણવું. વિશેષ એ કે - નિવર્સીમાં આઠ ભંગો કહેવા. કેમકે અહીં આઠમો ભંગ પણ સંભવે છે એ રીતે દશ ત્રિક સંયોગોથી કુલ-૮૦ ભંગો થાય છે. ચતુર્વણમાં પૂર્વોક્ત 16 ભંગોમાંના રરર ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ આઠમો, દશમો અને છેલ્લા ત્રણ ભંગો છોડીને 11 ભંગો થાય છે. તેમાં પાંચ ચતુક સંયોગમાં પ્રત્યેક હોવાથી કુલ ૫૫-ભંગો થશે. જો પંચવર્ણી હોય તો છે ભંગ કહ્યા. આ પ્રમાણે સૂત્રમાં નોંધ્યા મુજબ બધાં મળીને 186 ભંગો થશે. સત પ્રદેશી ઢંધમાં - આ ચતુર્વણત્વમાં પૂર્વોક્ત 16 ભંગોમાંથી, છેલ્લો ભંગ છોડીને ૧૫-ભંગો થાય છે. આ પાંચમાં ચતુક સંયોગોમાં પ્રત્યેકના હોવાથી 35 ભંગ થશે. - X - X - X - X - અષ્ટપ્રદેશી ઢંધમાં, અહીં ચતુવર્ણત્વમાં પૂર્વોક્ત સોળે પણ ભંગો હોય છે. તેઓમાં પ્રત્યેકના પાંચ ચતુક સંયોગોમાં હોવાથી 80 ભંગો થશે. પંચ વર્ણત્વમાં ૩૨-ભંગોમાં સોળમો, ચોવીશમો, ૨૮-મો, અને છેલ્લા ત્રણ ભંગો વર્જતા-૨૬ ભંગો રહેશે. કુલ 231 ભંગો થશે. નવ પ્રદેશી ઈત્યાદિમાં પંચવર્ણવમાં બઝીશ ભંગોમાં માત્ર છેલ્લો ભંગ ન થાય, બાકીના પૂર્વે કહ્યા મુજબ જાણવા. * સૂત્ર-૩૮૩,૩૮૮ - ભગવન ! ભાદર પરિણત અનંતપદેશી સ્કંધ કેટલા વર્ષ આદિવાળો હોય ? જેમ શતક-૧૮ માં કહ્યું તેમ યાવત આઠ સ્પર્શ કહા. વર્ણ, ગંધ, રસ ત્રણે દશપદેશ સ્કંધ સમાન કહેવા. જે ચાર સ્પર્શવાળા હોય તો - (1) સર્વ કર્કશ, સર્વભારે, સર્વ શીત, સર્વ નિગ્ધ હોય. (2) કર્કશ, સર્વ ભારે, સર્વ શીત, સર્વ રૂક્ષ હોય. (3) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભરે, સર્વ ઉણ, સર્વ નિધ હોય. (4) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે, સર્વશીત, સર્વ રક્ષ હોય. (5) સર્વ કર્કશ, સર્વ લઘુ, સર્વશીત, સર્વ રસ હોય. (6) સર્વ કર્કશ, સલઘુ, સર્વશીત, સત્તા , (7) સર્વ કર્કશ, સર્વ લધુ, સર્વ ઉષ્ણ, સર્વ નિષ્ઠ. (8) સર્વ કર્કશ, સલઘુ, સર્વ ઉણ, સર્વ રસ હોય. (9) સર્વ મૃદુ, સર્વ ભારે, સર્વે શીત, સર્વ સ્નિગ્ધ હોય, (10) સર્વ મૃદુ, સર્વ ભારે, સર્વ શીત સર્વ રૂક્ષ હોય. (11) સર્વ મૃ૬, સર્વ ભારે, સર્વ ઉણ, સન નિગ્ધ હોય. (૧ર) સર્વ મૃદ, સર્વ ભારે, સવ ઉણ, સર્વ રક્ષ હોય. (13) સર્વ મૃદુ, સર્વ લઘુ, સર્વ શીત, સર્વ સ્નિગ્ધ હોય. (14) સર્વ મૃદુ, સર્વ લઇ, સર્વ શીત, સર્વ રક્ષ હોય. (15) સવ મૃદુ, સર્વ લધુ, સર્વ ઉષ્ણ, સર્વ નિગ્ધ હોય. (16) સર્વ મૃદુ, સની લધુ, સર્વ ઉષ્ણ, સર્વ રક્ષ હોય. - આ 16 ભંગો થાય. જે પાંચ પર્સ હોય તો - (1) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભટે સર્વ શીત, દેશ નિષ્ઠ, દેશ રૂક્ષ હોય. (2) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભરે, સર્વ શીત, દેશ નિઘ, દેશો રક્ષો. (3) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે, સર્વ શીત, દેશો નિષ્પો, દેશ રૂ. (4) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે, સર્વશીત, દેશો સ્નિગ્ધો, દેશો રૂaો. (5 થી 8) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે, સર્વ ઉણ, દેશ નિશ્વ, દશે ઝટ્સ-ચાર ભંગ. (9 થી 12) સર્વ કર્કશ, સર્વ લઘુ, સર્વ શીત, દેશ નિગ્ધ, દેશરૂચાર ભંગ. (13 થી 16) સર્વ કર્કશ, સર્વ લધુ, સર્વ ઉષ્ણ, દેશ સ્નિગ્ધ,

Page #119
૨૦/-/પ/૩૮૭,૩૮૮ 223 224 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ દેશ31 * ચાર ભંગ. રીતે કર્કશ સાથે ૧૬-ભંગો [એમ 16 + 16 (1) બગીશ ભંગો થયા] [સર્વ મૃદુ, સર્વ ભારે, સર્વ શીત, દેશ નિધ, દેશ રૂટ્સ * ચાર ભંગ એ પ્રમાણે મૃદુ સાથે 16 ભંગ કહેવા. એ રીતે તેના ૩ર-ભંગ થશે.] સર્વ કર્કશ, સર્વ ગુરુ સર્વ નિગ્ધ, દેશ શીત, દેશ ઉષ્ણ - ચાર ભંગ થાય * સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે સર્વ ઋક્ષ, દેશગીત, દેશ ઉણ - ચાર ભંગ થાય. આ () બગીશ ભંગો થશે. સર્વ કર્કશ, સર્વ શીત સર્વ નિધ, દેશ ભારે, દેશ લg - એ પણ (3) બગીશ ભંગો થશે. સર્વ ભારે, સર્વ શીd, સવ નિ, દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ - એમાં પણ (4) ભગીશ ભંગ થશે. આ રીતે બધાં મળીને કુલ 128 ભંગો થશે. જે છ સ્પર્શ હોય તો - (1) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે, દેશ શીત, દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિગ્ધ, દેશોરૂક્ષો, (2) સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે, દેશશીત, દેશ ઉણ, દેશ નિધ, દેશ રૂક્ષ એ પ્રમાણે ચાવત્ સર્વ કર્કશ, સર્વ ભારે, દેશોશીતો, દેશો ઉષ્ણો, દેશો નિશ્વો, દેશો રૂક્ષો હોય. આ (1) સોળ ભંગો થશે. * * સર્વ કર્કશ, સર્વ લઘુ દેશ શીત દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિગ્ધ, દેશ 24 - આમાં પણ () ૧૬-ભંગો થશે. -- - સર્વ મૃદુ, સાવ લઇ, દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશ બ્ધિ , દેશ રક્ષ-આમાં પણ (3) 16 ભંગ થશે. [સવ મૃદુ, સર્વ ભારે, દેશ શીત દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - આમાં પણ (4) સોળ ભંગ થશે. * વૃત્તિમાં આ ૧૬-ભંગ દેખાતા નથી, અમે મૂળ જોઈને નોંધેલ છે, અન્યથા 64 ભેદ ન થાય] આ રીતે કુલ 64 ભેદ થયા. - - - - સર્વ કર્કશ, સર્વ સ્નિગ્ધ, દેશ ભરે, દેશ લઘુ, દેશ સ્નિગ્ધ દેશ રૂક્ષ - આમાં પણ 64 ભંગો થશે. * (1) સર્વ કર્કશ, સર્વ નિધ, દેશ ભારે, દેશ લg, દેશ શીત, દેશ ઉણ ગાવત સર્વ મૃદુ, સર્વ રક્ષ, દેશો ભારે, દેશો લg, દેશો શીતો, દેશો ઉઘણો-૧૬ એમ 64 ભંગ. * * * * સર્વે ભારે, સર્વે શીત, દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ નિગ્ધ, દેશરૂટ્સ એ પ્રમાણે યાવત્ સર્વ લઘુ, સર્વ ઉણ, દેશો કર્કશો, દેશો નિષ્પો, દેશો મૃદુઓ, દેશે રો-આ 64 ભંગો થશે. * - * * સર્વ , સર્વ સ્નિગ્ધ, દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ ગીત દેશ ઉણ ચાવત સર્વ લઘુ સર્વ રૂક્ષ, દેશો કર્કશો, દેશો મૃદુઓ, દેશો શતો, દેશો ઉણો આ 64 ભંગો થશે. - - - - સર્વ શીત સર્વ નિધ, દેશ કર્કશ, દેશ , દેશ , દેશ લઘુ યાવત્ સવ ઉંee, સર્વ રૂ, દેશો કર્કશો, દેશો મૃદુઓ, દેશો મુકો, દેશો લધુકો - આ 64 ભંગો થશે. - બધાં છ સ્પર્શી મળીને 384 ભંગો થશે. જે સાત પર્ણ હોય તો - (1) સર્વ કર્કશ, દેશ ગુરુ દેશ લઘુ, દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશ નિધ, દેશ રૂક્ષ હોય, યાવત સર્વ કર્કશ, દેશ ગર, દેશ લઘુ, દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશસ્નિગ્ધો, દેશો રૂક્ષો * ચાર ભંગો - * * સર્વ કર્કશ, દેશ ગુરુ દેશ લઘુ દેશ શીત દેશો ઉણો, દેશ નિષ્ઠ, દેશો રૂક્ષો * ચાર ભંગ. * * * સર્વ કર્કશ, દેશગુરુ દેશ લઘુ, દેશો શીતો, દેશ ઉણ, દેશ નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - ચાર ભંગ [અહીં પણ વૃત્તિમાં ક્યાંક કોઈક મુદ્રણ ભૂલ છે. અમારા મૂળ તથા અનુવાદ જોવા * આ ૧૬-ભંગો થયા. * * * - સર્વ કર્કશ, દેશ ગુરુ દેશો લધુઓ, દેશગીત, દેશ ઉણ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ * પ્રમાણે “ગુરુએકવચનમાં, “લઘુ’ બહુવચનમાં લઈને ૧૬-ભંગો