Stree Sukh Darpan 1922 03 Pustak 06 Ank 01

Author(s): Manglabai Motilal, Fakirchand Premchand Raichan
Publisher: Anand Printing Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/541063/1

Page #1

@@
@
Shravika Reg. No. 1288. %=&= ZDZ D૯@૮૯૩)
આ * ૧ લો કે
સ્ત્રી સુખ, દર્પણ,
માર્ગ
સને ૧૯ર ૨
PYSKODALOCBEKCESS SEXXXXX
PSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
તે ત્રી શેઠ દેવચંદ દામજી-કુંડલાકર.
વ્યવસ્થાપક-ગુલાબચંદ લેલુભાઈ શાહ.

Page #2

અનુક્રમણિકા.
નંબર
વિષય ખરે વૈષ્ણવ. ... સત્ય વીરની વિદાય. મહાત્મા ગાંધીજીનો સંદેશે. ગ્રહદ્દી. . રેટીયાનું રટન અથવા પત્નીનો પતિને ૫ બંગાળની બહેનોને. વીરનું સ્વરાજ્ય. રાષ્ટ્રીય નીર્માણમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન. જય જય ભારત માત!...
? A ૮ ૯ ૦ ૦ ૦ -
>
>
)
*
આર્યાવર્તની અબળાઓનું આધુનિક આરોગ્ય. ૧૧ બહેનોને સંદેશો. ૧૨ સનતકુમાર. ...
આર્ય યુવતીઓની રણુહાક.
રસે. ૧૫ સમયના પ્રવાહમાં. . સ્ત્રીસુખ દર્પણ (શ્રાવિકા ) નું વાર્ષિક લવાજમ પિસ્ટ સાથે રૂ. ૩-૦-૦
હિંદુસ્થાન બહારના મુલક માટે રૂા. ૪-૦-૦ લખો –સ્ત્રીસુખ દર્પણ-શ્રાવિકા ઓફીસ-ભાવનગર (કાઠીયાવાડ),
*
'

Page #3

૪
છે
જ
છે
જે
- it
TU.Pete
માચી.
અંક ૧ લો.
ખરે વૈષષ્ણવ.
રાગ-આશાવરી. વૈષ્ણવ જન તો તેને કહીએ, જે પીડ પરાઈ જાણે રે, પરદુ:ખે ઉપકાર કરે ને, મન અભીમાન ન આણે રે. વૈષ્ણવ. સકળ લોકમાં સહુને વંદે, નીંદા તે ન કરે કેની રે; વાચ કાછ મન નિશ્ચય રાખે, ધન્ય ધન્ય જનની તેની રે. વૈષ્ણવ સમદષ્ટી અને તૃષ્ણા ત્યાગી, પરસ્ત્રી જેને માતા રે; જીહા થકી અસત્ય ન બોલે, પરધન ન ઝાલે હાથે રે. વૈષ્ણવ. મોહ માયા પશે નહી તેને, દઢ વૈરાગ્ય જેના મનમાં રે; રામ નામ શું તાલીરે લાગી, સકળ તીર્થ તેના મનમાં રે. વૈષ્ણવ. વણલોભી ને કપટ રહિત છે, કામ ક્રોધ નિવાર્યા રે;
ભણે નરસૈયો દર્શન કરતાં, કુળ ઈકોતેર તાર્યા છે. વૈષ્ણવ. મહાત્મા ગાંધીજી જેલમાં જતાં આ તેમનું પ્રિય ભજન ગવાયું હતું, નૃસિંહ મહેતાની ભક્તિની લે તેમાં જોવાય છે અને ખરા વૈષ્ય ( વણિક ) ના સાચા સ્વરૂપને આ નમુનો છે.

Page #4

સુખ દર્પણ-શ્રાવિના.
સત્યવીરની વિદાય. મ્હારા શૂરા સત્યાગ્રહી કંથ હે!
સીધા જેલ નિવાસ. ટેક. દેશ બધે દવ વ્યાપીએ આજ,
દમન નીતિને દેર; ભસ્મ થવું કે શાંતિ કરવી,
- શૂર કરે નવ શર–મહારા. જેલ નહિ એ મહેલ ગણાય,
- માણે જેની સહેલ; શાહીદ સાચા સર્વ પ્રજાના,
કાયરને મુશ્કેલ–હારા. હાર મોક્ષનું દેશ બધાનું,
નિર્દોષીની કેદ; ધન્ય ગણું પતિ પામ્યા હારા,
ધારૂં શાને ખેદ–હારા. નાથ ન ચિંતા ચિત્ત ધરે મુજ,
ઘેર રહી કાંતીશ; જ્યાં લગી પુન્યબળે હું પ્રિતમ,
જેલ હેલ પામીશ–હારા. નવલરામ જગન્નાથ ત્રિવેદી. બી. એ.
મહાત્મા ગાંધીજીને સંદેશે. મહાત્મા ગાંધીજી દેશસેવા કરતાં સાચી કડવી વાણી બોલવાના ગુન્હા માટે આ માસમાં પકડાયા. આ પ્રસંગે આશ્રમમાં રહેલાઓએ ભજન ગાયાં અને તેમનાં ધર્મપનિ દેવી કરતુરબા તથા બહેન અનસુયા તેમને જેલના દરવાજા સુધી વળાટાવી આવ્યાં.
મહાત્માનો કેસ ચાલ્યો અને વગર દલીલે છ વર્ષની થયેલી સજા તેમણે હર્ષથી સ્વીકારીકચેરી મટીને બે ઘડી દેવમંદિર બન્યું ને મહાત્માજી પૂજાયા.
દેઢ વર્ષના સતત પરિશ્રમ પછી તેમને શાંતિ ભોગવવા અર્થે તેમજ તેમના પરિશ્રમ પછી દેશ કેટલો કેળવાય છે તેની પરીક્ષા કરવાને જાણે ઈશ્વરીસંકેત ન હાય ! મહાત્માશ્રીએ જેલમાં જતાં તેમણે દરેકને શાંતિ રાખવાનું કહેતાં એકજ વાત કરી ક–
કાત, વણે અને ખાદી પહેરે.
=000000

Page #5

સ્ત્રી સુખ દર્પણ-શ્રાવિકા
સત્યવીરની વિદાય.
નાથ ન ચિંતા ચિત્ત ધરો મુજ, ઘેર રહી કાંતીશ.
આનંદ પ્રન્ટીંગ પ્રેસ-ભાવનગર,
આર્ટીશ રા. બી. કે. ગુરજર.

Page #6


Page #7

ગૃહ દેવી.
ગૃહ દેવી. લેખીકા શ્રીમતી હરઠેર ચત્રભજ–પાલીતાણા. જે સમયે દેશ આબાદ અને સ્વતંત્ર હતું, ત્યારના સુખી સમયને લોકે રામરાજ્ય કહે છે. એ રામરાજ્યના મુળ સમયમાં જુઓ કે કૃષ્ણ–યુગમાં ફરે; પરંતુ જ્યાં શાંતિ, આબાદી અને ધર્મ છે, ત્યાં સ્ત્રીઓને ભુલવામાં આવી નથી; એટલું જ નહિ પણ આગળ કહેલ છે. રામે પિતાના સ્મરણમાં પહેલું સ્થાન સીતાને અપાવ્યું કે લોકો તે પ્રમાણે સીતા–રામ એ ધનથી ભક્તિ કરતાં થયાં. કૃષ્ણ રાધાને પ્રથમ પદ આપ્યું ને હજુએ લોકો રાધે-કૃષ્ણના એકઠા નામથી તેમને સંભારી રહ્યાં છે. કોઈ પણ ધર્મમાં–ધર્મક્રિયામાં કે આત્મધર્મ સંભાળવામાં સ્ત્રીની હાજરી પૂછાય છે. અને સડા વિનાની સેવામાં ઉણપ મનાય છે.
આ વાત લોકો ભુલી ગયા અને પુરૂષોને જે સ્વતંત્ર સત્તા-હકુમત મળી તેને લાભ લઈને સ્ત્રીઓને દબાવી દેવાનો પ્રયત્ન શરૂ થયો. વહેવારમાં, ધર્મકાર્યમાં કે ખાવા પીવામાં જ્યાં જોઈએ ત્યાં સ્ત્રીના સ્થાનને ઉતારી પાડવાનો પ્રયત્નો થવા લાગ્યા.
આ સમય તેફાની હતે. માં હેમાં હે લડવામાં કે વ્યસભામાં છવાઈ જવાથી ક્ષાત્રતેજ હરાવા લાગ્યું. તેને લાભ લઈ પરદેશી સત્તાએ પગપેસાર શરૂ કર્યો. મરાઠા અને મુગલ, બ્રાહ્મણુ અને જૈન, હિંદુ અને મુસ્લીમ એમ વણુતર ભેદમાં વાદ મંડાયા. એક બીજાને લુટી લેવા, પાયમાલ કરવા કે મને તે નાશ કરવાને ગડમથલો કરવા લાગ્યા. આવા કટાકટીના સમયે સ્ત્રીઓએ પોતાની આબરૂ-શિયળની રક્ષા કરવાની પહેલી ફરજ માનીને આવા જીણા ફેરફારની દરકાર ન કરી.
જે કે સમયસુચક્તાથી આર્ય સ્ત્રીઓ શિયળ રક્ષા માટે યશ મેળવી ગઈ. ભલભલા તાજેને પણ આર્ય સ્ત્રીઓના શિયળ–તેજ પાસે નમવું પડયું. ઘણું એ લડીને, ઘણીએ પ્રાણ આપીને કે ગમે તે ભેગે પણ આર્ય સ્ત્રીઓની શિયળ રક્ષા તે અમર રહી ગઈ. પરંતુ તેવા વખતે પુરૂષોએ દરેક શુભ કાર્યમાં સ્ત્રીઓને સાથે રાખવાની ફરજને ખ્યાલ ભુલાઈ ગયો. સ્ત્રીઓનું સ્થાન ઘરમાં પુરાઈ રહેવા–બુરખે ફરવા કે સતિ થવા સિવાય બીજું ન રહ્યું. અજ્ઞાન બાળાઓ ! અહીંથીજ તમારી પડતીની શરૂઆત થઈ. સંસ્થાાળ દેખાયે અને અનુક્રમે સ્ત્રી જીવનમાં ઘર અંધકાર છવાઈ ગયે.
દિવસ પછી રાત્રી જેમ આવે છે, તેમ રાત્રી પછી દિવસ ઉગવોજ જોઈએ. એટલે આ વાતથી સ્ત્રીઓને કંઈ નિરાસ થવાનું નથી. પણ બેવડા જેરથી જાગી ઉઠવાનું છે. પ્રભાત થઈ ચુકયે છે, એટલે આળસ મરડીને ઊભા થવાનું છે અને આત્મધર્મ તથા રાષ્ટ્રધર્મમાં સ્ત્રીઓનું અગ્રસ્થાન છે, તે બતાવી આપવાને સમય આવી લાગે છે, તે પ્રમાદમાં ગુમાવી દેવાને નથી.

Page #8

ત્રીસુખ દર્પણ-શ્રાવિકા.
જાગે બહેન ! જરા આળસ તજી, ઉચે જુઓ, સૂર્ય ચઢવા લાગ્યો છે. મહાત્મા ગાંધી વગેરે દેશનાયકે તમને નોતરી રહ્યા છે કે તમારા વિના અમારા યુદ્ધમાં ઉણપ છે. તેઓ ખુલ્લા શબ્દોમાં કહે છે કે – “આપણે (પુરૂષ) આપણું સ્ત્રીઓને આપણું હિલચાલમાંથી અલગ રાખી, તેથી પક્ષઘાતને ભેગ થઈ પડયા છીયે. પ્રજા એક પગે ચાલે છે, તેનાં બધાં કાર્ય અરધાં ને અધુરાં જોવામાં આવે છે. અને જ્યાં સુધી આપણી સ્ત્રીઓ આપણું વિષયનું પાત્ર અને આપણી રસોયણ મટી આપણી સહચારી–આપણી અર્ધાગના-આપણું સુખ દુઃખની ભાગી પણ ન બને, ત્યાં લગી આપણું સર્વ પ્રયાસ મિથ્યા જણાય છે. જ્યાં સુધી સ્ત્રી જાતિ હિંદુસ્થાનમાં એક રતી ભાર પણ દબાયેલી રહેશે અથવા ઓછા હક્કો ભેગવતી હશે, ત્યાંસુધી હિંદુસ્થાનને ખરે ઉદ્ધાર થવાને નથી.”
- આ ખુલ્લે થયેલે વ્યાધિ મીટાવવામાં જેમ પુરૂએ વિશાળ હૃદયથી સ્ત્રીઓને ગ્રહદેવીનું સ્થાન આપ્યું છે, તેમ સ્ત્રીઓએ પણ તે સ્થાનની ગ્યતા બતાવી આપવાને હવે વિલંબ કરવો જોઈતો નથી.
રેંટીયાનું સ્ટન અથવા પત્નીને પતિને પત્ર.
કવાલી. જીવનમાં આ મઝા સ્વામી, ન દીઠી સ્વમમાં ક્યારે ? “સુતરને તાંતણે ચિતડું, ચોટયું છે નાથ અત્યારે. ૧ દિવસ ને રાત આનંદમાં, વિતે છે કાંતતાં પ્યારા; નકામી નારી સંગે, ગુમાવું ના દિને મારા. ૨ નથી ગમતી નિંદા કોની, નથી ભમતી ગૃહે પરનાં, પ્રભુ ગાને મગન રહેતી, કાંતીને આંગણે ઘરનાં. હું સુંદર ચરખે નિહાળીને, સખીઓ અંતરે હરખે; શીખે છે કાંતતા સ્નેહ, પરસ્પરનું સુતર નિરખે. ૪ સુદર્શન ચક્રની પૂજા, પ્રભુ સમજી કરૂં પ્રિતે; મેહનનાં ગાનમાં ઘેલી, થઈ ગેપી ૨૮ નિત્યે. ૫ ગુરૂ ગાંધીજીને કહેજે, ગમે છે અંતરે ચરખો; વિલોકી ખાદીની સાડી, ભારત ભક્તિ નયણે નિર. ૬ પરાયા દેશનાં વસ્ત્રો, બાળીને મસ્ત છું મનમાં; ઝેર સમ અંતરે સમજુ, ન જોશે કઈ દિ તનમાં. ૭ ત્રુટયાં તારે ગુલામીનાં, સુદર્શન ચક્રના તારે; “સ્વદેશી મંત્રને જપતાં, સુખે સ્વરાજ્ય છે મારે. ૮
( વિ . )

