________________
સનત કુમારે.
આ સમયે જગતભૂષણે મહાત્મા ગાંધીજીની અસહકારની ચળવળ ચાલું થઈ ચુકી હતી. સ્વદેશીનાં આદેલને દેશમાં ચારે બાજુ ચાલી રહ્યાં હતાં, તેમાં ઝિલાક મતભેદ હા. એક દેશભકત સંન્યાસી આ વખતે લોકોની દષ્ટિએ વધારે ને વધારે પડતો હતો. તેમણે સ્વદેશીની ચળવળને વ્યવહારૂ સ્વરૂપમાં મુકવાનો ઠરાવ કરી કામ શરૂ કર્યું. પિતાનાં વિશાળ જ્ઞાન અને કાર્યોકુશળતાથી કામ આગળ ચલાવવા માંડયું. રેંટીયાની યોજના ધીમે ધીમે પુષ્કળ વધારી. પાશ્ચાત્ય દેશના માલની હરિફાઈમાં ટકવાને, આખા દેશની માગણુને પહોંચી વળવાને અવિશ્રાંત પરિશ્રમ કરી તે યોજના મુજબ કામ તેણે દરેક ઠેકાણે શરૂ કરાવ્યું. તેમજ અસહકારની ચળવળને પુર જોસમાં આગળ વધારવાને તન તેડ મહેનત કરી રહ્યો હતો. કળાચન્દ્રને એ મહોત્મા સાથે પરિચય થયો. તે પણ તેમની સાથે સેવામાં જોડાયે. દેશની ખેતી સંબંધી ઉપયોગી સૂચનાઓ તેણે બહાર પાડી. હાલમાં રાષ્ટ્રીય શાળાઓમાં મળતી કેળવણી ઉપરાંત ખેતી અને હુન્નર ઉદ્યોગનું જ્ઞાન આપવાની જરૂર છે. એવી તેની સૂચનાઓ સર્વોપયોગી નીવડી. ગરીબથી તે શ્રીમંત સુધી સર્વમાં સ્વદેશની ભાવના જાગ્રત થઈ ચૂકી હતી. આખા દેશમાં સ્વદેશી વસ્તુઓને પ્રચાર કરવા ઠેર ઠેર શાળાઓ ખોલવામાં આવી હતી.
આ નવીન સંન્યાસીનું પૂર્વ જીવન કોઈ પણ જાણતું નહતું કળાચન્દ્ર પુષ્કળ પ્રયાસ કર્યો પણ તે જાણી શકે નહીં..
એક વૃદ્ધ મનુષ્ય એક સાધારણ મકાનમાં માંદગીને બિછાને સૂતો છે. નિરૂપમા દાડમના દાણ કાઢી આગ્રહ પૂર્વક તેને ખવરાવી રહી છે. ત્યાં પાસે બેઠેલી એક વૃદ્ધ સ્ત્રીએ કહ્યું. “દેવી! તમારી કૃપાથી જ મારું અને મારા પતિનું સંરક્ષણ થયું છે. સ્ટેશન ઉપર યાત્રાળ કાઈ બદમાશ મારા હાથમાંથી રૂપિઆની થેલી–અમે ગરીબનું સર્વસ્વ ખુંચવીને લઈ ગયો. અમારી પાસે કાંઈ પણ રહ્યું નહી એ જાણીને અમારા સોબતીઓ અમને છોડીને ચાલ્યા ગયા.' આ વાતચીત ચાલતી હતી તેવામાં સરલા આવી. વૃદ્ધાએ પોતાનું કહેવું આગળ ચલાવ્યું.
અમે જેને અમારાં માનતા હતા તે તે આ જાણીને જવાની વધારે ઉતાવળ કરવા લાગ્યાં. આ વખતે અમારું શું થશે ? મારા વૃદ્ધ પતિની શી દશા થશે વિગેરે મુંઝવણે મને મુંઝવી રહી હતી. ભલું થજે બહેન તમારું કે-મારું અને મારા પતિનું તમે સંરક્ષણ કર્યું. અમે દેવીનો ઉપકાર શી રીતે વાળીશું ? ખરેખર તમે માનવી નહીં પણ દેવી છે. અમારે ઘેર અમારું કાઈ સ્વજન જેવી સેવા ચાકરી ન કરી શકે તેવી તમે કરી છે ! દિવસમાં બે વાર ડોકટર આવે તેની દવાના અને ફીને પૈસા અમે ક્યાંથી આપત ?”
વૃધે બને દેવીઓથી પરિચિત થવાની જીજ્ઞાસા દેખાડવાથી સરલાએ કહ્યું “તમે જેને દેવી કહે છે તેનું નામ નિરૂપમા છે. એમના ભાઈ અહીં ડેપ્યુટી કલેકટર છે અને તેમનું નામ રમણલાલ છે. નિરૂપમાની તબીયત સારી ન રહેતી હોવાથી અહીં હવાફેર કરવા આવેલા છે. રમ
લાલ આજે અત્રે કુટુંબસહ આવવાના છે. નિરૂપમાના પિતાનું નામ રાવ બહાદર પ્રમોદરાય છે અને નિરૂપમાનું લગ્ન એક કુલવાન યુવક સાથે થયેલું છે. ભેળા હૃદયના યુવકને રાવબહાદૂરે છળ-પ્રપંચથી લગ્નની ગ્રન્જિમાં ગુંથી દીધો. તેના પિતાએ જ્યારે આ વાત જાણી ત્યારે તેને ફળકલંક ગણી તેને પરિત્યાગ કર્યો,”