કહેdu. * * * * સર્વ કર્કશ, દેશો મુકો, દેશ લઘુ, દેશ શીત, દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિધ, દેશ રૂક્ષ - આ પણ 16 ભંગો કહે. * * * સર્વ કર્કશ, દેશો મુકો, દેશો લઘુકો, દેશ શીત દેશ ઉષ્ણ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રક્ષ - આ પણ ૧૬-ભંગ કહેતા. આ પ્રમાણે કુલ ૬૪-ભંગો થશે. - એ પ્રમાણે મૃદુ સાથે પણ 64 ભંગો કહેવા. - - - - સર્વ ગ, દેશ કર્કશ, દેશ મૃદ, દેશ શીત, દેશ ઉષ્ણ, દેશ નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ. આ પ્રમાણે '' સાથે 64 ભંગો કરવા. - - - - સર્વ લઘુ, દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશ નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - એ પ્રમાણે ‘લઘુ’ સાથે ૬૪ભંગો કરવા. - - - - સર્વ શીત, દેશ કર્કશ, દેશ મૃદ, દેશ ગ દેશ લધુ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - એ પ્રમાણે શીત સાથે 64 ભંગ કરવા. - - - - સર્વ ઉણ, દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ ગુરુ દેશ લધુ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - એ પ્રમાણે ઉષ્ણ સાથે 64 ભંગ કહેવા. - - - - સર્વ નિષ્ઠ દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ ગુરુ દેશ લઘુ, દેશ શીત, દેશ ઉષણ એ પ્રમાણે નિશ્વ સાથે 64 ભંગ કહેવા. - - - - સર્વ રૂટ્સ દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ ગુરુ, દેશ લધુ દેશ શીત, દેશ ઉણ - એ પ્રમાણે રૂક્ષ સાથે પણ 64 ભંગો કહેવા : યાવત્ સર્વ રૂક્ષ, દેશો કર્કશો, દેશો મૃદુઓ, દેશો ગુસ્કો, દેશો લઘુકો, દેશો શીતો, દેશો ઉષ્ણો. આ પ્રમાણે સાત સ્પર્શના પ૧ર ભંગ થાય છે. જે આઠ સ્પર્શ હોય તો - દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ ગુરુ દેશ લઘુ, દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - આશીને ચાર ભંગ. દેશ કર્કશ, દેશ મૃદ, દેશ ગુરુ દેશ લઘુ, દેશ શીત, દેશો ઉણો, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - આશ્રીને ચાર ભંગ. દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ ગુરુ દેશ લઘુ, દેશો શીતો, દેશ ઉણ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - આક્ષીને ચાર ભંગ દેશ કર્કશ, દેશમૃદુ, દેશ ગુરુ દેશ લધુ, દેશો શીતો, દેશો ઉણો, દેશ નિગ્ધ, દેશ રક્ષ - અાશ્રીને ચાર ભંગ. એ રીતે 16 ભંગો થયા. દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશ ગુરુ દેશો લધુકો, દેશ શીત, દેશ ઉષ્ણ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ રૂક્ષ - એ પ્રમાણે આ ‘ગુરુક' એકવચનમાં, લઘુક બહુવચનમાં લઈને - 16 ભંગ કરવા. " દેશ કર્કશ, દેશ મૃદુ, દેશો ગુરુકો, દેશ લઘુ, દેશ શીત, દેશ ઉણ, દેશ સ્નિગ્ધ, દેશ Bક્ષ - આના પણ 16 ભંગો કરવા. દેશ કર્કશ, દેશમૃદુ, દેશી ગુરુકો, દેશો લઘુકો, દેશ શીત, દેશ

Page #120
પ ૨૦/-/પ/૩૮૭,૩૮૮ ઉષ્ણ, દેશ નિશ, દેશ રૂક્ષ - આના પણ 16 ભંગો કહેવા. આ બધાં મળીને 64 ભંગો થયા. તેમાં કર્કશ મૃદુ બંને એકવચનમાં લીધા છે. * * તેમાં કર્કશ એકવચનમાં અને મૃદુ બહુવચનમાં લઈને (બીજ) 64 ભંગો કરવા. * * તેમાં કર્કશ બહુવચનમાં અને મૃદુ એકવચનમાં લઇને (ત્રીજ) ૬૪-ભંગો કરવા. - - માં કર્કશ, મૃદુ બંને બહુવચનમાં લઈને (ચોથા) ૬૪-ભંગો કરવા. - યાવત દેશો કર્કશો, દેશો મૃદુઓ, દેશો ગુટકો, દેશો લઘુકો, દેશો શીતો, દેશો ઉણો, દેશો સ્નિગ્ધો, દેશો રૂક્ષો માં છેલ્લો ભાંગો જાણા. - - આ બધાં મળીને અષ્ટ સ્પશાળ કુલ-૫૬ ભાંગાઓ થશે. આ પ્રમાણે આ બાદર પરિણત અનંત પ્રદેશ સ્કંધમાં બાધાં સંયોગો મળીને કુલ 1296 ભંગો થયા. [48] ભગવતુ ! પરમાણુ કેટલા ભેદ છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદે છે. તે આ - દ્રવ્ય પરમાણુ, ક્ષેત્ર પરમાણુ, કાળ પરમાણુ, ભાવ પરમાણુ. ભગવન દ્રવ્ય પરમાણુ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ચાર ભેદે - અચ્છધ, અભેધ, અદગ્ધ, અગ્રાહ્ય. - - ભગવદ્ ! ક્ષેત્ર પરમાણુ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદે - અનદ્ધ, અમધ્ય, આપદેશ, અવિભાજ્ય ભગવાન ! કાળ પરમાણુની પૃચ્છા. ગૌતમ! ચાર ભેદે છે. તે આ - અવર્ણ, ગંધ, અરસ, અાઈ. - - ભગવન્! ભાવ પરમાણુ કેટલા ભેદે છે? ચાર ભેદે - વણમંત, ગંધમંત, સમંત સ્પર્શ મંત. ભગવન્! તે એમ જ છે. એમ જ છે ચાવત વિચરે છે. * વિવેચન-૩૮૩,૩૮૮ : બધે જ કર્કશ, ગુર, શીત, નિષ્પ એકદા જ અવિરુદ્ધ. સ્પર્શોના સંભવથી ચોક ભંગ, ચતુર્થ પદ વ્યત્યયમાં દ્વિતીય. એ રીતે એકાદિ પદના વ્યભિચારથી, ૧૬-ભંગો છે. પંdણસ કર્કશ, ગુર, શીત વડે નિષ્પ અને રૂક્ષના એકવ, બહત્વ કરીને ચતુર્ભગી પ્રાપ્ત થઈ છે. એ રીતે કર્કશ, ગટ, ઉષ્ણ વડે ચાર, એમ આઠ ભંગ થયા. આ આઠ કર્કશ અને ગુરૂ વડે થયા. એમ બીજા કર્કશ અને લઘુ વડે થયા, તેથી ૧૬-ભંગ કર્કશ પદ વડે થયા. આ જ ભંગો મૃદુ પદ વડે થયા, એ રીતે ૩૨-ભંગો થયા. આ ૩ર-ભંગ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષના એકથી થયા. બીજા ૩૨-ભંગ શીત, ઉષ્ણ વડે, ત્રીજા ગુરુ અને લઘુ વડે, ચોથા કર્કશ અને મૃદુ વડે, એ પ્રમાણે 128 ભંગો થાય છે. છ સ્પર્શમાં - સર્વ કર્કશ, ગુર, દેશગી શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ છે. અહીં દેશ શીતાદિના ચારે પદના એકત્વાદિ વડે ૧૬-ભંગો. આ સર્વ કર્કશ-ગુરુ વડે થયા. આ જ કર્કશ-લઘુ વડે થાય, તેથી ૩૨-ભંગ. આ બધાં સર્વ કર્કશ પદ વડે પ્રાપ્ત થયા. આ જ સર્વમૃદુ વડે પણ થાય. તેથી 64 ભંગ થાય. આ 64 સર્વ કર્કશ ગુરુ લક્ષણથી દ્વિસંયોગ વડે સવિર્યયચી ગયા. તે રીતે બીજા પણ દ્વિસંયોગ વડે થઈ શકે. કર્કશ-ગુરુ-શીત-પ્તિબ્ધ લક્ષણ ચાર પદોના છ દ્વિકસંયોગથી એ પ્રમાણે 64 ભંગ. એ રીતે છ કિસંયોગથી ગુણતા 384 ભંગ થાય. [1215 226 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સાત સ્પર્શમાં - અહીં આધ ‘કર્કશ' પદ સ્કંધ વ્યાપકવથી વિપક્ષ હિત છે. બાકીના ગુરુ આદિ છ સ્કંધ દેશ આશ્રિત હોવાથી વિપક્ષ સહિત છે. તેથી સાત સ્પર્શી થયા. આમાં ગુરુ આદિ છ પદોના એકd, બહુર્વ વડે ૬૪-ભંગો થાય. તે સર્વ કર્કશ પદથી પ્રાપ્ત થયા. એ રીતે મૃદુ પદથી પણ થાય. તેથી ૧૨૮-ભેદ થાય. એ રીતે ગુટ-લઘુ વડે બાકીના સાથે 128 ભંગ, શીત-ઉષ્ણ વડે પણ 128, સ્નિગ્ધ-રૂક્ષ વડે પણ 128, એ રીતે ૧૨૮ને ચાર વડે ગુણ પ૧૨ ભંગો થાય છે. અષ્ટ સ્પર્શમાં ચાર કર્મશાદિ પદોના વિપક્ષ સહિત આઠ પશે. આ બાદર સ્કંધના બે ભાગે વિકલિતના એગ્ર દેશમાં ચાર વિરુદ્ધ છે. આમાં એકત્વ, બહુત્વથી ભંગો થાય છે. તેમાં સૂક્ષના એકત્વ, બહુવથી બે, આ બંને તિષ્યના એકવ, બહત્વથી ચાર ભેદ થાય. - x * આ આ ભેદ ઉણના બહુવચનથી કહ્યા તે ચાર, શીત પદ બહુવચનથી પણ ચાર. શીતોષ્ણ પો વડે બહુવચનથી ચાર. એ રીતે 16 ભેદ થયા. લઘુ પદના બહુવચનથી ચાર, લઘુશીત પદ બહવ વડે ચાર, લઘ-ઉષ્ણ પદો વડે ચાર, લઘુ શીત ઉષ્ણ પદો વડે ચાર. એ રીતે 16 ભંગ. તથા કર્કશાદિ એકવચનથી અને ગુરુ પદના બહુ વયનાંતથી એમ જ છે. ઈત્યાદિ સૂગાનુસાર * x - X - X + 64 ભંગો થયા. કર્કશ મૃદુ પદો