Page #9

ગાળની હુનાને.
બંગાળની હુનાને.
આર્થિક સંકટના નિવારણને અર્થે રેંટીયા દાખલ કરવા અંગાળે તનતાડ પ્રયત્ના કરવા જોઇશે. રેંટીયાના પુનરુદ્ધાર કરવાના મુખ્ય ભાર આપણી સ્ત્રીઓને માથે છે; આપણા પુરુષોએ તેમની સહાયમાં રહેવુ જોઇએ. વળીનિોગીને રેંટીયાથી રાજી મળશે એ પણુ રેટીયા દાખલ કરવાની તરફેણમાં એક અત્યંત મહત્ત્વની દલીલ છે. આપણી વસ્તીના ૯૩ ટકા ગામડામાં વસે છે. આ ગામડાંના લેાકેા મધ્યાન્હ ઊંઘ કાઢીને કે ટોળાં વળી ગામગપાટા મારીને કે ગજીકા અથવા શેતરંજ ખેલીને વખત નાડુંક અરમાદ કરે છે. માકરગજ કે પુલના જેવા જીલ્લામાં જ્યાં એકજ માલ વાવવાના ને લણવાના હોય છે, ત્યાં ખેડુતાને વરસમાં ત્રણ મહિના પૂરતું જ કામ રહે છે. બાકીના નવ .મહિના તેઓ કેવળ બેકાર પડી રહે છે. આ પરાણે આવી પડતા નિરુદ્યોગનું પરિણામ વસેાવરસ પડતા ભયંકર દુકાળામાં સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે. તે રેંટીયા ચાલુ હાત તા એકજ વર્ષના પાક નિષ્ફળ જવાથી જે લેાકેા નિરાશામાં મરી જાય છે તે ન મરી જાત, પણ રેટીચાને ગાણુ ધંધા ગણી તેની મદદથી પેાતાનું ગુજરાન મેળવી શકત. કાંતવાની ટેવ દાખલ કરવાને દરેક જણે—મગાળના દરેક પુષ્ઠ ઉમરના સ્ત્રી-પુરૂષે દરરાજ આછામાં ઓછા બે કલાક કાંતવાનું વ્રત લેવાની જરૂર છે. એકવાર કાંતવાની ટેવ પડી જશે એટલે પછી જૂના દિવસેાની પેઠે રેટીયા આપણાં ધરામાનુ ઘરેણું થઇ પડશે. ઘરામાં હાથકતામણુ દાખલ કરવુ એ પેાતેજ એક ઉચ્ચ ધ્યેય છે અને એ ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે મંગાળના શ્રીમ ંત અને વચલા વર્ગાએ પાતાને ન ગમે તાપણુ દેશસેવાને અર્થે રેંટીયાને ફેરવવા બેસવુ પડશે. તવગર અને ગરીબ, પુરૂષ અને સ્ત્રી, વૃદ્ધ અને બાળક સાએ પૂરી ગંભીરતાથી અંગાળના ધરામાં રેટીચાની સ્થાપના કરવાનુ આ મહત્કાર્ય પાર ઉતારવુ' જોઇએ.
બીજો પણ એક મુદ્દો છે. રેંટીયાની સ્થાપનામાં સફળતા મેળવવા માટે આપણે જાડા સુતરથી અને જાડા કાપડથી સતાષ માનવા જોઈશે. એમ તા જણાયુ જ છે કે અમુક વખતમાં ઝીણા સૂતર કરતાં જાડું સૂતર પ્રમાણમાં વધારે કંતાઇ શકે છે. તેથી આપણે સર્વે એ હાલ તુરતને માટે ખાદી અથવા જાડું કપડું પહેરવું જોઈએ. પરદેશી કાપડના વપરાશનું સૌથી વધારે પાપ બંગાળને શિરે છે. શ્રીમંત કે ગરીમ સેા અંગાળીઆની નજર ઝીણા કાપડ પર રહે છે. પંજાબ, બિહાર કે મધ્ય પ્રાંતમાં તા હજી પણ કેટલેક અંશે ઘેર કાંતેલાં કપડાં પહેરવાને રિવાજ છે, પણ મંગાળમાં આપણાં વસ્ત્રને માટે આપણે પૂરેપૂરા પરાશ્રયી બની ગયા છીએ.

Page #10

આ સુખદર્પણ-શ્રાવિકા,
આપણા શ્રી વર્ગ જો ખરા જીગરથી અને ઉચ્ચ વૃત્તિથી આ કાર્ય નહિ ઉપાડી લે તે એ કાર્ય યશસ્વી નીવડવું અસંભવિત થશે. આ દુર્ગુણને લીધે આપણા લેાકેા કેટલાં ભારે ખર્ચોમાં સડાવાયા છે એને ક્ષણભર વિચાર કરો. રાની આ લાલસાએ ગંજીફ્રાક, ખમીસ વગેરે કેટકેટલી નિરૂપયેાગી વસ્તુઓની જરૂર ઉભી કરી છે. જાડું કપડું વાપરીને આ જુઠા શેખની વસ્તુઓ પર સ્હેજે કાપ મૂકી શકાય એમ છે. આપણી સ્ત્રીઓને મારી આગ્રહપૂર્વક વિન ંતિ છે કે તેઓ હવેથી કાઇપણ દિવસ ઝીણા કાપડનુ નામ ન લેવાની પ્રતિજ્ઞા લે. તે પેાતેજ જાડા કપડાં પહેરે, એટલુંજ નહિ પણ બીજાને પણ તેમ કરવા સમાવે. જેમ જૂના વખતની રજપુત વીરાંગનાએ રણમાંથી નાસી આવેલા પતિને ગઢમાં પેસવા દેવાની ના પાડી હતી, તેજ પ્રમાણે આજની સ્ત્રીઓએ જે પતિ ઝીણું કાપડ પહેરવાની હઠ પકડે તેમની સામે થવુ જોઇએ. હાથકતામણના કપડા પહેરવામાં દ્વેષ તે લવલેશ પણ નથી. આપણી જમીનની ઉપજ પર ગુજરાન કરવાના આપણા જેવા જન્મસિદ્ધ હક છે. તેજ જાતના જન્મસિદ્ધ હક આપણને આપણાં ખેતરામાં ઉગેલા અને આપણા ઘરમાં કતાએલા રૂમાંથી આપણાં વસ્ત્ર પેદા કરી લેવાના છે. સ્વદેશપ્રીતિ તા માણસમાં એ જ ભાવના ઉત્પન્ન કરશે કે વજ્રના પ્રશ્નની આ માનુની ઉપેક્ષા કરવી એ લગભગ પાપ છે.
૬
મંતમાં મ્હારે એટલું ઉમેરવાનુ રહે છે કે રેંટીયા ’વિષેની આ પત્રિકાના લેખક શ્રીમાન્ સતીશચન્દ્ર દાસગુપ્ત ‘ અંગાળ કેમીકલ ’ના સુપરિન્ટેન્ડન્ટ અને મુખ્ય કાર્ય કર્તાઓમાંના એક છે. અર્વાચીન યત્રપદ્ધતિના અત્યારના લાભ અને ભવિષ્યના વિશેષ લાભનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન તેઓ ધરાવે છે. રેંટીયાના પુનરૂદ્વાર કરવાની શક્યતા વિષે મને પેાતાને પણ ભારે શંકા હતી. ખરૂ કહુ ત
આ જમાનામાં જ્યારે કાંતવાનાં યંત્રા લગભગ પૂર્ણતાએ પહાંચ્યાં છે, તે વખતે રેટીયાથી કાંતવાના વિચાર મને એક કાળે હાસ્યાસ્પદ અને કશું પણ ધ્યાન ન દેવા જોગ લાગતા હતા, પણ હકીકત અને આંકડાઓથી મારી ખાત્રી થઇ છે–મારી સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા છે કે જો આપણે સાડાચાર કરોડ બંગાળીએ રેંટીયા ફેરવવાના અને રેંટીયા પર કંતાએલા સૂતરનાં જ કપડા પહેરવાના નિશ્ચય કરીશુ, તે પછી આપણે આપણી વસ્રની જરૂરીયાતા પૂરી પાડવા માટે પ્રાંત બહાર નજર કરવાની નહિ રહે. મને આશા છે કે રેટીયા ’ વિષેની આ પત્રિકા છૂટથી વંચાશે. ડૉ. પ્રફુલચંદ્રરાય.
+500
બંગાળના જાણીતા રસાયણશાસ્ત્રી ડૅા. રાયે એક બંગાળી પત્રિકાને રેંટીયાના ઉદ્યોગની સફળતા માટે દલીલપૂર્વક લેખ લખ્યા છે, તેમાંથી આ સ્ત્રી ઉપયાગી સદેશા જુદા તારવી લેવામાં આવ્યા છે,
ત્રી.

Page #11

વારનું સ્વરાજ્ય.
વીર સ્વા.
(ગરબે ) સખીઓ ત્રિશલા નંદન વીરજીનેશ્વર વંદીએ રે, જમ્યા જગ ઉદ્ધારણ કાજે વીર કુમાર પરમ પવિત્ર પન્હોતી પગલી' જગ અજવાળતી રે. જેણે દીધું જગને વિશ્વ સેવનું જ્ઞાન '
એવા વીર પ્રભુની જન્મ જયંતી ઉજળી રે.' સાખી- ભક્તિ માત પિતા તણું, બંધુ ભાવ અપાર;
શક્તિ મેરૂ થકી ઘણી, ગર્વ નહિં તલભાર. જેણે આત્મસમું ભાળી વિશ્વ બતાવીયું રે; સ્વાશ્રય એ તે જેને જીવનમંત્ર રસાળ. એવા.
૨ સાખી– “ જ્ઞાન ક્રિયાલ્યાં મોક્ષ” ના, મહામંત્રના તાર
જીવન સિતારે ગુંજીયા, મોક્ષ માર્ગના સાર. સ્થાપી સંઘ ચતુર્વિધ સત્ય અહિંસાત્મક બન્યા છે ."
કીધે સ્યાદ્વાદું-અદ્વૈત તણે પિકાર. એવા. સાખી– અસહકાર અરિથી કર્યો, સત્યાગ્રહ સુરસાળ;
સ્વદેશ મુક્તિ સટે કર્યો, ત્યાગ યજ્ઞ મર્માળ. સાચી સ્વતંત્રતાને કાજે સૈ જગ વિચર્યા રે, મણિમય પામ્યા અવિચળ શિવ સદભાગ્ય સ્વરાજ્ય. એવા વીર પ્રભુની જન્મ જયંતિ ઉજળી રે.
–પાદરાકર. પ્રભુ મહાવીરને જન્મ પચીસ વર્ષ પૂર્વે ચૈત્ર સુદી ૧૩ ના દિવસે થયો હતો. તેમણે અહિંસા ફેલાવવા પાછળ જીવન અપ્યું હતું. જગતમૈત્રી એ તેમની ઉદાર ભાવના હતી. અને આત્મબળ તેમના જીવનમાં ક્ષણે ક્ષણે આપી રહ્યું હતું. જેની અપૂર્વ પ્રભા એ વીરનું સ્વરાજ્ય.

