Book Title: Vakrokti Jivitam
Author(s): Radhyshyam Mishr
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

View full book text
Previous | Next

Page 478
________________ चतुर्षोन्मेषः .४१७ उत्पाद्यलवलावण्यादिति द्विधा व्याख्येयम | कचिदसदेवोत्पाद्यमथवा आहृतम्, क्वचिदौचित्यत्यक्तं सदप्यन्यथा सम्पाद्यं सहृदयहृदयाहादनाय | यथोदात्तराघवे मारीचवधः । तच्च प्रागेव व्याख्यातम् । एवमन्यदप्यस्या वक्रताविच्छित्तेरुदाहरणं महाकविप्रबन्धेषु स्वयमेवो. त्प्रेक्षणीयम् । (कारिका में प्रयुक्त) 'उत्पाद्यलवलावण्याद्' इस पद की दो प्रकार से व्याख्या करनी चाहिए। कहीं तो . ( इतिवृत्त में ) न विद्यमान रहने वाला ही (प्रकरण ) उत्पाद्य या काल्पनिक ( प्रकरण होता है और ) कहीं अनौचित्यपूर्ण ( ढङ्ग से ) विद्यमान भी (प्रकरण ) सहृदयों के हृदयों को आनन्दित करने के लिए दूसरे ढङ्ग से प्रस्तुत करने योग्य (बनाये जाने पर, उत्पाद्य होता है ) जैसे उदात्तराघव में मारीचवध । उसकी व्याख्या पहले ही (प्रथम उन्मेष में ) की जा चुकी है। इस प्रकार (प्रकरण) वक्रता के इस सौन्दर्य के दूसरे भी उदाहरण (सहृदयों को ) महाकवियों के काव्यों में स्वयं ही समझ लेना चाहिए। निरन्तररसोद्गारगर्भसन्दर्भनिर्भराः। गिरः कवीनां जीवन्ति न कथामात्रमाश्रिताः ।। १२ ।। कवियों की वाणी केवल कथा पर ही आश्रित होकर नहीं, अपितु निरन्तर रस का आस्वादन कराने वाले प्रसङ्गों के अतिशय से युक्त होकर जीवित रहती है ॥ १२ ॥ इत्यन्तरश्लोकः । यह अन्तरश्लोक है। अपरमपि प्रकरणवक्रताप्रकारमाविर्भावयतिप्रबन्धस्यैकदेशानां फलबन्धानुबन्धनान् । उपकार्योपकतत्वपरिस्पन्दः परिस्फुरत् ॥ ५॥ असामान्यसमुल्लेखप्रतिभाप्रतिभासिनः ।। सूते नूतनवक्रत्वरहस्यं कस्यचित्कवेः ॥६॥ प्रकरणवत्रता के अन्य ( तृतीय ) प्रकार को भी प्रकाशित करते हैं किसी ( प्रतिभासम्पन्न ही ) कवि की लोकोत्तर वर्णन करने वाली शक्ति से देदीप्यमान प्रबन्ध के प्रकरणों का, फलबन्ध ( अर्थात् मुख्य कार्य ) का अनुवर्तन करने वाला उपकार्य एवं उपकारक भाव का माहात्म्य समुसित होता हुआ अभिनव वक्रता के रहस्य को उत्पन्न करता है ॥ ५.६ ॥ सूते समुन्मीलयति । किम नूतनवक्रत्वरहस्यम् अभिनववक्र २७५०जी० NTREATRE

Loading...

Page Navigation
1 ... 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522