વડે એકવચનવતું વડે પણ આ 64 ભંગ. કર્કશ પદના એકવ, મૃદુ પદના બહુત્વથી પૂર્વોક્ત ક્રમથી, ૬૪-ભંગો કરવા. કર્કશના બહુત્વ અને મૃદુ પદના એકવ વડે 64 ભંગ પૂર્વોક્ત ક્રમથી જ કરવા, તેને જ કર્કશ-મૃદુ પદના બહુવચન વડે પૂર્વવત્ 64 ભંગો કરવા. એ રીતે ૬૪ને 4 વડે ગુણતા 56 ભંગો થશે. * * * * * બાદર સ્કંધમાં ચાર વગેરે સ્પર્શી થાય છે. તેમાં ચતુઃસ્પશિિદ ક્રમથી પ્રાપ્ત ભેદોની સંખ્યા - x + x * વૃત્તિકારે યંત્ર બનાવી દશર્વિલ છે. પરમાણુ અધિકારથી હવે કહે છે - તેમાં દ્રવ્યરૂપ પરમાણુ તે દ્રવ્ય પરમાણુ, એક અણુ વણિિદ ભાવની અવિવક્ષા અને દ્રવ્યવની જ વિવાથી. એ રીતે ક્ષેત્ર પરમાણુ - આકાશ પ્રદેશ, કાળ પમાણુ - સમય, ભાવ પરમાણુ * પરમાણુ જ છે, વર્ણાદિ ભાવોના પ્રાધાન્ય વિવાથી છે. એક પણ દ્રવ્ય પરમાણુ વિવક્ષાથી ચતુઃસ્વભાવ. કોણ છેધ એટલે શસ્ત્રાદિ વડે લતાદિવત્ છેદવું. તેના નિષેધથી અચ્છેધ. અમેધ - સોય વડે ચામડાને ભેદવું, તેના નિષેધથી અભેધ. સૂક્ષ્મતત્વથી અગ્નિ વડે દાહ્ય. તેથી જ હાથ વડે ગ્રાહ્ય. માદ્ધ - સમસંખ્ય અવયવ અભાવે. મગજ - વિષમ સંખ્યાના અભાવે. પાસ - અવયવ અભાવે નિરંશ. - અવિભાગથી નિવૃત્ત, એક૫, વિભાજન શક્ય. છે શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૬-“અંતર” છે. - X - X - X - X - X - X - o શા-પ-માં પુદ્ગલ પરિણામ કહ્યા. અહીં પૃથ્વી આદિ જીવ પરિણામો કહે છે. આ સંબંધે આવેલા આ ઉદ્દેશાનું આદિ સૂત્ર -

Page #121
20/-/6/89 થી 91 22 228 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ * સૂત્ર-૭૮૯ થી 291 : ભગવન પ્રણવીકાયિક જીવ આ રતનપભા પૃedી અને શર્કાપભા પૃથ્વીના અંતરમાં મરણ સમુઠ્ઠાત કરીને સૌધર્મકતામાં પૃવીકારિક ઉતw થાય, તો હે ભગવનું ! શું પહેલા ઉત્પન્ન થઈને પછી આહાર કરે કે પહેલા આહાર કરીને પછી ઉત્પન્ન થાય? ગૌતમ! પહેલા પણ ઉપજે, ઈત્યાદિ, જેમ શતક-૧ ના ઉદ્દેશ-૬-માં કહ્યું તેમ યાવતું તે કારણે છે ગૌતમ ! એમ કહ્યું કે પૂર્વે પણ યાવત ઉત્પન્ન થાય. વિશેષ એ કે - ત્યાં સંપાત કરીને, અહીં આહાર કરે છે - એમ કહેવું. બાકી પૂર્વવત. ભગવાન ! પૃવીકાયિક આ રનરભા અને શર્કરાપભા પૃથ્વીના અંતરમાં મરણ સમુઘાત કરીને જે ઈશાન કલ્પમાં પૃથ્વીકાયિકપણે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોયપૂર્વવત્ કહેવું. યાવતું જતું પ્રાગભારાએ ઉત્પાદ કહેવો. ભગવન પૃવીકાયિક શર્કરાજભા અને તાલુકા ભા પૃવીના અંતરમાં મરણ સમુદઘાત કરીને, જે સૌધર્મ ચાવતું પતુ પ્રાગભારામાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય એ પ્રમાણે આ ક્રમથી ચાવત તમા અને અધસપ્તમી પૃવીના અંતમાં મરણ સમુદ્ધાત કરીને ઉત્પાદ કહેવો. ભગવન્! પૃવીકાયિક સૌધર્મ ઈશાન અને સનતકુમાર મહેન્દ્ર કલાના અંતરમાં મરણ સમુઘાતમાં મરીને જે આ રતનપભા પૃedીમાં પૃવીકાવિકપણે ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય, હે ભગવન! તે પહેલાં ઉપજીને પછી આહાર કરે ? ઈત્યાદિ બધું પૂર્વવતુ જાણવું ચાવતું તેથી એ પ્રમાણે કહ્યું છે, યાવતુ નિક્ષેપો કરવો. ભગવન પૃedીકાયિક સૌધર્મ-ઈશાન સનકુમાર મહેન્દ્ર કલાના અંતરમાં મરણ સમુઘાત કરીને જે શર્કરણભા પૃવીમાં પૃવીકાયિકપણે ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય ઈત્યાદિ પૂર્વવતુ. યાવતું અધ:સપ્તમીમાં ઉત્પાદ કહેવો. * * એ પ્રમાણે સનતકુમારમાહેન્દ્ર અને બ્રહ્મલોક કલાના અંતમાં મરણ સમુઘાત કરીને, ફરી પણ યાવતું અધઃસપ્તમીમાં ઉત્પાદ કહેવો. - * એ પ્રમાણે જહાલોક અને લાંતક કક્ષાના અંતરમાં મરણ સમુદઘાત કરીને ફરી પણ ચાવતું અધસપ્તમીમાં ઉત્પાદ કહેતો. - એ પ્રમાણે લાંતક અને મહાશુક્ર કલાના અંતમાં મરણ સમુદ્ધાંત કરીને ફરી પણ યાવત્ અધસપ્તમીમાં, એ રીતે મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર Rાના અંતરમાં સમવહત થઈને ફરી પણ યાવતું અધરુપ્તમીએ એ પ્રમાણે સહસર અને આનત-પ્રાણત કક્ષાના અંતમાં ચાવતું આધસતમીમાં, એ પ્રમાણે નિત-પ્રાણત અને આરણ-ટ્યુત કલ્પના અંતરમાં ફરી પણ યાવત્ અધસતમીમાં. એ રીતે આરિણ-અયુત અને પ્રવેયક વિમાનના અંતરમાં ચાવતું અધઃસપ્તમીમાં. એ પ્રમાણે વેયક વિમાન અને અનુત્તર વિમાનની અંતમાં સાવત્ અધઃસપ્તમીમાં, એ પ્રમાણમાં અનુત્તર વિમાન અને ઇષતામારામાં ચાવતું સાધ:સપ્તમીમાં ઉત્પાદ કહેવો. [9] ભગવતા અકાયિક, આ રનપભા અને શકરાભાં પૃdીના અંતમાં સમવહત થઈને, જે સૌધર્મ માં અકાવિકપણે ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય, બાકી બધું પ્રતીકાયિક મુજબ કહેવું. યાવતું તેથી એ પ્રમાણે પહેલા અને બીજી કલ્પના અંતરમાં સમવહત થઈને યાવતું પતભારામાં Guદ કહેવો. એ રીતે આ ક્રમથી ચાવત તમા અને અધઃસપ્તમી પૃનીના અંતરમાં સમાવહત થઈને યાવતુ ભારામાં કાયિકવથી ઉત્પાદ કહેવો. ભગવન! જે અકાયિક સૌધર્મ-શાન સર્જકુમાર-મહેન્દ્ર-કહાની અંતરમાં મરણ સમુઠ્ઠાત કરે, કરીને જે રતનપભા પૃedીમાં ઘનોદધિ વલયમાં કાયિકપણે ઉત્પાદ કહેવતો, એ પ્રમાણે ચાવતુ અનુત્તર વિમાન અને ઇષતુ પ્રાગભારા પૃથ્વીના અંતરમાં મરણ સમાપ્ત કરીને વાવતું અધઃસપ્તમીના વનોદધિ વલયમાં ઉત્પાદ કહેવો. [91 ભગવના વાયુકાયિક, આ રનપભા પૃથ્વી અને શર્કરાપભા પૃeતીના અંતરમાં મરણ સમધાતથી મરીને જે સૌધર્મકથામાં વાયુકાયિકપણે ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય એ પ્રમાણે જેમ શતક-૧માં વાયુકાયિક ઉદ્દેશકમાં કહ્યું. તેમ અહીં પણ કહેવું. વિશેષ એ કે - અંતમાં સમુદ્યાત જાણવો, બાકી પૂર્વવત્ ચાવતુ અનુત્તર વિમાન અને ઇષતપાગભાણ પૃથ્વીના અંતરમાં મરણ સમુઘાતથી સમવહત થઈને જે ઘનવાત-dજુવાત, ઘનવાત તનુવાત વલયોમાં વાસુકાયિકપણે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય. બાકી પૂર્વવત્ જાણવું. ચાવતું તેથી એમ કહેવું યાવતુ ઉન્ન થાય છે.. ભગવન્! તે એમ જ છે, એમ જ છે. * વિવેચન-૭૮૯ થી 31 : શતક-૧૩, ઉદ્દેશો-૬, આના વડે સૂચવે છે - પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ પછી આહાર કરે કે પહેલા આહાર કરી પછી ઉપજે - x * પહેલા ઉત્પન્ન થઈ પછી શરીર પ્રાયોગ્ય પુદ્ગલ ગ્રહણ કરે. * x * અથવા ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં પ્રદેશ પ્રક્ષેપણ કરીને પૂર્વે આહાર ગ્રહણ કરે, પછી પૂર્વના ક્ષેત્રથી પ્રદેશો સંહરે. વાચનાંતર અભિપ્રાયથી પૃથ્વી-અ-વાયુ વિષયત્વથી ઉદ્દેશક ત્રય, અહીંથી આઠમો છે. છે શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૭-“બંધ” છે - X - X - X - X - X - X - 0 ઉદેશા-૬માં પૃથ્વી આદિનો આહાર નિરપેલ છે અને તે કર્મનો બંધ હોવાથી જ થાય છે, તેથી અહીં બંધ નિરૂપણ કરે છે. * સૂત્ર-૩૨ - ભગવન બંધ કેટલા ભેદ છે ? ગૌતમ! ત્રણ ભેદ. તે આ જીવ પ્રયોગબંધ, અનંતર પ્રયોગબંધ, પરંપરબંધ : - ભગવાન ! નૈરયિકને કેટલા ભેદે બંધ છે ? - પૂર્વવત. એ પ્રમાણે વાવત વૈમાનિક. ભગવન જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો બંધ કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ બંધ ત્રણ ભેદે છે. તે આ - જીવપયોગબંધ, અનંતરબંધ, પરંપરબંધ.