Page #12

આસુખદપણુ-રાવિકા. રાષ્ટ્રીય નીર્માણમાં સીઓનું સ્થાન.
(વકતા–સ્વામી સત્યદવ.) સ્ત્રીઓની મદદ વિના રાષ્ટ્રને ઉદ્ધાર થવા અશક્ય છે. માટે સ્ત્રીઓએ જાગ્રત થઈ રાષ્ટ્રકાર્યમાં મદદ કરવી જોઈએ. સ્ત્રીઓએ મુખ્યતઃ બાળકોની કેળવણું પ્રત્યે ધ્યાન આપવું જોઈએ. છોકરાઓ અને છોકરીઓને મજબુત બનાવવાં જોઈએ. જે બાળકની માતા સુશિક્ષીત અને મજબુત હોય તેમના હૃદયમાં ભય ઉત્પન્ન થઈ શકે જ નહીં. આજે આપણે દેશના ઉદ્ધારને માટે ભય તજવાની જરૂર છે. અને માતાઓ જે બાળકોનો ભય નહીં તજવશે તે દેશના ઉદ્ધાર શી રીતે થશે? સ્ત્રીઓએ પોતાના અને બાલકનાં શરીર મજબુત કરવાની બહુ જરૂર છે. દેશને જે કઈ વસ્તુની સહુથી મોટી જરૂર હોય તે તે શારીરિક બળની છે. આપણા દેશના લેકે શરીરે દુર્બળ હોવાથી જ આપણી અધોગતી થઈ છે. આજે ભારે કામ માતાના શીરપર આવી પડયું છે અને તે શિક્ષણનું છે. હર પ્રકારે બાળકને કેળવવા અને તેમની માવજત કરવી એ માતાનું કાર્ય છે. બાળકને કઈ વસ્તુ ખવરાવવી અને કઈ ન ખવરાવવી. કઈ વસ્તુ તેને માટે લાભકારક છે અને કઈ નથી તે તેણે જાણવું જોઈએ. વળી નિયમસર અને વખતસર ભેજન આપવું એ પણ તેનું કર્તવ્ય છે. ઘણી માતાએ બાળકોને નિયમસર ભેજન આપતી નથી, તેમને વખતસર ખવરાવતી નથી, આથી તેમનું સ્વાથ્ય બગડે છે. ઘણી માતાઓ બાળકને શું ખવરાવવું અને શું ન ખવરાવવું તે જાણતી નથી. આ બેદરકારી દૂર કરવાની જરૂર છે. નાની નાની બાબતને મોટાં મોટાં કાર્યોની સાથે સંબંધ હોય છે. જે તમે નાની બાબતે પ્રત્યે લક્ષ નહીં આપે તો તમે કદી મહત્કાર્યો કરી શકશે નહીં. આપણે દેશ હાલમાં પતીત અવસ્થામાં છે. હવે જે એને ઉતાર કરે હોય તે સર્વ અંગે સુધારવાં જોઈએ. ત્યાંસુધી સર્વ સામગ્રી સારી અને ઉત્કૃષ્ટ દશામાં ન હોય, ત્યાંસુધી રાષ્ટ્રની ઉન્નતિ થઈ શકે નહીં. પ્રત્યેક માતાની ફરજ હીંદની ઉન્નતિ માટે પ્રયત્ન કરવાની છે. હીંદને આજે બળવાન અને સશક્ત બાળકની જરૂર છે. નિર્બળ અને અશક્ત બાળકોની જરૂર નથી. જેઓ યુદ્ધમાં જઈને લડાઈ કરી શકે એવા બાળકોની જરૂર છે. અશકત બાળકો શું કરી શકશે ? સ્ત્રીઓના કર્તવ્યની માહીતી આપનારાં નાનાં નાનાં પુસ્તકો છપાવી તેમને સ્ત્રીઓમાં વહેંચવા જોઈએ. ઘણી સ્ત્રીઓ બાળકને શી રીતે કેળવવા તે જાણતી નથી. ઘણી સ્ત્રીઓ કેળવણીથી કાંઈ લાભ થાય છે કે કેમ તે જ જાણતી નથી. અનેક સ્ત્રીઓ માને છે કે બાળકોને કેળવવાની કોઈ જરૂર નથી, તેઓ એમને એમ મેટાં થશે. આ મહાન ભુલ છે. અલબત, તેઓ મેટાં તા થશે, પરંતુ મુરખ રહેશે. આજે જે બાળકો છે તે

Page #13

રાષ્ટ્રીય નિર્માણુમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન.
કાલે મોટાં સ્ત્રી-પુરૂષા થશે. તેમની ઉપર દેશની ઉન્નતિના આધાર છે. તા શુ તમે તેમને મૂર્ખ રહેવા દેશેા ?
હવે કેળવણીના સંબંધમાં એક અતી મહત્ત્વની બાબત પ્રત્યે હું તમારૂં ધ્યાન ખેચીશ. તે ખખત ભાષાની છે. આજે તમારી સમક્ષ કઈ ભાષામાં શીક્ષણ આપવુ એ મહાન પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયા છે. અને તમારે ડહાપણપૂર્વક તેના નિર્ણય કરવા જોઇએ. જે ભાષા બાળકેાની માતૃભાષા હાય તેજ ભાષામાં તેમને શીક્ષણ આપવુ જોઇએ. એ સિવાયની બીજી કાઈ પણ ભાષામાં તેમને શીક્ષણ આપવુ એ સમય અને શિતના નાશ કરવા સમાન છે. આજે અગ્રેજી ભાષાને જે અગ્ર સ્થાન આપવામાં આવ્યુ છે તે અયુક્ત છે. ભાષા અને સાહીત્ય એ રાષ્ટ્રની મહાન સંપત્તિ છે. જે દેશનું સાહીત્ય સારૂ હાય છે, તે દેશ ઉન્નત હેાય છે. શūામાં મહાન બળ રહેલુ હાય છે. અને બાળકાને શબ્દોના પ્રયાગ કરતાં માતા શીખવે છે. માટે જો તે સારા શબ્દો આલે તેા બાળકની ઉપર સારી અસર થાય છે અને ખરાબ શબ્દો એટલે તેા ખરાબ અસર થાય છે. સ્ત્રીઓને માતૃભાષાનું જ્ઞાન હાવાની જરૂર છે. જેઓ ગુજરાતી હોય તેમને ગુજરાતી ભાષાનુ અને જે હીંદી હાય તેમને હીંઢી ભાષાનું જ્ઞાન હાવાની જરૂર છે. તેમણે સારા સારા ગ્રંથાનું અધ્યયન કરવું જોઇએ. પુસ્તકા મનુષ્ય જીવન ઉપર બહુ ઉંડી અસર કરે છે. હું એક દાખલા આપીશ કે–એક અમેરીકન ખાઈએ ‘અનકલ ટેામસ કેબીન' એ નામનું પુસ્તક લખ્યુ હતુ. તેમાં ગેારાએ પેાતાના સીદી ગુલામેા પર કેવા અમાનુષી અત્યાચારા કરતા હતા. તેનું અતી અસરકારક ભાષામાં વર્ણન કર્યું હતું. આ ગ્રંથૈ જનસમાજ પર એટલી ભારે અસર કરી કે તેથી ગુલામાની મુક્તિને માટે અમેરીકામાં યુદ્ધ થયું. હબસીઓને સ્વત ંત્રતા આપવાની ઈચ્છા ધરાવનાર વર્ગ અને વિરોધી વગ વચ્ચે લડાઈ થઈ અને પરીણામે હબસીઓને સ્વતંત્રતા મળી. આ ગ્રંથને લીધે અમેરીકામાં રાજકીય અને સામાજીક પર્ટીવન થઇ ગયું. આ ગ્રંથના હીંદીમાં અનુવાદ થયેા છે. અંગ્રેજીમાં તેની લાખા નકલા ખપી ગઈ છે અને યુરોપની સર્વે ભાષાઓમાં તેનુ ભાષાંતર થયું છે, માટે તમારે તમારાં બાળકાને ઉત્તમ ગ્રંથાનું અધ્યયન કરાવવુ જોઇએ. મહાન પુરૂષોની મહત્તાનું રહસ્ય એજ છે કે તેમની માતાએ તેમને સારા સારા ગ્રંથાના અભ્યાસ કરાવ્યા હતા. આપણા દેશનાજ મહાન ગ્રંથાના દાખલા લે. આપણા દેશમાં રામાયણ અને મહાભારતે જે અસર કરી છે, તેનુ માપ કેણુ કરી શકે અમ છે ? આ ગ્રંથ આપણી સ્વભાષામાં છે અને પ્રત્યેક માતાએ પેાતાનાં બાળકાને તેના અભ્યાસ કરાવવા જોઇએ. એ કેળવણી માતૃભાષામાંજ આપવી જોઇએ. ભાષા એ રાષ્ટ્રનું જબરજસ્ત સાધન છે અને જે માતાઓને ભાષાનું જ્ઞાન હોય છે. તેઓ બાળકને સારી રીતે કેળવી શકે છે. આપણે કેળવણીના અધ્યયનને માટે અંગ્રેજી ભાષાના આશ્રય લેવાની જરૂર નથી, તમે ભલે અંગ્રેજી

Page #14

સુખ દર્પણ-ભાવિ. ભાષા સેકન્ડ લેંગ્વજ (બીજી સામાન્ય ભાષા) તરીકે શીખવે. વળી હું એ મત ધરાવું છું કે નાનાં બાળકને શીક્ષણ સ્ત્રી શીક્ષકો દ્વારાજ મળવું જોઈએ. કારણકે બાળકેનાં મનોગતવિચાર સ્ત્રીઓ વધારે સારી રીતે સમજી શકે છે. સ્ત્રી એજ બાલકનું સુંદર ચારીત્ર્ય ઘડી શકે છે, પુરૂષે તેમ કરી શકતા નથી. હું અમેરીકાથી આવ્યું ત્યારથી બાલકને સ્ત્રીઓ દ્વારા શીક્ષણ મળવું જોઈએ એવો ઉપદેશ આપતો રહ્યો છું. પુરૂષોએ નાનાં બાળકોને ભણાવવા ન જોઈએ. સ્ત્રીઓનાં કમળ હૃદય હોવાથી તેઓ પ્રેમ અને સહાનુભૂતીથી બાળકોને શિક્ષણ આપી શકે છે. જ્યારે પુરૂષે શું કરશે? તેઓ તે થપડજ લગાવશે. માટે રાષ્ટ્રમાં જ્યાં સુધી શીક્ષણ સુધરે નહી ત્યાં સુધી રાષ્ટ્રની ઉન્નતી થશે નહી. માટે આપણે દેશમાં સારી અધ્યાપીકાએ તૈયાર કરવાની જરૂર છે. શીક્ષણમાં આદત બાંધવી, ચારીત્ર્ય ઘડવું એ મુખ્ય કામ છે. ચારીત્ર્યહીન બાળકો ભવિષ્યમાં સારાં નીવડી શકતાં નથી. સ્ત્રીઓની ઉપર રાષ્ટ્રને નીર્માણ કરવાને ભાર રહેલો છે. સ્ત્રીઓ આદર્શ છે. રામાયણમાંથી સીતાને કાઢી નાંખશે તો શું રહેશે ? મુખ્ય આદર્શ સીતાને છે. મહાભારતમાંથી દ્રોપદીને કાઢી નાંખશે તો શું રહેશે? પ્રત્યેક સાહીત્યમાં સ્ત્રીઓને આદર્શ બનાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યું છે.
- હવે એક બીજી બાબત પ્રત્યે હું તમારું ધ્યાન ખેંચીશ. અને તે સાદાઈ છે. તમારે સાદાઈ ગ્રહણ કરવાની છે. તમારે ગ્રામ્ય જીવન ગાળવાનું છે. શહેરી જીવન સારૂં નથી, ગ્રામ્ય જીવન સાદું હોય છે. આ યંત્રોને જમાને છે, તેમાં સાદાપણું રહેતું નથી. ગ્રામ્ય જીવનમાં આવશ્યકતાઓ થોડી હોય છે, તમારે જરૂરીઆતે થોડી રાખવી અને આદર્શ ઉંચા રાખવે. સ્ત્રીઓમાં પુરૂની જે સ્વાર્થ કદી પણ આવો ન જોઈએ. હીંદમાં સ્ત્રીઓની ઉન્નતીને માટે થોડા સમયથીજ પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. હવે ઘણી સ્ત્રીઓને કdવ્યા કર્તવ્યનું ભાન થયું છે. રાષ્ટ્રના નીર્માણમાં માતાઓએ હીસ્સો આપવો જોઈએ. સ્ત્રીઓમાં આગ્રહ છે, તેઓ જે વાત પકડે તેને છોડતી નથી. સ્ત્રીઓ જે મદદ નહી કરશે તે રાષ્ટ્રને ઉદ્ધાર શી રીતે થશે ? હીંદનું પ્રારબ્ધ બનાવનાર સ્ત્રી છે, પરંતુ સ્ત્રીને તેની પ્રતીતિ થવી જોઈએ. જ્યાં સુધી સ્ત્રીઓના દિલમાં મજબુતી ન આવે, ત્યાં સુધી રાષ્ટ્રને ઉદ્ધાર થઈ શકનાર નથી. પુરૂષ હામ મુકી દે ત્યારે સ્ત્રી તેને હીંમત આપી તેના જીવનને ઉત્તેજીત કરી નાંખે છે. તુલસીદાસનું જ ઉદાહરણ લો. તેમની પત્નીએ તેમને સ્ત્રીને મેહ છોડી પરમાત્માનું ધ્યાન ધરવાને બોધ આપે હતું અને તેથી જ તેઓ મહાન ભક્ત બન્યા હતા. ભગવાન બુદ્ધના માર્ગમાં તેમની પત્ની યશોધરાએ જે વીક્ટ નાંખ્યું હોત તો તેઓ જગદુદ્ધારક ન બની શક્યા હોત. હીંદની સ્વતંત્રતા માટે જ્યારે સ્ત્રીઓ બહાર પડશે, ત્યારે તેઓ પુરૂષોને પણ હઠાવી દેશે. કોઈ પણ દેશે સ્ત્રીઓની સહાય વિના ઉન્નતિ કરી નથી.
મુંબઇની રાષ્ટ્રીય સ્ત્રી સભાના આશરા હેઠળ મારવાડી વિદ્યાલયમાં અપાએલું ભાષણ.

