Book Title: Tulsi Prajna 1993 02
Author(s): Parmeshwar Solanki
Publisher: Jain Vishva Bharati

View full book text
Previous | Next

Page 13
________________ २. एक मान्य सिद्धान्त यह है कि सृष्टि-निर्माण से पूर्व दृश्यमान, विश्व ब्रह्म रूप था । उस ब्रह्मरूप में 'अहं ब्रह्मास्मीति ' - ऐसा आत्म साक्षात्कार हुआ और बाद में उस ब्रह्मरूप में से ही यह समस्त ब्रह्माण्ड (विश्व) निर्मित हुआ । इस सिद्धान्तका व्याख्यान ऐतरेय ब्राह्मण में मिलता है'प्रजापतिरकामयत प्रजायेय भूयान्स्यामिति । स तपोऽतप्यत् । स तपस्तत्वे मान् लोकानसृजत पृथिवीमन्तरिक्षं दिवम् । तान् लोकानभ्यतपत् तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रीणि ज्योतींष्यं जायन्ताग्निरेव पृथिव्या अजायत वायुरन्तरिक्षादादित्यो दिवः । तानि ज्योतींष्यंभ्यतपत् तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रयो बेदा अजायत । ऋग्वेद एवाग्नेरजायत यजुर्वेदो वायोः सामवेद आदित्यात् । तान् वेदानभ्यतपत् तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रीणि शुक्राय जायत भूरित्येव ऋग्वेदादजायत भुव इति यजुर्वेदात् स्वरिति सामवेदात् । तानि शुक्राण्यभ्यतपत् तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायान्ताकार उकारो मकार इति । तानेकधा समभरत्तदेतदोमिति । ' अर्थात् प्रजापति ने अपना विस्तार किया और पृथिवी, अन्तरिक्ष व दिव लोक बनें । इस त्रिलोक से तीन ज्योति और उससे अग्नि, वायु, सूर्य निर्माण हुए । अग्नि से ऋग्वेद, वायु से यजुर्वेद और सूर्य से सामवेद । पुनः वेदत्रयी से तीन बीज वर्ण अ उम् बनें जो समभरण से ओम् (गणेशाकृति) बन गए । इस प्रकार आरंभ में प्रजापति ने प्रणव व्याहृति को देखा और कालान्तर में ऋषियों ने स्व स्व तपोबल से मंत्र विभागों को पाया और प्रकाशित किया । इस व्याख्यान को ऋग्वेद में इस प्रकार कहा गया है तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः ऋचः सामानि जज्ञिरे । छन्दांसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्माद जायते ।। कि उस यज्ञरूप प्रजापति से ही ऋचा, सामानि और यजूंषि रूप छन्द (वेद मंत्र ) प्राप्त हुए हैं । पुनः इसी बात को ' धाता यथा पूर्वमकल्पयत्' -- कहकर दोहराया गया है युगान्तेन्तहितान्वेदान् ऐतिहासान् महर्षयः । लेभिरे तपसा पूर्वमनुज्ञाताः स्वयम्भुवा ॥ ३. दूसरे विद्वानों का मानना है कि कर्म, उपासना और ज्ञान लक्षण प्रतिपाद्य वेदत्रयी बहुशाखा प्रशाखा भेद से विस्तृत हो गई है। मूलतः उसमें एकरूपता हैसर्व वेदेष्वनेकत्वमुपास्ते रथवकता | अनेकत्वं कौथुमादि नामधमं विभेदतः ।। और केवल नामधर्म विभेद से अनेकता दृष्टिगत होती है । मंत्राणां संहति संहिता । पद प्रकृतिः संहिता । वर्णानामेक प्राण संयोगः संहिता । इत्यादि स्मृति - प्रयोजन से क्रम निर्धारित किये गये हैं । इस संबंध में मान्य सिद्धान्त यह है यज्ञो ब्रह्म च वेदेषु द्वावर्थों काण्डयोर्द्वयोः । अध्वर्यु मुख्यॠ विग्भिश्चतुभिर्यज्ञ संपदः || निमिमीते क्रिया संघरध्वर्यु पंज्ञियं वपुः । तदलं कुर्वते होता ब्रह्मोद् गातेत्यमीत्रयः ॥ खड १८ अंक ४ २७५

Loading...

Page Navigation
1 ... 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 ... 166