Page #122
20/-//p92 229 ભગવન! નૈરસિકોને જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો બંધ કેટલા ભેદે છે ? પૂર્વવત કહેવું. એ પ્રમાણે યાવત વૈમાનિક, એ રીતે અંતરાય સુધી. ભગવન ! જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયમાં કેટલા ભેદ બંધ થાય છે ? ગૌતમ ! ત્રણ ભેદે છે. પૂર્વવતું. આ પ્રમાણે નૈરયિકોને પણ કહેતું. એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહેવું. એ રીતે યાવત અંતરાય ઉદયમાં કહેવું. ભગવન! આ વેદનો બંધ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ત્રણ પ્રકારે બંધ પૂર્વવત છે. * * ભગવન ! અસુકુમારોને સ્ત્રી વેદનો બંધ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ઋણ પ્રકારે પૂર્વવત છે. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી કહેવું. વિશેષ એ કે - જેને વેદ હોય તેને તે કહેતો. એ પ્રમાણે પરષ વેદમાં પણ કહેવું. નપુંસકવેદમાં પણ કહેવું. વાવ4 વૈમાનિકોમાં. વિશેષ છે કે - જેને જે વેદ હોય, તેને તે કહેવો. ભગવના દર્શન મોહનીય કર્મનો બંધ કેટલા ભેદ છે ? પૂર્વવત. નિરંતર ચાલતુ વૈમાનિક. એ રીતે અસ્ત્રિ મોહનીયનો પણ સૈમાનિક પર્યા કહેવો. એ રીતે આ ક્રમે ઔદાશ્મિ શરીર યાવત્ કામણ શરીરનો, આહાર સંઘ યાવતુ પરિગ્રહ સંજ્ઞા, કૃષ્ણલેશ્યા યાવતુ શુક્લલેશ્યા, સમ્યકૃર્દષ્ટિ, મિશ્રાદેષ્ટિ, સમ્યગમિાષ્ટિમાં, આભિનિબોધિક જ્ઞાનનો યાવત કેવળજ્ઞાનનો, મતિઆજ્ઞાન, ચુત અાન, વિલંગ જ્ઞાનના બંધ પૂર્વવત કહેવા. ભગવન! આ પ્રમાણે આભિનિભોવિકના વિષયનો બંધ કેટલા પ્રકારે છે ? યાવતુ કેવળજ્ઞાન વિષયનો, મતિ અજ્ઞાન વિષયનો, શ્રત અજ્ઞાન વિષયનો, વિર્ભાગજ્ઞાન વિષયનો, બધાં પદાર્થોનો બંધ ત્રણ ભેદે કહ્યો છે. આ બધાંને ચોવીશ દંડકમાં કહેવા. વિશેષ એ કે - જેને જે હોય તે કહેવું યાવતું વૈમાનિક. . - ભગવન વિભંગજ્ઞાન વિષયનો બંધ કેટલા ભેદ છે ? ગૌતમ! કાંધ ત્રણ ભેદે - જીવપયોગબંધ, અનંતર બંધ, પરંપર ભેદ. - - ભગવન્! તે એમ જ છે (2) ચાવત્ વિચરે છે. * વિવેચન-૭૯૨ : જીવ પ્રયોગ બંધ - જીવના પ્રયોગથી - મન વગેરે વ્યાપારથી થતો બંધ - કર્મ પુદ્ગલોનો આત્મ પ્રદેશ સાથે સંશ્લેષ બદ્ધ છૂટાદિ ભાવ કરણ. મનેતનવંધ - જેના પુદ્ગલોને બદ્ધ થયાને અનંતર સમય વર્તતો હોય છે. પરંપરdધ - જેમાં બદ્ધ થયાને દ્વિતીયાદિ સમય વર્તતો હોય છે. જ્ઞાનાવરણીયોદય - જ્ઞાનાવરણીયના ઉદય રૂ૫ કર્મના અર્થાત્ ઉદય પ્રાપ્ત જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. આનો બંધ ભૂતભાવાપેક્ષાએ છે. અથવા જ્ઞાનાવરણીયપણે ઉદય જે કર્મનો છે તે તથા, જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ જ કિંચિત્ જ્ઞાનાદિ આવકપણે વિપાકથી કિંચિત્ પ્રદેશથી વેદાય છે. તે ઉદયથી વિશેષિત કર્મ. અથવા જ્ઞાનાવરણીયના ઉદયે જે બંધાય કે વેદાય તે જ્ઞાનાવરણીયોદય જ છે. આ રીતે બીજે પણ જાણવા. - સમ્યગ્દષ્ટિ ઈત્યાદિ. (શંકા) સદૈષ્ટિ ઈત્યાદિમાં બંધ કઈ રીતે ? કેમકે દષ્ટિજ્ઞાન-અજ્ઞાનોનું પૌદ્ગલિકત્વ છે ? (સમાધાન) અહીં બંધ શબ્દથી 230 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ કર્મ પુદ્ગલોનો બંધ વિવક્ષિત નથી, પરંતુ સંબંધ માત્ર છે. તે જીવની દૃષ્ટિ આદિ ભેદથી ધર્મ સાથે જ છે. જીવ પ્રયોગ બંધાદિ વ્યપદેશ્યત્વ અને તેના જીવવીય પ્રભવવથી જ આભિનિબોધિક જ્ઞાનવિષય આદિના પણ નિરવધ જ્ઞાનના ડ્રોયની સાથે સંબંધ વિવક્ષણથી કહ્યું. અહીં સંગ્રહ ગાયા છે. જીવ પ્રયોગબંધ, અનંતર, પરંપર જાણવું. પ્રકૃતિ, ઉદય, વેદ, દર્શન મોહ, ચારિ મોહ, ઔદારિક-વૈક્રિય-આહાફ-ૌજસ-કાર્પણ,સંજ્ઞા, લૈશ્યા, દૈષ્ટિ, જ્ઞાન, અજ્ઞાનમાં તેનો વિષય છે. છ શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૮, “ભૂમિ' છે - X - X - X - X - X - X - ઉદ્દેશા-૩માં બંધ કહ્યો, તેનો વિભાગ કર્મભૂમિમાં તીર્થકરે પ્રરૂપેલ છે, તેથી કર્મભૂખ્યાદિને અહીં આઠમા ઉદ્દેશામાં કહે છે - * સૂત્ર-૭૯૩ થી 800 : [63] ભગવતુ ! કર્મભૂમિ કેટલી છે ? ગૌતમ! પંદર છે. તે આ - પાંચ ભરત, પાંચ ઐરવત પાંચ મહાવિદેહ. - - ભગવન્! અકર્મભૂમિ કેટલી છે ? ગૌતમ ગીશ છે - પાંચ કૈમવત, પાંચ કૈરાગ્યવંત, પાંચ હરિવર્ષ, પાંચ રમ્યક્રવાસ, પાંચ દેવકુક પાંચ ઉત્તફર ભગવન! આ Mીસ કર્મભૂમિમાં ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણી હોય છે ? તે અર્થ સમર્થ નથી. * - ભગવાન ! આ પાંચ ભરd, ઐરવતમાં ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણી હોય છે? હા, છે. - - આ પાંચ મહાવિદેહમાં ત્યાં ઉત્સર્પિણી નથી, અવસર્પિણી નથી. ત્યાં અવસ્થિત કાળ છે. [9] ભગવન! આ પાંચ મહાવિદેહમાં અરિહંત ભગવંત પંચમહાનંતિક આપતિકમણ ધર્મ પ્રજ્ઞપે છે? તે અર્થ સમર્થ નથી. પરંતુ આ પાંચ ભd, પાંચ ઐરવતમાં પહેલા અને છેલ્લા બંને અરિહંત ભગવંતો પાંચ મહત્તતિક - પંચા અણતિક સંપતિકમણ ધર્મ કહે છે, બાકીના અરિહંત ભગવંતો ચતુરામિધામ પ્રરૂપે છે. આ પાંચ મહાવિદેહમાં અરિહંત ભગવંતો ચતુમિ ધર્મ પ્રરૂપે છે. ભગવાન ! જંબુદ્વીપ દ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં કેટલા તીર્થકરો કા છે ? ગૌતમ! ચોવીશ તીકરો કહ્યા છે. તે આ રીતે - ઋષભ, અજિત, સંભવ, અભિનંદન સમતિ, પાપભ, સુપાર્શ, ચંદ્રપ્રભ (શશિ), પુષ્પદંત (વિધિ), શ્રેયાંસ, વાસુપુજ્ય, વિમલ, અનંત, ધર્મ, શાંતિ, કુંથ, અર, મ,િ મુનિસુવત, નમિ, નેમિ, પ%, વર્ધમાન. 1 [9] ભગવતુ આ ચોવીશ તીર્થકરોના કેટલા જિનાંતર છે ? ગૌતમ ! ૩-જિનંતર છે. * - ભગવન્! આ ર૩-જિનંતરોમાં કોઈને ક્યાંય કાલિક શ્રતનો ઉચ્છેદ થયો છે ? ગૌતમ! આ 3- જિતરોમાં પહેલા અને પછીના આઠ-આઠ જિનાંતરોમાં કાલિક કૃતનો વ્યવચ્છેદ થયો નથી. મદયના સાત જિનતરોમાં કાલિક સુમનો વ્યવચ્છેદ થયો છે. પરંતુ સર્વે જિનતરોમાં દષ્ટિવાદનો વિચ્છેદ થયો છે.