Page #15

જય જય ભારત માત !
જય જય ભારત માત !
લેખક માધવરાવ ભાસ્કરરાવ કર્ષિક–સુરત.
(ગુણવંતી ગુજરાત–એ રાગ) જય જય ભારત માત! અમારી જય જય ભારત માત. અર્પણ કરીએ જાત ! અમારી જય જય ભારત માત.
દેશ ભક્તિના પુનિત ગંગમાં, પાવન કરીયા પ્રાણ; ઝીલીએ દુઃખડા જન્મભૂમિના, અમ જીવન રસ–૯હાણ.
દયામયી ! પ્રગટી પુણ્ય પ્રભાત–અમારી. અમ આંગણીએ નવીન યુગના, દીવ્ય સુર સંહાય; કોણ અભાગી એ સુર સરિતામાં, નવ બળે કાય.
ત્રિલેકે તું અતિશય પ્રખ્યાત–અમારી. વનિતા પણ છે વિશ્વતણું સરક્યું, વિભુએ મહા અંગ; દેશ તણે પડખે રહી કરીએ, સત્ય-શિયળને સંગ.
વિતિ ગઈ તુજ ઝારણ રાત–અમારી. દેશ સેવાના કાજે કરીએ, આપણુ આત્મ-શરીર; વિશ્વ સમીપે ધરીએ આજે, હિંદ ભૂમિનું હીર.
જગતનું સ્વર્ગસદન સાક્ષાત—અમારી.. તુજ લાડીલી ગુર્જરવા, રસકસમાં ભરપૂર એ ભૂમિએ પાળ્યા બહુ પ્રેમ, પ્રેમભિનાં અમ ઉર.
રસીક ને રઢીઆળી તુજ જાત– અમારી. આત્મભેગ દઈને અજવાળે, સ્વદેશ સર્વ સમાજ; વિસંગના થઈ દેશ પ્રતિજ્ઞા, પુરી કરીએ આજ..
--- હરિપુર અમ અભિલા હાથ–અમારી.

Page #16

સુખ દર્પણ-શ્રાવિકા આયર્યાવર્તની અબળાઓનું આધુનિક રેગ્ય.
લેખકઃ મણીશંકર મૂળશંકર ત્રિવેદી-અમદાવાદ. અન્ય દેશોની સરખામણીમાં આપણું આર્યાવર્તનું આરોગ્ય દિનપ્રતિદિન ઘસાતું ચાલ્યું જાય છે. આધુનિક સમયના ભારતવાસીઓના મરણ પ્રમાણુના આંકડાઓ અત્યંત સેંકાવનારા થઈ પડ્યા છે. જે ભારતદેશના સંતાનો દીર્ધાયુષ્યને માટે એક વખત પંકાતા તે આજે દુનિયામાં સૌથી અલ્પાયુષી નીવડ્યા છે. જ્યારે અન્ય દેશના આયુષ્યની સરાસરી ૪૫ થી ૫૫ વર્ષ સુધીની આવે છે, ત્યારે હિન્દના આયુષ્યની સરાસરી માત્ર ૨૩ વર્ષ સુધીની આવે છે. આથી હીણપદ બીજું હિન્દને માટે શું હોઈ શકે ? હિન્દમાંએ બાળમરણ તથા સ્ત્રી મરણ પ્રમાણે તે હદ વાળી છે. ભારતનાં ભવિષ્યનાં સંતાન (બાળકે) અને તેમની જન્મદાત્રી સ્ત્રીઓના આરોગ્ય કેવી રીતે વધે તથા સુધરે તે વિષે પુરતી તપાસ કરી યોગ્ય દિશામાં કર્તવ્યપરાયણ થવાનું હાલની સમાજ જે ઉચિત નહિ ધારે તે હિન્દ પોતાનું સ્થાન દુનિયાનાં અસ્તિત્વમાં દીર્ઘકાળ સુધી ટકાવી રાખશે કે કેમ તે માટે પુરતી શંકા છે.
સ્ત્રીઓ એજ મનુષ્ય માત્રની જન્મદાત્રી છે. જે જન્મદાત્રીની રક્ષા એગ્ય પ્રકારે કરવામાં ન આવે તો તેમાંથી વધારે અને ઉત્તમ ફળની આશા કયાંથી રાખી શકાય ? આજે હિન્દની મહિલાઓ પ્રદર, વેત પ્રદર, આર્તવ, પીડીતા
વ, ગર્ભાશયના અનેક પ્રકારના રોગ અને ક્ષય જેવી જીવલેણ વ્યાધિઓમાં સપડાઈને અકાળે મોતને શરણ થાય છે. બીચારી અબળાઓ ખોટી શરમ અગર તે લજજાને કારણે પોતાનો રોગ જ્યાંસુધી ગંભીર સ્વરૂપ ધારણ ન કરે, ત્યાં સુધી છુપાવે છે અને જ્યારે ન ચાલે ત્યારે પિતાની સાહેલીઓને જણાવે છે. આ રોગની હાલત તેમના સહવાસમાં રહેનારા પુરૂ પણ છેવટસુધી જાણી શકતા નથી, અને દરદ જ્યારે અસાધ્ય દશામાં આવે છે, ત્યારે જાણે છે જે તે વખતે નિરર્થક જ થાય છે. કેટલીક વખત સ્ત્રીઓ બીચારી શરમ છોડીને તે વાત જણાવે પણ છે; પરંતુ સેંકડે ૮૦ ટકા તે તે વાત તરફ પુરૂષો અગર તેના સંબંધીઓ દુર્લક્ષ જ રાખે છે.
આર્યાવર્તના હાલના સમાજમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન ઘણું ઉતારી પાડવામાં આવ્યું છે. એક સ્ત્રી મરે કે બીજી સ્ત્રી પરણવાને ચાલ અતિ સામાન્ય થઈ પડે છે. આવી સ્થિતિમાં સ્ત્રીઓના દરદ જાણવા છતાં તે તરફ બેદરકાર રહેવાની ધૃષ્ટતા પુરૂ કરે તેમાં નવાઈ નથી. આવા વાતાવરણને સુધારવાનું કર્તવ્ય હાલની સમાજનું છે. હવે સમાજે પોતાનાં ચર્મચક્ષુ ખેલીને ન્યાય બુદ્ધિને ઉપયોગ કરવાનું શીખવું જોઈએ. સ્ત્રીઓનું આરોગ્ય કેવી રીતે જળવાઈ

Page #17

આર્યાંવની અબળાઓનું આધુનિક આરાગ્ય,
૧૩
રહે તે તેમણે શેાધી કાઢી તે દિશામાં કત્તવ્યપરાયણ થવુ તેમ થાય તેાજ ભારત કે જે હાલમાં શારીરિક સ ંપત્તિ દુનિયાની સાથે શારીરિક સંપત્તિની હરીફાઈમાં ઉતરી શકે; તંદુરસ્ત અને બળવાન માતાએજ દીર્ઘાયુષી પ્રજાને જન્મ આપી શકે છે.
જોઇએ. અને જો ગુમાવી બેઠું છે, તે કારણ કે ફક્ત
નાનપણમાં બાળક તથા ખાલીકાનાં રાગા એક સરખાંજ હાય છે અને એક સરખી સામાન્ય ચિકિત્સાથીજ તે સુધરી શકે છે, પરંતુ ખાલીકા જ્યારે પેાતાના માલીકા ભાવ તજીને યુવાનીમાં પ્રવેશ કરે છે, એટલે કે માસિક ધર્મમાં આવે છે, ત્યારેજ તેના દરોમાં વિકૃતિ તથા વધારા થવા પામે છે. અને તે દરો જુદા જુદા ઔષધાપચારથીજ મટી શકે છે. ખરૂં જોતાં તે શુદ્ધ અને નિયમિત ઋતુ એજ સ્ત્રીઓની તંદુરસ્તી જાળવવાની એક મુખ્ય ચાવી છે. જો સ્ત્રીઓને ઋતુ રૂપી મક્ષીસ કુદરતે ન આપી હાત તા સ્ત્રીઓનાં દરદોની સંખ્યા એટલી બધી વધી પડત કે તેની કલ્પના પણ આપણને આવી ન શકત. ૠતુ જેમ તેઓનાં આરાગ્ય સાચવે છે, તેજ પ્રમાણે ઋતુ સંબંધી નિયમાનું અજ્ઞાનપણું એજ હાલના દરદોનુ મુખ્ય સ્થાન થઈ પડયુ છે. હાલની સ્ત્રીએ ઋતુ દરમિયાન પાળવાના નિયમેા સમજતી નથી અને અનેક પ્રકારનાં કુછ્યા કરે છે. જેથી તેઓનુ ઋતુ અનિયમિત અને અસ્વચ્છ બને છે અને પરિણામે પ્રદર, શ્વેતપ્રદર ઈત્યાદિ રાગેાને જન્મ પામવાની તક મળે છે. માસિક ધર્મ દરમિયાન કેવા પ્રકારના આહાર વિહાર રાખવા તથા કયા કયા નિયમાનું પરિપાલન કરવું, તેથી હાલની હિન્દની રમણી મહુધા અજ્ઞાન રહે છે અને પરિણામે તેઓનુ આવ અગડે છે અને તેઓ રોગનાં ભાગી બની અકાળે મોતને શરણ થાય છે; એટલુ જ નહિ; પરંતુ અપાયુષ્ય અને રોગયુક્ત શારીરિક સંપત્તિને વારસા પેાતાનાં સતાનાને આપતી જાય છે.
જો સ્ત્રીએ માસિકધર્મ માં પાળવાના નિયમોનું ખરાખર પાલન કરતી હાય તા તેઓની તંદુરસ્તી સારી રહે. એટલું જ નહિ પરતુ શુદ્ધ અને નિયમિત ઋતુ રૂપી ઇશ્વરી બક્ષીસથી તેઓનુ સ્વાસ્થ્ય પુરૂષો કરતાં પણ ઘણું ચઢીઆતુ રહે. શુદ્ધ અને નિયમિત આ વ પરજ સ્ત્રીઓની તંદુરસ્તી-આયુષ્ય નિર્ભર છે. સ્ત્રીઓએ જાણવુ જોઇએ કે માસિક ધર્મ ના નિયમ પાળવાથીજ તેના શરીરની અંદરના કેટલાએક વિકારા દૂર થાય છે. તેઓએ જાણવુ જોઇએ કે માસિક ધર્મ - માં પાળવાના નિયમેાના પરિપાલનથીજ તેનાં ગર્ભાશયા સારાં રહી ઉત્તમ અને ઢી જીવી સંતાનેા પેદા થઈ શકે છે. તેઓએ જાણવુ જોઇએ કે ઋતુ દરમિઆન વિરૂદ્ધ આચરણ કરવાથી તેઓ પોતાના અકાળે નાશ કરે છે. એટલુ જ નહિ પણ પેાતાના સંતાનેાને અને પરિણામે સમાજને પણ રાગ અને અલ્પાયુષ્યના વારા આપી જાય છે.

Page #18

સુખ દર્પણ-ભાવિત - આ ઉપરથી એટલું તે સિદ્ધ થઈ શકે છે કે જે હિદની ઉન્નતિ આવશ્યક હોય તે સમાજે સ્ત્રીઓનું આરોગ્ય સુધારવા પોતાથી બનતે પ્રયત્ન કરે જોઈએ. સ્ત્રીઓને ઋતુમાં પાળવાના નિયમે સમજાવવા જોઈએ, સ્ત્રીઓમાંથી જ સ્ત્રીઓનાં દર ઓળખી શકે તેવી સ્ત્રીચિકિત્સક તૈયાર કરવી જોઈએ, સ્ત્રીઓને બેટી લજજા રાખવાથી થતી હાનિ સમજાવવી જોઈએ અને સમાજમાં સ્ત્રીઓની મહત્તા વધે તેવાં સર્વ ઈષ્ટ પગલાં લેવા જોઈએ. સ્ત્રીઓનું આરોગ્ય બગડવાનાં આ ઉપરાંત બીજાં પણ કેટલાંએક કાણે છે અને તે વિષે હવે પછી બીજી વખત ચર્ચા કરીશ. હાલ તે આટલેથીજ વીરમું છું.
બહેનોને સંદેશો.
શહેરને સુબે કયારે આવશે રે–રાગ. હીન્દ માતાને દીપાવજો રે, (૨) પાળી તીવ્રત અંતે હે બેની. સ્ત્રીધમ સ્નેહે શોભાવજો રે, (૨) જાણી આચાર ને વિચાર છે બેની. સ્વદેશી વસ્તુઓ લાવજો રે, (૨) તજી વિદેશી હરામ હા બેની. પતા પ્રભુ સમ જાણુજે રે, (૨) માની લે વેદ વાક્ય હો બની. સાડી ખાદી શુદ્ધ લાવજો રે, (૨) પહેરે ચોળી શુદ્ધ સાથ હો એની. બંગડી એને નહીં પહેરજે રે, (૨) બે સ્ત્રીધમ શું હાથે હે બેની. પતી હાથમાં હાથ આપીયે રે (૨) તે ના દીયા પરહાથમાં હો બેની. વેશ્યાવૃત્તિ પાપ તજજે રે (૨) વિદેશી વૈભવ ત્યાગી બેની. દેશ સેવા મન ભાવજો રે, (૨) અરપી તન-મન-ધન હો બેની. શીયળ વ્રત તમારૂં સાચો રે (૨) આજ્ઞા પતિની પાળે છે બેની. માતા વહુ બેન દીકરી રે (૨) પહેરો સ્વદેશી વસ્ત્ર હો બેની. હાંકી કાઢે ઘર બારણે રે (૨) વિદેશી વસ્તુ સર્વે હો બેની. અખંડ એવાતન પાળજો રે (૨) સ્વદેશીનું વ્રત લઈ સે બની. છતે ધણીએ શું કપાવો રે (૨) સૈભાગ્ય ચુડે અખંડ બેની. સાચી શેભા શુભ ગુણમાં રે (૨) દીપા જન અવતાર હે બેની. જુગ જુગ નામ રાખવા રે (૨) દેશસેવા રાખે હમ હે બેની. મહાત્મા ગાંધી વીર આપણા રે (૨) હીમત બેલ અમલ હો બેની.
હીપતરામ કૃશ્નછ જોશી