Page #123
20/-/8/83 થી 800 [9] જંબૂઢીપદ્ધીપના ભરત ક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં હે ભગવન ! આપ દેવાનુપિયનું પૂવગતશ્રુત કેટલો કાળ સ્થાયી રહેશે ? ગૌતમ - 4 - મણે પૂર્વગત કૃત અવસર્પિણીમાં 1000 વર્ષ રહેશે. * ભગવદ્ ! જે રીતે જંબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં આપ દેવાનુપિયનું પૂર્વગત શ્રત 1000 વર્ષ રહેશે, તેમ હે ભગવાન ! જંબૂદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રમાં અવસર્પિણીમાં બીજા તીર્થકરોનું પૂર્વગત શ્રત કેટલો કાળ રહેશે ? ગૌતમ ! કેટલાંકનું સંખ્યાત, કેટલાંકનું અસંખ્યાતકાળ. [] ભગવત્ ! ભૂદ્વીપ હીપના ભરત ફોગમાં આ અવસર્પિણીમાં આપ દેવાનપિયનું તીર્થ કેટલો કાળ રહેશે ? ગૌતમ! - x * x - મરું તીર્થ 21000 વર્ષ સુધી રહેશે. [68] ભગવા જેમ જંબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં આપ દેવાનુપિયનું તીર્થ ર૧,૦૦૦ વર્ષ સુધી રહેશે. તેમ હે ભગવન! જંબદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં આગામી કાળે છેલ્લા તીકનું તીર્થ કેટલો કાળ સ્થાયી રહેશે ? ગૌતમાં જે પ્રમાણે અહંનું કૌશલિક કષભનો જિનપયયિ છે, એટલા સંખ્યાત વર્ષ આગામીકળે છેલ્લા તીર્થકરનું તીર્થ રહેશે. [199] ભગવન તીન તીર્થ કહેવાય કે તીર્થને તીર્થ કહેવાય ? ગૌતમ અરહંતો તો નિયમ તીર્થકર છે, પણ તીર્થ ચાતુવર્ણ શ્રમણસંઘ છે - તે આ - શ્રમણ, શ્રમણી, શ્રાવક, શ્રાવિકા. 8ieo] ભગવન ! પ્રવચન એ પ્રવચન છે કે પાવરની એ પ્રવચન છે ? ગૌતમ! અરહંત તો નિયમાં પ્રવચની છે, પરંતુ પ્રવચન દ્વાદશાંગી ગણિપિટક છે. તે - આયાર રાવત દૃષ્ટિવાદ. ભગવાન ! જે આ ઉગ્ર, ભોગ, રાજન્ય, ઈક્વાકુ, જ્ઞાન, કૌરવ્ય છે, તે આ ધર્મમાં અવગાહીને, આઠ પ્રકારની કમજ મલને જુવે છે, ધોઈને પછી સિદ્ધ થઈ યાવત દુઃખનો અંત કરે છે ? હા, ગૌતમ! જે આ ઉગ્ર, ભોગ, તે પ્રમાણે જ ચાવતુ અંત કરે છે, કેટલોક કોઈ એક દેવલોકમાં, દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે.. ભગવદ્ ! દેવલોક કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદે દેવલોક છે -- ભવનવાસી, વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિક. ભગવા તે એમ જ છે, એમ જ છે. * વિવેચન-૩૯૩ થી 800 - કયા જિનના સંબંધમાં, કયા જિનના અંતરમાં, કયા બે જિનની મધ્યમાં કાલિક શ્રુત અર્થાત્ એકાદશ અંગ રૂપનો વ્યવચ્છેદ કહ્યો છે ? અહીં કાલિક સૂત્રનો વ્યવચ્છેદ પૂછે છે, પણ જે પૃષ્ટ છે, તે અવ્યવચ્છેદનું અભિધાન, તેના વિપક્ષને જણાવવા માટે છે જેથી વિવક્ષિત અર્થ બોધ સહેલો થાય છે. એમ કરીને કહેલ છે. “મધ્યના સાત' એના દ્વારા ‘વસfÉ' એ પ્રશ્નનો અહીં ઉત્તર જાણવો. તેથી ‘મધ્યમ સાતમાં' એમ 232 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ કહેવાથી સુવિધિજિનના તીર્થમાં અર્થાત્ સુવિધિ-શીતલ જિનના અંતરમાં વ્યવચ્છેદ થયો છે. તેનો વ્યવચ્છેદ કાળ પલ્યોપમનો ચોથો ભાગ હતો. એ પ્રમાણે બીજા પણ છ જિન છે. અહીં છ જિનાંતર કહેવા. કેવળ વ્યવચ્છેદ કાળ સાતમાં જાણવો એક પલ્યોપમનો (1) ચતુર્ભાગ, (2) ચતુર્ભાગ, (3) ત્રણ ચતુભગિ (4) એક પલ્યોપમ, (5) ત્રણ ચતુર્ભાગ, (6) ચતુર્ભાગ (3) ચતુર્ભાગ. Ov પ્રજ્ઞાપક વડે ઉપદર્શાવતા જિનના અંતરોમાં કાલિક શ્રુતનો વ્યવચ્છેદ કહ્યો છે. દષ્ટિવાદ અપેક્ષાએ કહે છે - બધાં પણ જિન અંતરોમાં અતુિ માત્ર સાત જિનાંતરમાં નહીં, કેટલાંક કાળ માટે પણ દૃષ્ટિવાદ વ્યવચ્છિન્ન થાય. * - વ્યવચ્છેદાધિકારથી કહે છે - દેવાણપિયાણ - આપના સંબંધી, મન્થાક્યા એન ત્નિ - પદ્યાનુપૂર્વી વડે પાર્શનાથ આદિનો સંખ્યાતકાળ. મળેલાવાઇ મથે વનવાન - Asષભ આદિ તીર્થકરોમાં. THI : આગામી અર્થાત ભવિષ્યકાળે થનાર-મહાપદા આદિ જિન, કોમનિયH - કોશલ દેશમાં જન્મેલ. નિપાપરિયાણ - કેવલિ પયય. 1000 વર્ષ જૂન લાખ પૂર્વ. તીર્થ પ્રસ્તાવથી આમ કહે છે - તીર્થ - સંઘરૂપ. તીર્થને જ તીર્થ શબ્દથી કહેવું કે તીર્થકરને તીર્થ શબ્દથી કહેવા ? પ્રશ્ન. તેનો ઉત્તર આપે છે. તીર્થકર, તીર્થ પ્રવર્તયિતા છે, તીર્થ નથી. [વૃત્તિકારનો અભિપ્રાય સમાતો નથી, કેમકે તે સૂપથી વિમુખ છે.) પરંતુ તીર્થ એટલે ચાતુવર્ણીય શ્રમણ સંઘ છે. જેમાં ચાર વર્ણ છે, તે ચતુર્વણ. તે આ પ્રમાણે આકીર્ણ છે - ક્ષમાદિ ગુણ વડે વ્યાપ્ત - ચતુર્વણાંકીર્ણ. ક્યાંક “ચાતુર્વર્ણ શ્રમણ-સંઘએવો પાઠ છે, તે વ્યક્ત જ છે. - ઉક્તાનુસારીથી જ કહે છે - પવયUT૦ ઈત્યાદિ. પ્રકથિી કહેવાય, અભિધેય છે જેના વડે તે પ્રવચન અતિ આગમ. પ્રવચનને જ પ્રવચન શબ્દ કહેવો કે પ્રવચની અર્થાત પ્રવચન પ્રણેતા-જિન તે પ્રવચન ? પૂર્વે શ્રમણાદિ સંઘ કહ્યો. શ્રમણો ઉગ્રાદિ કુલોત્પન્ન હોય છે, પ્રાયઃ તેઓ સિદ્ધ થાય છે, તે દર્શાવતા કહે છે - 1 0 ઈત્યાદિ. આ નિર્ણન્ય ધર્મમાં. છે શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૯-“ચારણ” છે. - X - X - X - X - X - X - 0 આઠમાં ઉદ્દેશાને અંતે દેવો કહ્યા. તેઓ આકાશચારી છે. તેથી આકાશચારી દ્રવ્ય દેવો અહીં પ્રરૂપીએ છીએ - * સૂઝ-૮૦૧,૮૦૨ - [801) ભગવન ચારણ કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ બે ભેદ ચારણો છે. તે આ - વિધાચારણ અને જંધાચારણ. * - ભગવન તે વિધાચારણને વિધાચારણ કેમ કહે છે ? ગૌતમ! તેમને અંતર રહિત છ છäના તપદારણપૂર્વક વિધા દ્વારા ઉત્તણુણ વહિદાને ક્ષમમાણથી વિધાચારણ લબ્ધિ નામે લબ્ધિ સમુત્પન્ન થઈ હોય છે. તે કારણથી ચાવત વિધાચારણ કહેવાય છે.

Page #124
20/-/9/801,802 233 ભગવાન ! વિધાયારણની શીઘગતિ કેવી છે ? તેમની શીu ગતિનો વિષય કેવો છે? ગૌતમ! આ જંબૂદ્વીપ યાવત કિંચિત વિશેષાધિક પરિક્ષેપથી છે. કોઈ મહહિક યાવતું મહાસૌખ્ય દેવ યાવતુ એ પ્રમાણે વિચારીને સંપૂર્ણ જંબૂદ્વીપને ત્રણ ચપટી વગાડે તેટલા સમયમાં ત્રણ વખત ચક્કર લગાવીને શીઘ પાછો આવે, એટલી શીઘગતિ હે ગૌતમ! વિધાચરણની છે, એટલો શીઘ ગતિ વિષય છે. ભગવાન ! વિઘાચરણની તીછ ગતિ કેટલી છે ? તીખી ગતિનો વિષય કેટલો છે ? ગૌતમ! તે અહીંથી એક ઉત્પાતથી માનુષોત્તર પવત સમવસરણ કરે છે, કરીને ત્યાં ચૈત્યોને વાંદીને, ત્યાંથી બીજા ઉત્પાત વડે નંદીશ્વર દ્વીપે સમોસરણ કરે છે. કરીને ત્યાં ચૈત્યોને વાંદે છે. ત્યાંથી (એક ઉત્પાતમાં) પાછો ફરે છે, ફરીને અહીં આવે છે, અહીં ચૈત્યોને વાંદે છે. ગૌતમ વિધાયારણની આટલી તીજી ગતિ છે, આટલો તીર્થો ગતિનો વિષય છે. ભગવન! વિધાચરણની ઉદર્વગતિ કેટલી છે? ઉd ગતિનો વિષય કેટલો છે ? ગૌતમ! તે અહીંથી એક ઉત્પાત વડે નંદનવનમાં સમવસરણ કરે છે, ત્યાં ત્યોની વંદના કરે છે, ત્યાંથી બીજ ઉત્પાત વડે પંડવનમાં જાય છે. જઈને પડકવનમાં ચૈત્યોની વંદના કરે છે. ત્યાં પાછો ફરી (એક ઉત્પાતમાં) અહીં આવે છે, અહીં આવીને અહીં ચૈત્યોની વંદના કરે છે. તે ગૌતમી વિધાચરણની આટલી ઉtdગતિ છે, આટલો ઉદ્ધગતિનો વિષય છે. છે તે સ્થાનોની આલોચના, પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળ કરે તો તેને આરાધના નથી, જે તે સ્થાનોની આલોચના પ્રતિક્રમણ કરીને કાળ કરે તો તેને આરાધના છે. 8i02] ભગવન! કયા કારણે જંઘાયારણ, જંઘાચારણ કહેવાય છે? ગૌતમાં તેને નિરંતર અક્રમ-ક્રમના તપોકર્મ વડે આત્માને ભાવિત કરતા જંઘાચારણલબ્ધિ નામે લબ્ધિ સમુત્પન્ન થાય છે, તે કારણથી. ભગવતા જંઘાચારણની કેવી શીવ્ર ગતિ છે? કેવો શીઘ ગતિવિષય છે? ગૌતમાં આ જંબુદ્વીપમાં એ પ્રમાણે જેમ વિચારણમાં કહ્યું તેમ ગણવું. વિરોષ એ કે - તે ર૧ વખત ચક્કર લગાવીને શીઘ પાછો આવે છે. હે ગતમાં જંઘાચારણની તેની શીધ્વગતિ છે, તેટલો શીઘગતિવિષય છે. બાકી પૂર્વવતું ભગવતા જંઘાચારણની તીજી ગતિનો વિષય કેટલો છે? ગૌતમાં તે અહીંથી એક ઉત્પાદ વડે રૂચકવર હીયે સમવસરણ કરે છે. કરીને ત્યાં ચૈત્યોની વંદના કરે છે. વાંદીને ત્યાંથી પાછો વળતાં બીજ ઉત્પાત વડે નંદીશરહીયે સમવસરણ કરે છે. કરીને ત્યાં ચૈત્યોની વંદના કરે છે. વાંદને (એક ઉત્પાત વડે) શીu અહીં પાછો ફરે છે. અહીં આવીને અહીંના મૈત્યોની વંદના કરે છે. પાયારણનો હે ગૌતમાં આટલો પીછી ગતિનો વિષય છે. 234 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ભગવન! જંઘાચારણનો ઉદ્ધગતિ વિષય કેટલો છે? ગૌતમાં તે અહીંથી એક ઉત્પાત વડે પડકવનમાં સમોસરણ કરે છે. કરીને ત્યાં ચૈત્યોની વંદના કરે છે. વાંદીને ત્યાંથી પાછા આવતા બીજ ઉત્પાત વડે નંદનવને સમોસરણ કરે છે. કરીને નંદનવનમાં ત્યાં ચૈત્યોની વંદના કરે છે. કરીને ત્યાંથી (એક ઉત્પાત વડે) અહીં આવે છે, અહીં આવીને અહીંના ચૈત્યોની વંદના કરે છે. હે ગૌતમ ઘચારણનો ઉtવગતિ વિષય આટલો છે. તે તે સ્થાનની આલોચના પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળ કરે તો તેને આરાધના નથી, તે તે સ્થાનની આલોચના પ્રતિક્રમણ કરીને કાળ કરે તો તેને આરાધના છે. ભગવાન ! તે એમ જ છે (2) યાવત્ વિચરે છે. * વિવેચન-૮૦૧,૮૦૨ : ત્યાં વરVI - આમનો આકાશમાં ગમન અતિશય છે તે. બિનના ચાર UT * વિધા એટલે પૂર્વગતકૃત, તેમાં કૃતોપકારથી ચારણ તે વિધાચારણ. * * Mષાવાર - જંઘા વ્યાપાર કૃતોપકાર ચારણ તે જેઘા ચારણ. આ અર્થમાં ગાથાઓ છે, તે આ પ્રમાણે - (1) અતિશય વડે ચરણ સામર્થ્યવાળા જંઘાયારણ, વિધાચારણ મુનિઓ બંને જંઘા વડે પહેલો સૂર્ય કિરણોનો આશ્રય કરીને જાય છે. (2) જંઘાચારણ મુનિ એક ઉત્પાદ વડે રૂચકવરદ્વીપે જાય છે, ત્યાંથી પાછો ફરતા બીજા ઉત્પાદ વડે નંદીશ્વરે, ત્રીજા ઉત્પાદથી અહીં પાછો આવે છે. () જંઘાયારણ મુનિ પહેલા ઉત્પાદ વડે પંડકવને જાય છે, બીજા ઉત્પાદ વડે નંદનવને જાય છે. બીજા ઉત્પાદ વડે અહીં પાછો આવે છે. (4) વિધાચારણ મુનિ પહેલા ઉત્પાદ વર્ડ માનુષોત્તર પવને જાય છે, બીજા ઉત્પાદ વડે નંદીશ્વરદ્વીપે આવે છે. બીજા વડે અહીં આવીને ચૈત્યવંદન કરે. (5) પહેલા ઉત્પાદથી નંદનવને, બીજા ઉત્પાદ વડે પંડકવને જાય છે, બીજા ઉત્પાદથી અહીં પાછો આવે તે વિધાચારણ મુનિ. તેમાં જે વિધાચારણ થનાર હોય તે છ છના તપોકર્મ વડે વિધાથી અતિ પૂર્વગતશ્રુત વિશેષ રૂપે કરણભૂતથી ઉતગુણ-પિંડ વિશુદ્ધિ આદિ, તેમાં આ ક્રમ પ્રાપ્ત તપ સ્વીકારે પછી ઉતગુણલબ્ધિ અર્થાત્ તપોલબ્ધિ પામે. ક્ષમનાથ - સહન કરી શકતો એવો તપ કરે. છે સTTrg - કેવી શીઘ ગતિ-ગમનક્રિયા, કેવો શીઘ ગતિનો વિષય. શીuપણાથી તેનો વિષય પણ ઉપચારથી શીઘ કહ્યો. ગતિ વિષય ? ગમન અભાવે પણ શીઘ ગતિ ગોચરભૂત ક્ષેત્ર શું છે? આ જંબુદ્વીપ એવા સ્વરૂપનો છે, અહીં દેવની શીઘ ગતિની ઉપમા આપી છે. છે ને તરસ લાર્સ - અહીં આ ભાવાર્ય છે - લબ્ધિ ઉપજીવન, પ્રમાદથી તે સેવાય છે. તેની આલોચના વિના ચાસ્ત્રિની આરાધના થતી નથી, તેના વિરાધકને ચાસ્ત્રિનું ફળ પ્રાપ્ત ન થાય. જે અહીં કહ્યું કે વિધાચારણનું ગમન બે ઉત્પાદ વડે અને આગમન એક વડે, જંઘાચારણનું ગમન એક વડે અને

Page #125
20/-/9/803 235 236 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ આગમન બે વડે, તે તેનો લબ્ધિ સ્વભાવ છે. બીજી કહે છે કે - વિદ્યાચારણને આગમનકાળે વિધા અભ્યસ્તતા હોય છે. તેથી એક ઉત્પાદથી આગમન છે, ગમનમાં તેમ ન હોવાથી બે ઉત્પાદ વડે જાય છે. જંઘાચારણ તો લબ્ધિ ઉપજીવ્યમાન અલા સામર્થ્યવાળા હોય છે. તેથી આગમન બે વડે, ગમન એક વડે થાય છે. છે શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૧૦-“સોપક્રમ” છે - X - X - X - X - X - X - * ઉદ્દેશા-૯-માં ચારણો કહ્યા. તેઓ સોપકમાયુક અને ઈતર પણ સંભવે છે, તેથી દશમામાં સોપકમાદિપણે જીવોને નિરૂપે છે - * સૂp-૮૦૩ - ભગવાન ! જીવો શું સોપકમાયુ છે કે નિરુપક્રમાયુ ? ગૌતમ! જીવો સોપક્રમાસુણ પણ છે, નિરપક્રમાસુણ પણ છે. નૈરયિકો વિશે પ્રશ્ન ? ગૌતમ! નૈરયિકો સોપક્રમાયુષ નથી, નિરૂપકમાય છે. એ પ્રમાણે ચાવતું નિતકુમારો સુધી કહેવું. * * પ્રdીકાયિકોને ‘ઇવ’ સમાન કહેવા. એ પ્રમાણે મનુષ્યો સુધી કહેવું. * * વ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિકોને નૈરયિકોની સમાન કહેવા. * વિવેચન-૮૦૩ - સોપકમાયુ - ઉપક્રમણ તે ઉપકમ, અપાતકાળે આયુષ્યનું નિર્જરવું તે, તેની સાથે જે છે તે સોપકમ. તે આવા પ્રકારનું આયુ જેમને છે તે સોપકમાયુ. તથા તેનાથી વિપરીત આયુ તે નિસ્પકમાયણ કહેવાય. અહીં ગાથા છે - દેવો, નૈરયિકો, અસંખ્યાત વર્ષાયુવાળા તિર્યંચો અને મનુષ્યો, ઉત્તમ પુરુષો અને ચરમ શરીરવાળા તે બધાં નિરાકમાય છે. બાકીના સંસારી જીવો તે ઈતર એવા સોપકમાયુવાળી છે. આ રીતે સંક્ષેપથી સોપકમ અને નિરુપક્રમ ભેદ કહ્યો. ઉપક્રમ અધિકારથી કહે છે - * સૂત્ર-૮૦૪ - ભગવન નૈરયિકો, શું આત્મોપકમથી ઉપજે