Page #19

સનતકુમાર.
ઉમ
સનતુ કુમાર.
છે. લેખક –અલાલ સવરામભાઈ દેશાઈ.
ઉનહાળો અને મધ્યાહને સમય ! પછી તાપનું પૂછવું જ શું ? શહેરમાં આવ-જા બહુ થોડી છે. બજારમાં કોઈ રડયો ખડો માણસ જ નજરે પડે છે. પક્ષીઓ અતિ તાપથી ત્રાસ પામી પિતાના માળામાં જઈને ભરાઈ બેઠાં છે. જમીન તપતી હોવાથી તેમાંથી ઉષ્ણ વરાળ બહાર નીકળતી હતી. કેઈ કોઈ વાર અનિલની લહેરીએ આવતી હતી; પણ તે તાપના પ્રમાણમાં કંડક કરવાને પૂરતી નહોતી. આ સમયે રાવબહાદૂર પ્રમોદરાય ભજન લઈ પોતાની આવક જવકનો હિસાબ તપાસતા બેઠા હતા. તેમની બેઠક બારણાંની સામે હતી. બારણાં નજીક એક બાંક પડેલે હતા. આ સમયે એક યુવકે રાવબહાદૂરના દિવાનખાનામાં પ્રવેશ કર્યો અને દ્વાર નજીકના બાંક ઉપર બેઠે. તેના પગરવથી પ્રમોદરાયે ઉંચું જોયું અને કાંઈક આશ્ચર્ય પામતાં તેને પૂછ્યું “કેમ સનકુમાર ! તમને મારે છેલે પત્ર મળે? નિરૂપમાની તબીયત તો ઠીક છે. આ સમયે અચાનક કયાંથી આવી ચઢયા?
સનતકુમાર –“હાજી; તમારો પત્ર મને મળ્યો, પરંતુ નિરૂપમાની તબીયત તપાસવા માટે નથી આવ્યો.”
પ્રમોદરાય –“ ત્યારે શા માટે આવ્યા છે ?” સનતકુમાર –“હું મારી નોકરીને સદાને માટે છોડી તેને પ્રણામ કરીને આવ્યો છું.”
પ્રમોદરાય –“શું રાજીનામું આપ્યું ? ભારતવર્ષનાં રાજસિંહાસન સમાન તમારી નોકરી હતી, તેને ત્યાગ કર્યો ? શું તમે ગાંડા તે નથી થયા ! તમે તે મારી બધી મહેનત ઘળમાં મેળવી દીધી.”
સનતકુમાર –“તમે વર્તમાન પત્રો તો વાંચે છે. હિન્દનાં આપણે સંતાન હોવા છતાં સ્વદેશ તરફની તીવ્ર લાગણીને આપણે દબાવી રાખવી પડે છે એ પણ તમે જાણો છે.”
પ્રમાદરાય –“ઠીક, જાણ્યું હવે ! અસહકારની ચળવળમાં તમે પણ સપડાયા હો એમ જણાય છે. જોકે તે ગાંડા થયા છે. તમે પણ પતંગીયાની માફક નોકરીનું રાજીનામું આપી દીપપર ઝંપલાવ્યું ને ! તમારો પગાર હમણાંજ વધીને અઢીથી ત્રણસને થયે છે. વળી તમારી નોકરી કેવી સુખ સાહ્યબીની હતી ? તમે મને પૂછળ્યા વિના શામાટે આવું અવિચારી પગલું ભર્યું?”
- સનત –“નોકરીમાં કેટલીકવાર પાપકર્મો કરવાં પડે છે. નિર્દોષ હોય તેને પણ કેટલીક વખત દેષિત ઠરાવવાં પડે છે. એવાં પાપી અન્નથી પેટ ભરવું, તેના કરતાં ભૂખે મરી જવું એ હું વધારે સારું ગણું છું.”

Page #20

સ્ત્રીસુખ દર્પણ-શ્રાવિકા.
પ્રમોદરાય --“અરે બેવકુફ ! તને એટલું પણ ન સમજાયું કે આ નોકરી કેટલી મહેનત, ખુશામત તથા પૈસાના કાંકરા કર્યા ત્યાર પછી મળી છે !”
સનત—“તિરસ્કાર કરતાં પહેલાં મારી વાત તો સાંભળે !”
પ્રમોદરાય –“તારાં આવાં આચરણથી તે તારા બાપે તારો ત્યાગ કર્યો છે, અને તારું હાં પણ તે જોતા નથી. આજથી હું પણ તારે ત્યાગ કરું છું. જા, કાળું કર ! ફરીથી મને તારું હાં બતાવીશ નહીં. ', ; . . . . . . . . --- -
સનત-“મારા પિતાએ મારે ત્યાગ કર્યો છે તે તો તમારી કૃપાનું જ ફળ છે ને ! ”
પ્રમોદરાયઃ—“ હરામખેર ! મારી કૃપાનું ફળ છે ! જા ! અત્યારે ને અત્યારે અહીંથી ચાલ્યો જા !” એમ કહેતાં કહેતાં ગુસ્સામાં પોતાની સપાટ તેને શ્રી મારી; પરંતુ સનતે તેને નહીં ગણકારતા કહ્યું “ હું જે કહેવા માગું છું તે પૂરેપૂરું કહ્યા સિવાય જનાર નથી. બધી વાત કરી હું રાત્રે જઇશ.”
I પ્રમોદરાયા–“ નહીં, અત્યારે જ જ! માનમાં જશે તો ઠીક છે, નહીં તે ભયા પાસે ધકકા મરાવી બહાર કાઢીશ.”
સનત “ઠીક; ત્યારે હું જાઉં છું.”
સનતકુમાર વૃદ્ધ પ્રમોદરાયનો જમાઈ થાય છે. પ્રમોદરાય પિોલિસ ઇન્સ્પેકટર હતા અને થોડો સમય તેમણે ડીસ્ટ્રીકટ સુપરિન્ટેન્ડન્ટનાં પદને પણ શોભાવ્યું હતું. મહાંની મીઠાશ અને ખુશામતીયા સ્વભાવથી ઉંચે ચઢયા હતા. સરકારની નોકરીમાં જ તેમના જીવનનું સાર્થક સમાયેલું હતું. જગતવ્યાપી મહાન યુદ્ધ વખતે તેમણે સરકારને પિતાનાજ દેશબંધુઓ મેળવો આપી સારી મદદ કરેલી હોવાથી તેમને રાવબહાદૂરનો ઈલ્કાબ મળેલો હતો. પોતે વૃદ્ધ થવાથી હાલમાં થોડો સમય થયાંજ નિવૃત્તિ ભોગવવા પેન્શન લીધું હતું. તેથી હવે તેમનું કામ માત્ર સરકારની વફાદારી જેવા તથા મદદ કરવાના ઠરાવ પસાર કરનારી સભામાં હાજરી આપવાનું, અને મોટા મોટા અમલદારને ત્યાં ભેટ સોગાદો મેકલવાનું જ હતું. અને તેવા કામમાં રાવબહાદુર પ્રમોદરાય જરાપણ પાછળ હઠે તેવા નહોતા. તેમને નિરૂપમા નામે પુત્રી અને રમણલાલ નામને એક પુત્ર હતા. કોલેજમાં સનત અને રમણ વચ્ચે મિત્રતા બંધાઈ હતી. બન્ને ભણવામાં બહુ ચપળ હતા. બી. એ. માં સનત પહેલે નંબર અને રમણ બીજે નંબરે પાસ થયો હતો, એક દિવસ રમણના આગ્રહથી સનત તેને ઘેર ગયે, અને એવી રીતે ધીમે ધીમે પરિચય વધવા લાગ્યા. ઉભય એકજ જ્ઞાતિના હતા. પરન્તુ સનતનું કુળ ઉંચું હતું. નિરૂપમાં અને સનત બને યોગ્ય વયનાં હતાં અને જે તેમનાં લગ્ન થાય તે સુવર્ણમાં સુગન્ધ મળ્યા જેવું થાય એમ બધાને લાગ્યું. પ્રમોદરાયે લગ્નનું સૂચન કર્યું. સનત ઉચાં નીચાં કુળ વિશે કાંઈ પણ જાણ નહોતે. રાવબહાદરે યુકિત વાપરી સનતને કહ્યું “ તમારા પિતાની લગ્ન માટે મેં સમ્મતિ લીધી છે અને તેમણે આપી છે.” તેથી સરળ મનને સનત કાંઈ પણ સમજી શકશે નહીં અને તેણે લગ્નની વાત કબુલ રાખી. લગ્ન થઈ ગયાં. લગ્ન સમયે પોતાના પિતા-માતા કેમ ન આવ્યાં તેનું કારણ સનતુ જાણી શકો નહીં. પરન્તુ લગ્ન પછી જ્યારે તે પોતાનાં માતા પિતાને પ્રણામ કરવા પોતાને ગામ ગયો ત્યારે જ તેનાં માતા પિતાએ સનતનાં લગ્નની વાત જાણી અને પિતાનાથી નીચા

Page #21

સનત કુમાર.
કુળમાં લગ્ન કરવા માટે બધો વાંક પિતાના પુત્રને જ જાણવામાં આવ્યો; અને તેનું કોઈપણ સાંભ
ળ્યા વિના તેને સદાને માટે ત્યાગ કર્યો. થોડા વખતમાં સનતૂને સસરાની ભલામણથી સરકારી નોકરી મળી. પણ પંજાબના નિર્દોષ લોકો ઉપર સરકારે ગોળી છોડી એ બનાવે તેનાં હૃદયને કમકમાવ્યું. ગુજરાતના બનાવે તેના કોમળ હૈયામાં ઘા કર્યો. નોકરીને લીધે તેને ઘણીવાર અંતઃકરણ વિરૂદ્ધ કામ કરવું પડતું. નોકરીને લીધે પોતાની સગર્ભા પત્નીને પીયર મૂકવા જાતે જઈ શકશે નહીં, તેમજ સુવાવડમાં રોગગ્રસ્ત પત્નીને નોકરીને લીધે જોવા જઈ શકે નહીં. એવાં કેટલાંક કારણથી તેને સરકારની નોકરી ઉપર તિરસ્કાર ઉત્પન્ન થયો, અને જગતભૂષણ મહાત્મા ગાંધીજીએ અસહકારની શરૂ કરેલી હીલચાલને માન્ય રાખી. પરાધીનતાનાં હેમકંકુને ત્યાગ કરી નોકરીનું રાજીનામું આપી તે સાસરે આવ્યો. જ્યારે તે આવ્યા ત્યારે તેના મનમાં શશી અભિલાષાએ હતી ? તેણે ધાર્યું હતું કે પ્રિયાની સમીપમાં રહેવાથી એને પોતે શરૂ કરેલાં નવજીવનથી સર્વ દુઃખો ભૂલાશે. પોતાની સ્વદેશભક્તિ જોઈ સસરાજી પ્રસન્ન થશે. પરંતુ મનુષ્ય ધારે છે કંઈ અને પ્રભુ કરે છે કંઇ એ સત્યજ ઠર્યું નહીં તે રામચંદ્રજી જેવાને સવારે યુવરાજ પદને બદલે વનવાસ મળે!
સનતને પણ તેજ પ્રમાણે થયું. સસરાજીએ પૂરેપૂરી જાત બતાવી. સનતુ વ્યથીત મને સસરાના ઘર તરફ જોતો જોતો બહાર નીકળે.
નિરૂપમાની તબીયત સુધરી હતી એ વાત ખરી છે; પણ હજુ તેનામાં જોઈએ તેવી શસિત • આવી નહોતી. પ્રથમ જ્યારે સનતું આવતો ત્યારે તે દોડી જતી, તેમ હમણાં તે દેતી નથી, છતાં તેનું મન હમેશ સનની સેવામાં જ પરોવાયેલું રહેતું. તે સારી રીતે જાણતી હતી કે દર પહેલી તારીખે સનતને ત્રણ રૂપિઆ મળતા હતા, પરંતુ બીજી તારીખે - રૂપિમાં પિતાને ત્યાં, સો રૂપિઆ સાસરે અને કેટલાક ગરીબોને મદદ કરવામાં ખરચાતા, અને તેથી બહુ કરકસરથી ગૃહસંસાર ચલાવો પડતો. સનત કુમાર, આ જ નિરૂપમાને આનંદ થયો; પરતુ દાસીએ આવી ખબર આપી કે “ સનત કુમાર શેઠ સાથે તકરાર કરી ઘર બહાર ચાલ્યા ગયા છે. ત્યારે તેનાં હૃદયની વિચિત્ર સ્થિતિ થઈ. તેણે નાકરને સ્ટેશન ઉપર મોકલ્યો. અને શહેરમાં માણસે મોકલી તપાસ કરવી;- પશુ કાંઈ પણ પત્તો લાગ્યો નહીં. થોડીવાર પછી સ્ટેશન ઉપર ગયેલે નોકર પાછો આવ્યો. તેણે કહ્યું કે મેં સનત કુમારને ગાડીમાં બેઠેલા જોયા. હું ગયો ત્યારે ગાડી ઉપડવાની તૈયારીમાં હતી. મેં તેમને પાછા આવવા બહુ કહ્યું, પણ તેમણે માન્યું નહીં. અને મને કહ્યું કે “ હું હવે સ્વદેશ સેવક બન્યો છું. હવે મને એક ઘડીની પણ ફુરસદ નથી. આજ સુધીનું મારું જીવન મેં પશુ માફક ગાવ્યું છે. હવે મારે કુટુંબ, પિતા, પત્ની, કે સસરાનું પણ નથી પણ અખિલ ભારત વર્ષ એજ મારું કુટુંબ છે. તમને આપવા માટે મને એક પત્ર આપે છે તે . ” પત્ર વાંચતાં જ નિરૂપમા હાય કરીને ભાયંપર ઢળી પડી! પત્રમાં નોકરી છોડવાનું કારણ સ્પષ્ટ રીતે લખ્યું હતું અને કેટલાક અનિવાર્ય સંજોગોને લીધે તે પ્રથમથી કોઈને ખબર આપી શકો નહોતે.
- નિરૂપમાના દુઃખનું વર્ણન થઈ શકે તેમ નથી. ધીમે ધીમે તે ચિન્તાના સાગરમાં ડુબતી ગઈ. સનત સરલ હૃદયને હતું, પરંતુ જ્યારે તે દ્રઢ નિશ્ચય કરતે, ત્યારે કદીપણ તેમાંથી ડગતા નહીં. એ વાત નિરૂપમાં સારી રીતે જાણતી હતી. નિરૂપમાની સખી સરલા તેના દિલનું સાંવન