છે, કે પરોપકમથી ઉપજે છે કે નિરૂપકમથી ઉપજે છે ? ગૌતમઆત્મૌપકમથી પણ ઉપજે, પરોપકમથી પણ ઉપજે, નિરૂપકમથી પણ ઉપજે એ પ્રમાણે યાવત્ વૈમાનિક. ભગવના નૈરયિકો શું આત્મોપકમથી ઉદ્ધતું પરોપકમથી ઉદ્ધતું કે નિરૂપકમથી ઉદ્ધતું? ગૌતમાં આત્મોપકમથી ન ઉદ્વર્તે પરોપકમથી ન ઉદ્વર્તે, પણ નિરૂપકમથી ઉદ્ધતું એ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધી કહેવું. પૃવીકાયિકો ચાવતું મનુષ્યો ત્રણે રીતે ઉદ્વર્તે, બાકીના જેમ નૈરયિક. માત્ર જ્યોતિષ, વૈમાનિક વે.. ભગવન્! નૈરયિકો શું આત્મઋદ્ધિથી ઉપજે કે પત્રકહિથી ઉપજે? ગૌતમઆત્મઋદ્ધિથી ઉપજે, પરહિદ્રથી નહીં એમ યાવતુ વૈમાનિક. ભગવન્! નૈરયિકો શું આત્મઋદ્ધિથી ઉદ્ધતું પત્રકદ્ધિથી ઉદ્ધતું? ગૌતમ! આત્મરદ્ધિથી ઉદ્ધત્વે પાદ્ધિથી નહીં એ રીતે યાવત વૈમાનિક. વિશેષ એ કે - જ્યોતિષ, વૈમાનિક અવે છે તેમ કહેતું. ભગવન ! નૈરયિક સ્વકમાંથી ઉપજે, ગૌતમ ! આત્મકર્મથી ઉપજે છે, પરકમથી નહીં. એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહેતું. એમ ઉદ્ધના કહેવી. ભગવાન ! નૈરયિક શું આત્મપયોગથી ઉપજે, પરપયોગ વડે ઉપજે? ગૌતમ ! આત્મપયોગથી ઉપજે પરપયોગથી નહીં. એ રીતે ચાવતું વૈમાનિક. એમ ઉદ્ધતના દંડક. * વિવેચન-૮૦૪ : આવEFમા - આત્મા વડે અર્થાત સ્વયં જ આયુષ્યમનો ઉપક્રમ તે આત્મોપક્રમ. તેના વડે મરીને નાકો ઉત્પન્ન થાય, જેમ શ્રેણિક. પરોવમેન - પકૃત મરણ વડે, જેમ કોણિક. નિકુવમેન - ઉપક્રમણના અભાવથી. જેમ - કાલશૌકિ. જેથી સોપકમાયુક અને ઈતર પણ તેમાં ઉપજે તેથી ઉત્પાદન, ઉદ્ધતનાધિકારથી કહે છે - નર ફU આદિ. માફી - ઈશ્વરાદિના પ્રભાવથી નહીં. યમુન - આત્મકૃત કર્મો વડે. * જ્ઞાનાવરણાદિથી માથUોf - આત્મ વ્યાપારચી. ઉત્પાદાધિકારથી કહે છે - * સૂત્ર-૮૦૫ : ભગવન નૈરયિક, કતિસંચિત છે, એકતિસંચિત છે કે અવક્તવ્ય સંચિત છે ? ગૌતમાં નૈરચિકો કતિસંચિત પણ છે, અતિસંચિત પણ છે, અવક્તવ્યસંચિત પણ છે? - એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમાં જે નૈશ્ચિક સંખ્યાત પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે, તેઓ કતિસંચિત છે. જે નૈરયિક અસંખ્યાત પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે, તે નૈરયિક અકતિસંચિત છે. જે સૈરાચિક એક-એક પ્રવેશ છે પ્રવેશે છે, તે નૈરયિક અવકતવ્યસંચિત છે. તે કારણથી હે ગૌતમ! યાવત્ અવકતવ્યસંચિત પણ છે. નિતકુમાર સુધી કહેવું.. | પૃedીકાયિકની પૃચ્છા. ગૌતમાં પૃવીકાયિક કતિસંચિત નથી, કવિ સંચિત છે, અવકતવ્ય સંચિત નથી. એમ કેમ કહ્યું? યાવતુ અવકતવ્યસંચિત નથી? ગૌતમાં પૃવીકાયિક અસંખ્યાત પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે. તેથી એમ કહ્યું છે. એ પ્રમાણે વનસ્પતિકારિક સુધી કહેવું જોઈદ્રિયોની વૈમાનિક, નૈરચિકવત. સિદ્ધોની પૃચ્છા. ગૌતમ સિદ્ધો કતિસંચિત છે, અતિસંચિત નથી, અવકતવ્યસંચિત પણ છે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જે સિદ્ધો સંખ્યાતા પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે, તેઓ કતિસંચિત છે, જેઓ એક-એક પ્રવેશન વડે પ્રવેશે છે, તેઓ અવક્તવ્યસંચિત છે. તેથી આ પ્રમાણે કહ્યું. ભગવન! આ કતિસંચિત, એકતિસંચિત વકતવ્યસંચિત નૈરયિકોમાં કોણ કોનાથી યાવતું વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડા નૈરયિક અવકતવ્ય સંચિત છે, કતિ સંચિત સંખ્યાલગણા, સકતિસંચિત અસંખ્યાતગણા. એ

Page #126
20/-/10/805 233 પ્રમાણે એકેનિદ્રયોને લઈને ચાવ4 વૈમાનિક અલાભદુત્વ કહેવું. એકનિદ્રયોમાં અલબહુત નથી તેમ જાણવું. ભગવાન ! આ સિદ્ધોમાં કવિસંચિત, અતિસંચિત, વકતવ્યસંચિતોમાં કોણ કોનાથી યાવત વિરોષાધિક છે? ગૌતમ! સૌથી થોડા સિદ્ધો કતિસંચિત છે, અવકતવ્યસંચિત સિદ્ધો સંખ્યાલગણ છે. ભગવાન ! નૈરયિકો શું કામર્જિત છે ? નોકકસમર્જિત છે? પદ્ધ અને નોષકથી સમર્જિત છે ? અનેકષક સમર્જિત છે ? અનેકષક અને નોષક વડે સમર્જિત છે ? ગૌતમ! નૈરયિકો પદ્ધ સમર્જિત પણ છે, નોક સમર્જિત પણ છે, પક અને નોધકથી પણ સમર્જિત છે. અનેક પકોથી પણ સમર્જિત છે અને ધક્કો-નોષકથી સમર્જિત છે. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું - 4 - ગૌતમ! જે નૈરચિકો લક પ્રવેશથી પ્રવેશે છે, તે નૈરયિકો શ્વક સમર્જિત છે. જે નૈરયિકો જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ વડે ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે તેઓ નોપક સમર્જિત છે. જે નૈરસિકો એક પર્ક વડે અને બીજી જાન્યથી એક, બે કે ત્રણ પ્રવેશથી અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે. તેઓ વર્ક વડે અને નોષક વડે સમર્જિત છે.. જે નૈરયિકો અનેકષક પ્રવેશ વડે પ્રવેશ છે તેઓ અનેકષક સમર્જિત છે. જે નૈરયિકો અનેકષક વડે અને બીજા જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટ પાંચ પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે, તેઓ અનેક વકો અને નોષિક વડે સમર્જિત છે. તેથી પૂર્વવત્ ચાવવું કહ્યું. એ પ્રમાણે ચાવત સનિતકુમારો છે. પૃવીકાયિકની પૃચ્છા. ગૌતમ ! લક સમર્જિત નથી, નોષક સમર્જિત નથી, એક નોષિક વડે સમર્જિત નથી, પણ અનેક કો વડે સમર્જિત છે. અનેક ઘટકો અને નોર્ક વડે સમર્જિત છે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જે પૃdીકાયિકો અનેક વર્ષો પ્રવેશનક વડે પ્રવેશે છે, તે પ્રતીકાયિકો બકો વડે સમર્જિત છે. જે પૃવીકાયિકો અનેક પકો અને બીજ જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ પ્રવેશનકો વડે પ્રવેશે છે, તે પૃવીકાયિકો અનેક વકો અને નોધકો વડે સમર્જિત છે. તેથી એમ કહે છે. * * એ પ્રમાણે ચાવ4 વનસ્પતિકાયિકો સુધી જાણવું. બેઈન્દ્રિયો યથાવત વૈમાનિકોને પૂર્વવત્ ાણવા. સિદ્ધો નૈરયિકવ4. ભગવન! આ નૈરયિકોમાં ધક સમર્જિત, નોધક સમર્જિત, વર્ક અને નોષક વડે સમર્જિત, અનેક હકોથી સમર્જિત, અનેક ઘટકો અને નોષક વડે સમર્જિતમાં કોણ કોનાથી ચાવતું વિશેષાધિક છે ? ગૌતમાં સૌથી થોડા નૈરયિક ધક સમર્જિત છે, નૌષક સમર્જિત સંખ્યાતગુણા, શક અને નોષકથી સમાર્જિd સંખ્યાતગુણા, અનેક ઘટકોથી સમર્જિત અસંખ્યાતના, અનેક વર્ષો અને નોષકથી સમર્જિત સંખ્યાલગુણા છે. આ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધી જાણવું. 238 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ ભગવાન ! આ પૃથ્વીકાયિકોમાં વર્ક વડે સમર્જિત, અનેક પકો અને નોવાક વડે સમર્જિતમાં કોણ કોનાથી યાવત વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડા પ્રતીકાયિક અનેક પકોથી સમર્જિત છે. અનેક થકો અને નોષક વડે સમર્જિત સંખ્યાલગણા છે. એ રીતે ચાવતુ વનસ્પતિકાયિક. બેઈન્દ્રિયો ચાવત વૈમાનિકોને નૈરયિકોવત સમજવા. ભગવન! સિદ્ધોમાં વર્ક સમર્જિત નોધક સમર્જિત યાવતું અનેક કક્કો અને નોધક સમર્જિતમાં કોણ કોનાથી ચાવત વિરોધાધિક છે? ગૌતમાં સૌથી થોડા સિદ્ધો અનેક પ્રકો અને નોધક વડે સમર્જિત છે, ઘટકો વડે સમર્જિત સંખ્યાલગુણ છે. વર્ષો અને નોધક વડે સમર્જિત સંખ્યાતગા, લક સમર્જિત સંખ્યાતગણા, નોષક સમર્જિત સંખ્યાતગા. ભગવા નૈરયિકો શું દ્વાદશ સમર્જિત છે? નોદ્વાદશ સમર્જિત છે ? દ્વાદશ અને નોદ્વાદશ વડે સમર્જિત છે? દ્વાદશો વડે સમર્જિત છે ? દ્વાદશો અને નોદ્વાદશ વડે સમર્જિત છે? ગૌતમ ! નૈરયિકો દ્વાદશ સમર્જિત પણ છે યાવત દ્વાદશો વડે પણ સમર્જિત છે. એમ કેમ કહ્યું? - ગૌતમ! જે નૈરયિકો દ્વાદશ પ્રવેશ વડે પ્રવેશે છે તે નૈરયિકો દ્વાદશ સમર્જિત છે. જે નૈરયિકો જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ, ઉત્કૃષ્ટથી અગિયાર પ્રવેરાનક વડે પ્રવેશે છે, તે નૈરયિકો નોદ્વાદશ સમર્જિત છે. જે નૈરયિકો દ્વાદશ અને બીજી જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટ અગિયાર પ્રવેશતકથી પ્રવેશે છે તે નૈરચિકો દ્વાદશ-સ્નોદ્વાદશી સમર્જિત છે. જે નૈરરિકો અનેક દ્વાદશ પ્રવેશનકથી પ્રવેશે છે, તે નૈરયિક દ્વાદશો વડે સમર્જિત છે. જે નૈરયિકો અનેક દ્વાદશો વડે અને બીજ જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ વડે અને ઉત્કૃષ્ટ અગિયાર પ્રવેશન વડે પ્રવેશે છે, તે દ્વાદશો અને નોદ્વાદશ વડે સમર્જિત છે. તેથી પૂર્વવત્ કહ્યું છે. એ પ્રમાણે નિતકુમાર સુધી જાણવું. | પૃવીકાયિકોની પૃચ્છા ? ગૌતમ! પૃથ્વીકાયિકો દ્વાદશ સમર્જિત નથી, નોદ્વાદશ સમર્જિત નથી, દ્વાદશ અને નોદ્વાદશ સમર્જિત નથી. દ્વાદશો વડે સમર્જિત છે. દ્વાદશો અને નોદ્વાદશ વડે પણ સમર્જિત છે. એમ કયા કારણે કહો છો ? ગૌતમ! જે પૃવીકાચિક અનેક દ્વાદશો પ્રવેશનકથી પ્રવેશે છે, તેઓ અનેક દ્વાદશો વડે સમર્જિત છે. જે પૃવીકાયિકો અનેક દ્વાદશો વડે અને બીજી જઘન્ય એક, બે કે ત્રણ અને ઉતકૃષ્ટા અગિયાર વડે પ્રવેશે છે, તેઓ દ્વાદશો નોદ્વાદશ વડે સમર્જિત છે. તેથી ચાવતું એમ કહ્યું. એ રીતે યાવત્ વનસ્પતિકાયિક. બેઈન્દ્રિયો યાવત્ સિદ્ધો. નૈરયિકવતું છે. ભગવાન ! આ નૈરયિકોમાં દ્વાદશ સમર્જિde બધે અલાબહત્વ લક સમર્જિતવ4 કહેવું. માત્ર દ્વાદશનો અભિલાપ કહેવો. ભગવનું નૈરયિકો શું ચોર્યાશી સમર્જિત છે ?, નોચોર્યાશી સમાર્જિત છે ? ચોર્યાશી અને નીચોર્યાશી સમર્જિત છે? અનેક ચોર્યાશી વડે સમર્જિત

Page #127
20/-/10/805 239 240 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ અસંખ્યાતોનો ઉત્પાદ છે. વનસ્પતિમાં અનંત છે. * X - X - સિદ્ધો એકતિસંચિત નથી, કેમકે તેમાં એટલો ઉત્પાદ નથી. આ બધાનું અલાબહત્વ - અવક્તવ્ય સંયિતા થોડા છે. કેમકે અવક્તવ્યક સ્થાનું એકત્વપણું છે. ઈત્યાદિ * x - વૃત્તિ સરળ છે. બીજા કહે છે. અહીં વસ્વભાવ કારણ છે, સ્થાનકનું અથવાદિ નહીં. નારકાદિ ઉત્પાદ વિશેષણભૂત સંખ્યાધિકારી આ કહે છે - નૈરયાઈ જેના છ પરિમાણ છે તે પટક તેના વડે સમર્જિત. એક સમયમાં જે સમુત્પન્ન થાય છે, તે સશિ, તે જો પત્ પ્રમાણ હોય તો તેને પક સમર્જિત કહેવાય છે. - X - X - X - તેમ આગળ પણ સમજી લેવું. એકેન્દ્રિયોમાં તો અસંખ્યાતોના જ પ્રવેશત હોવાથી અનેકષકો વડે સમર્જિત અને અનેકષો તથા નોષક વડે સમર્જિત એ બે વિકલ્પો જ સંભવે. નાકોના અલાબહત્વની વિચારણામાં પહેલા ભંગવાળા થોડાં કહ્યા, કેમકે પકસ્થાનકનું એકcવપણું છે. બીજા ભંગમાં સંખ્યામણા કહ્યા કેમકે નોષકસ્થાનોનું મહત્વ છે. એ રીતે ત્રીજા, ચોથા, પાંચમામાં સ્થાન બાહુલ્યથી સૂત્રોકત બહત્વ જાણવું એમ એક મત છે. બીજા મતે વસ્તુ સ્વભાવપણાથી છે. આ પ્રમાણે દ્વાદશ અને ચોયણિી સૂણ કહેવા. છે ? અનેક ચોયશિી અને નો ચોર્યાશી સમર્જિત છે? ગૌતમ ! બૈરયિકો ઉકત પાંચે વિકલ્પ સમર્જિત છે. એમ કેમ કહું ? ગૌતમાં જે નૈરયિકો 84 પ્રવેશનકથી પ્રવેશે છે, તે ચોયણી સમર્જિત, જેઓ જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી 83 પ્રવેશનક વડે પ્રવેશે છે, તે નોચયશી સમર્જિd. જે નૈરયિકો ઉક્ત બંને રીતે પ્રવેશે છે, તે ચોર્યાશી-નોચોર્યાશી સમર્જિત છે. જે નૈરયિકો અનેક ૮૪-પ્રવેશનકોથી પ્રવેશ છે તે અનેક ચોર્યાશી સમર્જિત. જે નૈરયિકો ઉક્ત ચોથા અને બીજ ભંગ વડે પ્રવેશે છે તે અનેક્વોયાશી - નોચોયાંશી સમર્જિત છે. - તેથી પૂરતું કહ્યું. એ પ્રમાણે ચાવત્ સ્વનિતકુમાર [ પ્રતીકાયિકો પૂર્વવતુ છેલ્લા બે ભંગ વડે છે. માત્ર આલાવામાં ચોયણિી ભંગ કહેતા. એ રીતે યાવત વનસ્પતિકાયિક, બેઈન્દ્રિય ચાવત વૈમાનિકો, નૈરયિકવત છે. સિદ્ધોની પૃચ્છા ગૌતમ સિદ્દો ચોર્યાશી સમર્જિત છે, નોચોયથિી સમર્જિત પણ છે, ચોયણિી અને નીચોર્યાશી સમર્જિત પણ છે. પરંતુ સિદ્ધોમાં છેલ્લા બે ભંગ ન કહેવા. - - એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! જે સિદ્ધો 84 પ્રવેશનક વડે પ્રવેશે છે, તેઓ ચોયણી સમર્જિત છે. જે સિદ્ધો જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૮૩પ્રવેશનક વડે પ્રવેશે છે, તેઓ નીચોર્યાશી સમર્જિત છે. જે સિદ્ધો ઉક્ત બંને ભંગ વડે પ્રવેશે છે, તેઓ ચોર્યાશી અને નોચોર્યાશી સમર્જિત છે. તેથી કહ્યું કે ચાવત સમર્જિત છે. ભાવના આ નૈરયિકોમાં ચોયણિી સમર્જિત, નોચોયણી સમર્જિત બધું ઘબહુત વર્કસમર્જિતવત્ કહેવું ચાવત વૈમાનિક. માત્ર આલાવામાં 84 કહેતું. ભગવાન ! આ સિદ્ધોમાં ચોર્યાશી સમર્જિત, નોચોયણી સમર્જિત, ચોર્યાશી સમર્જિતમાં કોણ કોનાથી યાવત વિવાધિક છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડા સિદ્ધો ચોર્યાશી-નોસોર્યાશીથી સમર્જિત છે, ચોર્યાશી સમર્જિત અનંતગુણા છે, નોચોયણી સમર્જિત અનંતગણ છે. * - - ભગવા તે એમ જ છે ચાવતું વિચરે છે. * વિવેચન-૮૦૫ - ફર્મવેર - કતિ સંખ્યાવાચી છે, તેથી કતિત્વ વડે સંચિત-એક સમયે સંખ્યાત ઉત્પાદનથી પિડિત તે કતિ સંચિત. એ રીતે એકતિ સંચિત. સંખ્યા નિષેધ - અસંખ્યાત, અનંતવ, મલ્વત્તાય - હયાદિ સંખ્યાના વ્યવહારથી - x * સંખ્યાત કે અસંખ્યા વડે કહેવું શક્ય ન હોય તે અવકતવ્ય - એકવ ઉત્પાદનથી સંચિત. તેમાં નાકાદિ ત્રણે ભેદે છે. કેમકે એક સમયે તેમનો એકથી અસંખ્યાત, અનંત ઉત્પાદ છે. પૃથ્વીકાયાદિ અકતિસંચિત જ છે. કેમકે તેમનો એક સમયે મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૨૦નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ | - x-x-x-x-x-x 0 ભાગ-૧૨-મો પૂર્ણ 0

Page #128
આગમ સટીક અનુવાદનું વિભાગીકરણ 15 - 16 | 17 | આગમનું નામ ભાગ ક્રમાંક આચારાંગ | | 1 અને 2 સૂત્રકૃતાંગ 3 અને 4 સ્થાનાંગ 5 થી 7 સમવાયાંગ ભગવતી 9 થી 13 જ્ઞાતાધર્મકથા 14 ઉપાસકદશા, અંતકૃતદશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ વિપાકશ્રુત, ઔપપાતિક રાજપ્રશ્નીયા જીવાજીવાભિગમ 17 થી 19 પ્રજ્ઞાપના 20 થી 22 સૂર્ય/ચંદ્ર-પ્રજ્ઞપ્તિ 23,24 જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ 25 થી 27 નિરયાવલિકા પંચક અને પયન્નાસૂત્રો-૧૦+૧ | 28 નિશીથ, વ્યવહાર, બૃહત્કલ્પ દશાશ્રુતસ્કંધ અને જીતકલ્પ મહાનિશીથા આવશ્યક 31 થી 34 પિંડનિર્યુક્તિ, ઓઘનિર્યુક્તિ | 35 | દશવૈકાલિક 36 ઉત્તરાધ્યયન 37 થી 39 નંદીસૂત્ર | 40 અનુયોગદ્વારા કલ્પ (બારસા) સૂત્ર | 42. 29 30 ] 41.