Page #22

સ્ત્રી સુખદર્પણુ શ્રાવિકા.
કરવા પ્રયત્ન કરતી હતી; કિન્તુ સર્વ વ્યર્થ ! તેની વ્યથા દિન-પ્રતિદિન વધતી જતી હતી. તેના ચિત્તમાં લેશ પણ શાન્તિને સ્થાન નહીં હોવાથી શરીરના રોગ પણ વધતા જતા હતા. શોકાનળ વધુને વધુ પ્રજ્વલિત થતા હતા.
સરલાના પત્રથી રમણે સર્વ હકીકત જાણી. તેણે સનની શોધ માટે પુષ્કળ પ્રયત્નો કર્યા અને નિરૂપમાને શાંતિદાયક પત્ર લખ્યા, પણ તેથી નિરૂપમા શાંતિ મેળવી શકી નહીં.
*
*
*
સરલાના પતિ કળાચન્દ્ર એક સુશીલ યુવક હતા. ખપ પૂરતી કેળવણી લઇ તેણે ટાટાનાં કારખાનામાં નાકરી લીધી. ધીમે ધીમે તે સારી પીએ ચઢ્યા. વિશ્વવ્યાપી મહાન યુદ્ધના સમયમાં સરકારે ખેતીને ઉત્તેજન આપવા કેટલીક જમીન વગર કરે આપવાનું જાહેર કર્યું. કળાચદ્રે થોડીક જમીન રાખીને મજૂરા વડે ખેતીનું કામ શરૂ કર્યુ... અને તેમાં ક્રમશઃ સફળતા મળવા લાગી. દૈવ અનુકૂળ હાવાથી તેણે સારા પૈસા મેળવ્યા. પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિનું કેટલુંક અનુકરણ કરવાથી ઉત્તમ પ્રકારનાં ફળવાળાં ઝાડ તેણે ઉગાડયાં. અને પેાતાના કૃષિના ધંધામાં ફતેહમદ થવાથી ત્યાં આગળ રહેવાને એક સુંદર મકાન બંધાવ્યું. અને પેાતાની પત્ની સરલાને તેડવા માટે આવ્યા. સરલા કદી સાસરે ગઇ નહાતી, સ્વામીને ઘેર જઇ તેની ચરણુસેવા કરવાની તેની પ્રબળ ઇચ્છા હતી. લાંબી મુદ્દતે આજે સરલાનાં સૌભાગ્યના ઉદય થયા. કળાચદ્ર જાણુતા હતા કે સરલાને મારી સાથે આવવાનું કહેતાં તેને અનહદ આનંદ થશે; પરંતુ તે પ્રસન્ન થઇ નહીં. નિરૂપમાના સ્નેહને લીધે તેણે ત્યાં જવાની ના પાડી. કળાચન્દ્રે તેને સમજાવી ત્યારે જ તે તૈયાર થ સરલાનું આ કાર્ય તેમાં ચિરવાંચ્છિત સૌભાગ્યના ઉદયને અટકાવનારૂ હતુ અને તેથીજ સરલાનું આ કાય લાલાકાને ગમશે નહીં, સમસ્ત વિશ્વ એક તરફ હોય અને સ્વામી ખીજી તરફ હાય તા સ્ત્રીની ફરજ છે કે તેણે પતિની આજ્ઞાનું પાલન કરવુ. તા એક સમયી સખીની ખાતર તે પેાતાનાં ભાગ્યને ઠાકર મારે તેને કાણુ સારૂ ગણે ? પણ જ્યારે કાચન્દ્રે સનત્કુમારના ગૃહૅત્યાગનું કારણ જાણુ, ત્યારે દેશપ્રેમથી આકર્ષાઇ તેણે નિરૂપમાની સેવા કરવાની, તેને દેવી તરીકે પૂજવાની પેાતાની પત્નીને આજ્ઞા કરી.
*
**
ગમે તેમ હાય, પણ રાવબહાદૂર તદ્દન નિષ્ઠુર હતા એમ તે અમે કહી શકીએ તેમ નથી જ. કારણ કે તે પણ એક મનુષ્ય જ હતા. ભલે તે નિષ્ઠુર શ્વસુર હાય, ભલે તે ધ્યાહીન નાગરિક હાય, અને હિતાહિત ન સમજનાર રાજસેવક હોય, તે પશુ તેમનું હૃદય બાળકો પ્રત્યેના સ્નેહથી વચિત નહાતુ. નિરૂપમાની તબીયત માટે તેમણે પાણીની માક પૈસા ખરચ્યા હતા. હમ્મેશ તેને દિલાસા આપતા, પણ તેમાં પેાતાનાં વર્તન માટે કદી પણ શાક દર્શાવતા નહીં. તે તેા હમ્મેશ એમજ કહેતા કે “ સનત્કુમારે નોકરી છોડવામાં મેટી ભૂલ કરી છે અને પોત તેને ઉત્તેજન નહીં આપવામાં માટુ ડહાપણ વાપર્યું છે. ” સમય પસાર થવા લાગ્યા. સર્વની શાધનુ કાંઈ પણ સ ંતાષકારક પરિણામ આવ્યું નહીં. હતાશા નિરૂપમાના રાગ દરરોજ વૃદ્ધિ પામતા હતા, તેનાં શરીરમાં માત્ર હાડકાં અને ચામડાં સિવાય અન્ય કશુંયે રહ્યું નહોતું. સરલાને લાગ્યું કે સ્થળ બદલવાથી અને હવાફેર કરવાથી નિરૂપમાની તબીયત સુધરશે. તેથી તેણે તે વાત પ્રમાદરાયને કહી. પ્રમાદરાયે પણ પોતાની પુત્રીનુ મૃત્યુ આંખ આગળ ન થાય તે માટે દૂર જાય તા ડીક એમ સમજી રમણુને સાથે જવાનુ નક્કી કર્યું અને સરલા પશુ નિક્ષમાની સાથેજ ગઇ,
*

Page #23

સનત કુમારે.
આ સમયે જગતભૂષણે મહાત્મા ગાંધીજીની અસહકારની ચળવળ ચાલું થઈ ચુકી હતી. સ્વદેશીનાં આદેલને દેશમાં ચારે બાજુ ચાલી રહ્યાં હતાં, તેમાં ઝિલાક મતભેદ હા. એક દેશભકત સંન્યાસી આ વખતે લોકોની દષ્ટિએ વધારે ને વધારે પડતો હતો. તેમણે સ્વદેશીની ચળવળને વ્યવહારૂ સ્વરૂપમાં મુકવાનો ઠરાવ કરી કામ શરૂ કર્યું. પિતાનાં વિશાળ જ્ઞાન અને કાર્યોકુશળતાથી કામ આગળ ચલાવવા માંડયું. રેંટીયાની યોજના ધીમે ધીમે પુષ્કળ વધારી. પાશ્ચાત્ય દેશના માલની હરિફાઈમાં ટકવાને, આખા દેશની માગણુને પહોંચી વળવાને અવિશ્રાંત પરિશ્રમ કરી તે યોજના મુજબ કામ તેણે દરેક ઠેકાણે શરૂ કરાવ્યું. તેમજ અસહકારની ચળવળને પુર જોસમાં આગળ વધારવાને તન તેડ મહેનત કરી રહ્યો હતો. કળાચન્દ્રને એ મહોત્મા સાથે પરિચય થયો. તે પણ તેમની સાથે સેવામાં જોડાયે. દેશની ખેતી સંબંધી ઉપયોગી સૂચનાઓ તેણે બહાર પાડી. હાલમાં રાષ્ટ્રીય શાળાઓમાં મળતી કેળવણી ઉપરાંત ખેતી અને હુન્નર ઉદ્યોગનું જ્ઞાન આપવાની જરૂર છે. એવી તેની સૂચનાઓ સર્વોપયોગી નીવડી. ગરીબથી તે શ્રીમંત સુધી સર્વમાં સ્વદેશની ભાવના જાગ્રત થઈ ચૂકી હતી. આખા દેશમાં સ્વદેશી વસ્તુઓને પ્રચાર કરવા ઠેર ઠેર શાળાઓ ખોલવામાં આવી હતી.
આ નવીન સંન્યાસીનું પૂર્વ જીવન કોઈ પણ જાણતું નહતું કળાચન્દ્ર પુષ્કળ પ્રયાસ કર્યો પણ તે જાણી શકે નહીં..
એક વૃદ્ધ મનુષ્ય એક સાધારણ મકાનમાં માંદગીને બિછાને સૂતો છે. નિરૂપમા દાડમના દાણ કાઢી આગ્રહ પૂર્વક તેને ખવરાવી રહી છે. ત્યાં પાસે બેઠેલી એક વૃદ્ધ સ્ત્રીએ કહ્યું. “દેવી! તમારી કૃપાથી જ મારું અને મારા પતિનું સંરક્ષણ થયું છે. સ્ટેશન ઉપર યાત્રાળ કાઈ બદમાશ મારા હાથમાંથી રૂપિઆની થેલી–અમે ગરીબનું સર્વસ્વ ખુંચવીને લઈ ગયો. અમારી પાસે કાંઈ પણ રહ્યું નહી એ જાણીને અમારા સોબતીઓ અમને છોડીને ચાલ્યા ગયા.' આ વાતચીત ચાલતી હતી તેવામાં સરલા આવી. વૃદ્ધાએ પોતાનું કહેવું આગળ ચલાવ્યું.
અમે જેને અમારાં માનતા હતા તે તે આ જાણીને જવાની વધારે ઉતાવળ કરવા લાગ્યાં. આ વખતે અમારું શું થશે ? મારા વૃદ્ધ પતિની શી દશા થશે વિગેરે મુંઝવણે મને મુંઝવી રહી હતી. ભલું થજે બહેન તમારું કે-મારું અને મારા પતિનું તમે સંરક્ષણ કર્યું. અમે દેવીનો ઉપકાર શી રીતે વાળીશું ? ખરેખર તમે માનવી નહીં પણ દેવી છે. અમારે ઘેર અમારું કાઈ સ્વજન જેવી સેવા ચાકરી ન કરી શકે તેવી તમે કરી છે ! દિવસમાં બે વાર ડોકટર આવે તેની દવાના અને ફીને પૈસા અમે ક્યાંથી આપત ?”
વૃધે બને દેવીઓથી પરિચિત થવાની જીજ્ઞાસા દેખાડવાથી સરલાએ કહ્યું “તમે જેને દેવી કહે છે તેનું નામ નિરૂપમા છે. એમના ભાઈ અહીં ડેપ્યુટી કલેકટર છે અને તેમનું નામ રમણલાલ છે. નિરૂપમાની તબીયત સારી ન રહેતી હોવાથી અહીં હવાફેર કરવા આવેલા છે. રમ
લાલ આજે અત્રે કુટુંબસહ આવવાના છે. નિરૂપમાના પિતાનું નામ રાવ બહાદર પ્રમોદરાય છે અને નિરૂપમાનું લગ્ન એક કુલવાન યુવક સાથે થયેલું છે. ભેળા હૃદયના યુવકને રાવબહાદૂરે છળ-પ્રપંચથી લગ્નની ગ્રન્જિમાં ગુંથી દીધો. તેના પિતાએ જ્યારે આ વાત જાણી ત્યારે તેને ફળકલંક ગણી તેને પરિત્યાગ કર્યો,”

Page #24

રની સુખદર્પણ-શ્રાવિકા. | ‘,તેનું નામ સનકુમાર છે?વૃદ્ધ દંપતીએ એક સાથે પૂછયું. . . સરલા અને નિરૂપમા આથી આશ્ચર્ય પામ્યાં. સરલાએ પૂછ્યું “તમે શાથી જાણ્યું તમે તેનાં સબંધી થાઓ છો ?”, . . . વૃદ્ધાની આંખમાં આંસુએ ભરાઈ આવ્યાં. આંસુ લૂછતાં તેણે કહ્યું “ સમારે એકનો એક પુત્ર છે, અને આ દેવી મારી કુળવધુ ગૃહલક્ષ્મી છે. અરેરે ! અમે આ દેવી સમાન પુત્રવધુને કળાભિમાનમાં ફબી જw ઘોર અપરાધ કર્યો. તેનું અમને આ ફળ મળ્યું. અમારા એકના એક પુત્રને ગુમાવી બેઠાં ! અમે અમારે હાથેજ અમારા પગમાં કુહાડો માર્યો છે ! અમે તેને ત્યાગ કર્યો તે પણ દરમાસે તે અમારા ઉપર સો રૂપિઆ મોકલતા હતા. અત્યારે હવે તે ક્યાં હશે ?”
સ્નેહનાં ઝરણુ આગળ આડી પાળ બાંધી, નથી સુખી થતાં માત પિતા,
કે નથી સુખી કરતાં સંતાનોને.” એ કવિ ન્હાનાલાલનું કથન સત્ય નીવડયું.
એ પ્રમાણે અહીં પૂર્વકથાને ફેટ થવાથી સર્વે રૂદન કરવા લાગ્યાં. એટલામાં ત્યાં રમણલાલ સહકુટુંબ આવી પહોંચ્યો અને તેણે પરિચય થતાં બધાંને શાન્ત કર્યો. નિરૂપમા અને સરલાની સજનતા તથા તેમનું વર્તન જોઈ વૃદ્ધની ખાત્રી થઈ કે કુળ ગમે તેવું ઉચું હોય અને સંસ્કાર સારા ન હોય તે તે કાંઇપણ કામમાં આવતું નથી; અને જે કુળ ઉંચું ન હોય અને તેમાં જે સજજનતા અને સદ્વ્યવહાર હોય તો તે ઉચ્ચ કુળ કરતાં વધારે માનને પાત્ર છે. કુળવાન સગાં શોધવાં તેના કરતાં ગુણવાન એ વધુ હિતકારક છે. નિરૂપમાના સસરા માધવલાલ હવે ધીરે ધીરે સારા થતા હતા. પરંતુ નિરૂપમાં સારી થતી નહોતી. માધવલાલને હજુ પણ દર માસે સે રૂપીઆ મળે જતા હતા. એ ઉપરથી રમણલાલ સમજ્યો કે એ રૂપિયા સનત કુમાર મોકલે છે. એ ઉપરથી તેને માલુમ પડ્યું કે સનત્કુમાર જ્યાં હશે ત્યાં સારી સ્થિતિમાં હશે. દુઃખ માત્ર સ્નેહીઓના વિયોગનું જ છે.
- સ્ત્રી જાતિનો સ્વભાવ જ એવો છે કે પોતાની પીડા છપાવી તે કામ કર્યા કરે છે. પ્રસંગે તે પિતાનાં પણ શરીરની ચિંતા રાખતી નથી. તેમાં જે સ્ત્રીઓ મૃત્યુ એજ શાન્તિ મેળવવાનું સાધન સમજે છે, તે તે પિતાની સર્વ પીડાઓ છૂપાવી મૃત્યુ આવતાં સુધી તે સહન કરે છે. નિરૂપમાને હવે જીવનની લાલસા રહી નથી. સનત કુમાર જીવે છે એ વાત જાણી તેના હૃદયમાં આશાની એક ક્ષીણ જ્યોતિ પ્રકાશી રહી છે. મોટાભાઈની ચિંતામાં વધારે થશે, એ ભયે પિતાને રોગ વધ્યાની વાત તેણે કરી નહીં. ભારતવર્ષની ભાગ્યહીન લલનાઓ ! ગૃહજીવનના આનંદમાં ક્ષણિક શોક પ્રસરે તે અટકાવવાને પોતાની વેદના છૂપાવી આ સુવર્ણમય સંસારને તમે કથીરમય બનાવી દ્યો છે. દેશની આશા, માતા પિતાના ભરોંસા, સહાયદાતા સગાં, કર્તવ્યપરાયણ પતિ તમારા વિયોગવિરહથી દગ્ધ હૃદયથી સંસારમાં સમાજસેવાથી વૈરાગી થાય છે. કેટલાં અનાથ બાળકે નબાપા થતાં અસહ્ય કષ્ટોને બેમ થઈ પડી અકાળે વિક્રાળ કાળના જડબામાં જ પડે છે જલાયે વૃદ્ધ માતાપિતા પોતાની છેલ્લી ઘડીએ કારી જખમ લાગવાથી મૃત્યુને આમંત્રણ કરે

Page #25

સામા છે. ત્યારે કેટલીક એવી પણ રીયો છે કે પતિ પાસેથી સન્માન મેળવવા કટર અને વેદની દવા હમેશ ચાલુજ રાખે છે. કેટલીક તે માત્ર નામનીજ પાનું કારણ બત્ત 'બાળસમાં નકામો વખત ગુમાવે છે. આ સંસારમાં જે સ્ત્રીઓને દરેક જાતનું સુખ છે : જેના સ્વામી પ્રેમી અને સ્ત્રી–ભક્ત છે તેમને રાતદિવસ રોગની ભ્રમિત કલ્પના સતાવ્યા કરે છે... ?
નિરૂપમાના જીવનમાં કાંઈપણ રહ્યું હોય એમ તેને લાગતું નથી. એના જીવનનું સાર્થક એને હવે જણાતું નથી, તે પછી શામાટે તે દવા કરે ? તેના જીવનથી કોને લાભ થવાનો છે ? પણ વિધિના અણઉકલ્યા ભાવો કેણ જાણી શકે તેમ છે ?
નિરૂપમાની તબીયત વધારે બગડેલી જણાતાં અને તેને અંતકાળ દવા વિના નજીક આવશે એમ સરલાને લાગવાથી તેણે સર્વ બીના સ્મણલાલને જણાવી. રમણલાલે ડાકટરને તેડાવ્યો. ડૉકટરે આશા છોડી, નિરૂપમાની આજુબાજુ બેઠેલાનાં હૈયાં ઉભરાયાં, અને કરમુજનક રૂદન શરૂ થયું. સરલા નિરૂપમાંના માં ઉપરની માખી ઉડાડવા લાગી. જ્યારે નિરૂપમાં હોય કરીને હાં ઉઘાડતી ત્યારે સરલા તેમાં પાણી કે દૂધ રેડતી. પ્રમોદરાયને તાર કરી બોલાવ્યા હતા. તેનું કંઠાર હૈયું પણ આ છેવટની ઘડી જઈ પત્યું. તેણે કહ્યું “ નિરૂપમા ! તારે વજ હૃદયને પિતાજ તારા નાશનું કારણ છે. હું નરાધમ પૈસા અને સત્તાના મદથી છકી ગયો હતો, અને પાપી પૈસામાં જ સર્વ સુખ જોતો હતો. સમાજ અને દેશના હિતને નહીં ગણુકારનાર માટે પાપી દહ આવે છે. એ જાણીને તે આ જગતની મુસાફરી પૂરી કરી ? સનત કુમાર ! ખરેખર તમે તે સ્વર્ગમાંના કોઈ દેવજ છે. હું ઘેર પિશાચ છું, નરકને કીડો છું, સેતાન છું. હું તમારા દેવી હૃદયની વાત કલ્પી શકશે નહીં. વિશ્વાસઘાત કરી તમારા માતપિતાથી તમને દૂર કરાવ્યા. મારાં આ સર્વ પાપનું પ્રાયશ્ચિત દુનીયામાં છે જ નહીં.”
એટલામાં ગંગાજળ વિગેરે લઈ દાસી આવી પહોંચી. તે એક સંન્યાસીએ આપેલી ભસ્મ પણ સાથે લાવી હતી. સરલાને સંન્યાસીમાં શ્રદ્ધા હોવાથી તેણે તે ક્ષ્મ નિરૂપમાની છાતીએ પેળી તેથી જરા તેનામાં ચૈતન્ય આવ્યું અને બધાને આશા બંધાઈ.
આજે મહાન કર્મવીર સંન્યાસીની પધરામણ થઈ હતી. લે કે તેનું ભાષણ સાંભળવાને હજારોની સંખ્યામાં ગયાં હતાં. પ્રમોદરાય પણ રમણલાલ સાથે દર્શનાર્થે ગયા હતા. પરંતુ દર્શન થયાં નહીં. નિરૂપમાને રોગ ધીમે ધીમે અજાણ્યા સંન્યાસીની ભસ્મથી અને સરલાની સેવા-સુશ્રષાથી સાર થવા લાગ્યો. તેને પણ દેશભક્ત સંન્યાસીનાં દર્શન કરવાની ઈચ્છા થઈ. રમણલાલે પોલિસની મદદથી સંન્યાસી મહારાજની પાસે બીજે દિવસે આસન મેળવ્યું. સંન્યાસી મહારાજે સસ્ત ભાષામાં દેશની સેવા કરી તેને ઉદ્ધાર શી રીતે કરી શકાય તેને પહેલે ઉપાય બતાવતાં જણાવ્યું કે
“જે આજે હિન્દનું એકેએક માણસ સ્વદેશ વ્રતની પ્રતિજ્ઞા લે અને તે પરિપૂર્ણ પાળે, તેમજ દરેક જણ રેંટીયો ફેરવી કપડાં વણવાનું શરૂ કરે, તો તુર્તજ દેશનાં સર્વ દુઃખ દૂર થઈ શકે તેમ છે. દેશસેવા માટે ભેગ આપવાની જરૂર છે. લેહી રેડવાથીજ દેશની સેવા થાય છે એમ નથી. હાલમાં કેટલાકને હિન્દમાં બનતે માલ સારો લાગતો નહીં હોય, પણ તેથી શું થયું ? જે માતા સારી રીતે રાંધી શકતી ન હોય તે શું કરો બીજે જમવા જશે ? માતા ભાવપૂર્વક જે આપે તે સહણ કરી તેમાં સંતોષ માનવે એ સંતતિની પવિત્ર ફરજ છે. હિન્દમાં બનતી દેશી

Page #26

શ્રી સુખદર્પણ શ્રાવિકા,
વસ્તુ ભલે પરદેશી માલ કરતાં ઉતરતી હોય, અને માંઘી હાય તા પણ તેથી ચલાવી લેવુ જેઇએ. શુ માતૃભૂમિના ઉદ્ધાર માટે એટલા પણ ભાગ ન આપી શકાય ? દેશનાં દુઃખા દૂર કરવા દરેક જાતના ભાગ આપવા આપણે તૈયાર થવુ જોઇએ, અને જો આપણે ભાગ આપીએ તા દેશનાં દર્દી સહેલાઇથી અને સત્વર વિદારી શકીએ. શું આપણે ભીક્ષુકની માફ્ક બીજાના ઘરે રોટલાના ટૂકડા માગવા ? આપણે એકજ દેશના વતની છીએ તે આપણે તૈયાર થઈ સ્વદેશી વ્રત લખએ અને દેશના કારીગરાને ઉત્તેજન આપી આપણે પ્રાચીન કાળનુ ગૌરવ પાછુ આણીએ. વિ ન્હાનાલાલ કહે છે તેમ હવે તાઃ—
*
દેશ સેવાના દિનકર ઉગે છે, માતૃપૃાનેા યુગ મડાયા છે: તે યુગના પ્રાચેતક મહિમા, દામ ઠામ ઝળહળે છે. ’
આપણે ખેલીને મેસી રહેવાનુ નથી; પણ કાર્ય કરી બતાવવાનું છે. ‘યાહામ કરીને પડા ફત્તેહ છે આગે. ’· એ કવિ નર્મદના વચનમાં વિશ્વાસ રાખી ઉઠે, નમ્રત થા અને ક યનુ પાલન કરો...
રમણલાલના આગ્રહથી દેશભક્ત સન્યાસી અને કળાચન્દ્ર તેને ઘેર ગયા. રમણુલાલે તેને એક આસનપર બેસાડી સર્વને મેલાવ્યાં. દાસીએ સન્યાસીને ઓળખ્યા. જે મહાત્માની કૃપાથી નિરૂપમાને આરામ થયેા તે આજ છે એમ દાસીએ આશ્ચર્ય ચકિત થઈને કહ્યું. દાસીનુ મસ્તક નમ્યું. નિરૂપમાનું મસ્તક ભાવપૂર્વક સન્યાસીના ચરણામાં ઢળ્યું. સરલા એક ખૂણામાં મ્હાં છૂપાવીને ઉભી હતી. નિરૂપમાની સાસુની આંખનું તેજ ઘટી ગયેલું હતું; તે વધારે જોઇ શકતી નહાતી; છતાં એ ચાર વાર સન્યાસીના મુખ સામું જોઇને કહ્યું “આજ મારા સન.” માધવલાલે પણ પુત્રને ઓળખ્યા, અને પોતે તેના પરિત્યાગ કરેલા હતા; છતાં પુત્રની માતાપિતા પ્રત્યેની ભક્તિ જોઇને તે અત્યંત પ્રસન્ન થયા અને તદ્દન અજાણ્યા હેાવા છતાં પેાતાની તથા પેાતાની પત્નીની જે સેવા નિરૂપમાએ કરી હતી તે યાદ આવતાં પુત્ર કરતાં પુત્રવધુપર તે વધુ પ્રસન્ન થયા.
રાવબહાદૂર પ્રમાદરાયે કહ્યું “ ક્ષમા કરો, ક્ષમા કરી. હું પોલિસની નોકરીમાં મારાં હૃદયને વેચી બેઠા હતા, મને ક્ષમા આપી ધાર પાપમાંથી મુક્ત નહી કરી ? ” નિરૂપમાએ રડી રડીને અશ્રુઓથી સનનાં ચરણા ભીંજવી નાંખ્યા. તેનાથી એક પણું શબ્દ લાતા નહોતા. રમણલાલની પત્ની સરાજિની ક્રૂર ઉભી ઉભી વિચાર કરતી હતી કે એમને શું કહીને મેલાવું ? સનત્કુમાર તેજ સન્યાસી છે એ જાણીને કળાચન્દ્ર અતિશય આશ્ચર્ય પામ્યા. રમણલાલે કહ્યું “ વૃદ્ધ માતા, પિતા, સસરાજી અને મૃતપ્રાયઃ નિરૂપમા દેવીને હજી ક્યાં સુધી રડાવવાં છે ? ’
સનત્કુમાર તણે નિદ્રામાંથી જાગૃત થયા હોય તેમ સજળ નયને માતાપિતા અને સસરાના ચરણામાં તેણે શીશ નમાવ્યું. રમલાલે હર્ષાનદમાં વન્દેમાતરમનો પોકાર કર્યો.
વાચકાને જણાવવાની જરૂર રહેતી નથી કે રમણુલાલે પોતાની સરકારી કરી તથા પ્રમેાદરાયે રાવબહાદુરના કામનો ત્યાગ કરી સ્વરાજ્યની ચળવળમાં જોડાઈ પોતાનું તન, મન અને ધન સમર્પણ કર્યું.

Page #27

૨૩
આર્ય યુવતીઓની રણહાક આર્યયુવતીઓની રણહાક.
શ્રીયુત જિમૂતવાહન સેન નામના એક સ્વયંસેવકને તેની સહધર્મિણીએ નીચેનો પત્ર મોકલ્યા છે?—
હજારો માણો તમને ધન્યવાદ આપતાં જેલના દરવાજા સુધી વટાવી આવ્યા, સગાં-સંબંધીઓ પણ તમને યાદ કરી અભિનંદન અને આશિર્વાદ વર્ષાવી રહ્યાં છે. કેવળ હુંજ એક એવી હતી કે જે નતે તમને અભિનંદન અપી શકી કે ન આશીર્વાદ ઉચ્ચારી શકી. કારણ આટલું જ કે તે વખતે એમ કરવા જેટલું સામર્થ્ય મારામાં ન હતું. મારે તે અપરાધ આપ માફ કરશે.
આપનું ગેરવ હવે હું મારા અંતરમાં અનુભવી શકું છું. હું સમજી શકી છું કે જેલમાં જવા સિવાય તમારે માટે બીજે માર્ગજ ન હતું. છતાં આટલા જલ્દી તમે ચાલી નીકળશે એમ મેં ન્હાતું ધાર્યું. જે મને એ વિષે જરા પણ બાતમી મળી હોત તો હું તમારી સંગાથે આવવાને જરૂર પ્રયત્ન કરત અને છેવટ વધુ નહીં તો તમારે આશિર્વાદ લેવા જરૂર ભાગ્યશાળી થાત.
જે વખતે હજારો સ્ત્રીપુરૂષે એક અવાજે તમને ધન્યવાદ આપી રહ્યાં હોય, તે વખતે મારા જેવી એક સ્ત્રીનાં હર્ષાશ્રુ છેક નિર્માલ્ય જ ગણુવા જોઈએ. જો કે મારું હૃદય આજે ચીરાઈ રહ્યું છે તે પણ હું માનું છું કે સ્વામીના પ્રતાપે જે કોઈ સ્ત્રી ગૌરવાન્વિત થઈ હોય તો હું પણ તેમાંની એક છું. તમારા જેવા સ્વામીને મેળવી હું ધન્ય થઈ છું. તમે આજે મારા અંતરમાં આગ સળગાવી, મારા કપાળ ઉપરનું કલંક ધોઈ નાંખ્યું છે. મારું મુખ આજે ઉજવળ બન્યું છે. નિર્ભયતા અને ત્યાગ એ શી વસ્તુ છે, તે તમે આજે જગતને બતાવી આપ્યું છે. હું તમને આજ સુધી બરાબર સમજી ન શકી. તમારામાં શું હતું અને તમે મને શું આપ્યું છે તેને હું આજે વિચાર કરી રહી છું.
હું તો તમારી સહભાગી ગણાઉં. તમે મને એકલી મૂકી કેમ ચાલી નીક ન્યા ? તમે પ્રતિષ્ઠા પામેલી જેલમાં રહી આનંદ કરતા હશે. હું ઘરમાં રહીને જેલ કરતાં પણ અનેક ગણી અસહ્ય મંત્રણ સહી રહી છું. હું જેલ હાર કેમ? એ દુ:ખથી મારું હૃદય ફાટી જાય છે. પ્રભુ તમારું રક્ષણ કરે ! પ્રસન્નવદને સ્વીકારી લીધેલાં કષ્ટ પાર ઉતારવાની પરમાત્મા તમને શકિત અ! જેલના જીવનની કઠોરતા તમારી પાસે પુપાચ્યા સમ બનો ! અને તમે વિજયી થઈ ખ્વાર આવે !

Page #28

આ ખ પણ પાવા. અલ્હાબાદ ખાતે આ રીય પંડિત મોતીલાલ નહેરૂના આનંદભુવનમાં સ્થાવિક વર્તમાનના પ્રતિનિધિએ પંડિતજીનાં ધર્મપત્ની શ્રીમતિ સ્વરૂપરાણજી તથા તેમનાં પુત્રવધુ શ્રીમતી કમળાદેવીની મુલાકાત લીધી હતી. આનંદભુવનને હેવાલ આપતા તેઓ જણાવે છે કે આનંદભુવનની જેવી શોભા અગાઉ થતી, તેવી શોભા આજકાલ રહી નથી. તે ભુવન હાલમાં તે તપસ્વીઓનું આનંદભુવન બની રહ્યું છે. મહાત્માજીના સુપુત્ર દેવીદાસ તથા શ્રીયુત પ્યારેલાલ પંડિતજીના મેટા હાલમાં
હે છે. અને ત્યાંજ ઈન્ડીપેન્ડન્ટની હાથે છપાતી નકલ કાઢવામાં આવે છે. શ્રીયુત મહાદેવ હરીભાઈના તપસ્વીની પત્ની દુરાઈ આ બધાઓનાં ભેજન વિગેરેને પ્રબંધ કરે છે. શ્રીમતિ સ્વરૂપાણીજી સાથે થયેલી વાતચીતનો સાર નીચે મુજબ છે.
જ સવ–પંડિત મોતીલાલ નેહરૂ તથા પંડિત જવાહરલાલ નેહરુના જેલ જવાથી આપને કે અનુભવ થાય છે? શું આપ એમ સમજે છે કે તેમનું જેલ જવું જરૂરનું હતું? " - જજરૂર, તેમનું જેલ જવું જરૂરનું હતું. જયારે તેઓ દેશનું કામ કરી રહ્યા છે, ત્યારે પછી તેમની જેલ જાત્રા ભારે અસર કરનાર નીવડે છે. અને કામ કરનારાઓમાં નવું જોસ લાવવાને ચૈતન્યરૂપનિવડે છે, એ તો અમારા ભાગ્યની વાત છે કે મારા પતિ તથા પુત્ર જેલ જઈને દેશસેવા કરી રહ્યા છે. ઈશ્વર કરે ને સર્વને સુબુદ્ધિ મળે કે તેઓ દેશને માટે ખુશીથી જેલની તકલીફ સહન કરે.
સા–હાલના સમયે રાષ્ટ્રીય હીલચાલમાં પ્રત્યેક સ્ત્રીનું શું કર્તવ્ય છે?
જ –હાલના સમયે દેશના કામને જેસ આપવા માટે દરેક સ્ત્રીએ વોલંટીયર બનવું જોઈએ, ચરખા ચલાવવા જોઈએ તથા પોતપોતાના ગામમાં ચરખાને પ્રચાર કરવો જોઈએ અને ખાદી સિવાય બીજા કશાં કપડાં પહેરવાં ન જોઈએ. હમણાં સીએને જે કે જેલમાં નથી માંકલવામાં આવતી; પણ વખત આવે જેલમાં પણ જવું જોઈએ, કેઈપણ જાતની મુશ્કેલી ખુશીથી સહન કરવી જોઈએ. ખાલી દેખાવની ખાતર નહિ, પણ ખરાદિલથી કેઈપણ મુશ્કેલી ખુશીથી સહન કરવી જોઈએ.
સવ–આપ સ્ત્રીઓની બાબતમાં શું કામ કરી રહ્યાં છે ? ' જ હું તરતમાંજ કામ શરૂ કરનાર છું. હું સ્ત્રીઓને લટીયર બનાવીશ અને સાથે સ્ત્રી ઉપગી ચરખાનું વિદ્યાલય ખેલીશ.
સવ–શું આપ જેલ જવાની ઉત્કંઠા એ છે ?

Page #29

આર્યયુવતિઓની રણહાક. જ –જરૂર, હું પણ જેલ જવાની ઈચ્છા રાખું છું. પણ હમણાં તો સરકાર સ્ત્રીઓને પકડવા ચાહતી નથી. કેમકે અગર જો અંગ્રેજ લેક સારા ઘરની સ્ત્રીઓને પકડી જેલ મોકલે અને એ મુજબ સ્ત્રીઓનું અપમાન કરે તો તેઓ એ પણ સમજે છે કે દેશભરમાં કેવી ભારે અશાંતિ ફેલાઈ જાય? તેઓને એવો પણ ભય રહે છે કે પછી હિન્દુસ્થાની લેક પણ તેમનાં બઈરાંઓનું અપમાન કરે! તેઓ તે પિતાનાં બઈરાંઓની સુરક્ષાની ખાતરજ હિન્દુસ્થાનના બઈરાંઓ ઉપર જુલમ કરતાં નથી.
(૨). રાજકેટમાં પોલીસ તરફથી ના ગવર્નર સાહેબના આગમન વખતે ત્રણ દીવસ સભાબંધી તથા સરઘસો બંધ રાખવાને કાયદે તા. ૨૯-૩૦ અને ૩૧ જાન્યુઆરી ૧૯૨૨ ના રોજ માટે ૧૪૪ પ્રમાણે બહાર પાડવામાં આવ્યો હતે. તે કાયદો ગેરવ્યાજબી છે અને સ્વતંત્રતાના હક્ક ઉપર ત્રાપ પાડનાર ગણીને તેને સવિનય ભંગ કરવાને રા. રતીલાલ મયાશંકર રાવળની આગેવાની નીચે તા. ૩૦ મી જાન્યુઆરીના રોજ એક સરઘસ કાઢવામાં આવ્યું હતું. તેથી તે સરઘસના નેતા ભાઈ રતીલાલને પોલીસે પકડી તથા બીજા દશ સ્વયંસેવકેને માર મારી સરઘસને વિખેરી નાંખવામાં આવ્યું હતું. અને ભાઈ રતીલાલને બે દીવસ કેસ ચાલ્યા પછી તા. ૨૫-૨-૨૨ ના રોજ ચુકાદે આપતા તેમને ૧૮૮ કલમ પ્રમાણે ગુન્હેગાર ઠરાવી એક માસની સાદી કેદ અને રૂ. ૨૦૦ દંડ, દંડ ન ભરે તે એક માસની વધારે સજાને હુકમ સંભળાવ્યો હતો. આ વખતે કોર્ટમાંજ સાત કન્યાઓ હાજર હતી. તેમણે ભાઈ રતીલાલ તીલક કરી, ચોખા ચાડી, સુતરને હાર પહેરાવી હાથમાં શ્રીફળ આપ્યું. આ શ્રીફળ વધેરી તેની શેષે કોર્ટમાં વહેંચાણ તે પછી ભાઈ રતીલાલને નીચેને ધન્યવાદપત્ર આપવામાં આવ્યા.
. વહાલા વીરા રતીલાલ!
તમે ધર્મરક્ષા અર્થે હીંમત બતાવી જે ભેગ આપેલ છે, તેથી અમારા કુમળા હદય ઉપર ઉંડી અસર થઈ છે. સ્ત્રીવર્ગ ધર્મની રક્ષા માટે પ્રસીદ્ધ છે; માટેજ આપના ભંગ તરફ હર્ષ બતાવી આ તકે તેની નીશાની રૂપે આ બીડું ( શ્રીફળ ) સપ્રેમ અર્પણ કસ્તાં પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે અમારી આ ન્હાનકડી ભેટની અસરથી આવા ધર્મરક્ષાના કાર્યોને દેશમાં ફેલાવો થાય તથાસ્તુ. રાજકેટ, સીવીલ સ્ટેશન સં. ૧૯૭૮ મહા વદી ૧૪ શનીવાર.
અમે છીએ તમારી ધર્મભગીનીઓ, બેન વસંત પ્રાણલાલ શુકલ, બેન

Page #30

તારાગવરી ભગવાન મહેતા, બેન વીજયા વીશ્વનાથ શુકલ, બેન વસંતગવરી રામજીભાઈ બુદ્ધદેવ, બેન નવલ રામજી દોશી, મુક્તા અમરતલાલ શુકલ, કાન્તા ઠાકરસી દોશી, બેન સાવીત્રી નીકમ કોટક, બેન શારદાગવરી ભગવાનજી મહેતા, બેન પ્રભાવતી રામજી બુદ્ધદેવ, બેન શાંતી રામજી દેશી, શાંતાગવરી ભગવાનજી, વિજ્યા પરશોતમ પારેખ, ગોદાવરી ભગવાનજી.
(૩) નડીઆદ તાલુકાના સલુણ ગામની ગ્રામ્ય સમીતીના મંત્રીને ત્યાં જમીન મહેસુલ માટે કરેલી જમીના સંબંધમાં તેમની પુત્રીએ નીચે મુજબ પત્ર લખ્યું છે.
શીરછત્ર તીર્થરૂ૫ મારા વ્હાલા પિતાજી–મુ. સલુણ. - કંજરીથી લી. બેન જાદાના પાયે લાગણ. મેંતીભાઈને લખેલો પત્ર મને ગઈ કાલે મળ્યો હતો. વધુ બીના આજના હિન્દુસ્થાન પત્રમાં છપાયેલી હકીકતથી જાણું છે. આપણે ઘેર જતી કરી વાસણે લઈ ગયા તેથી ઘણું જ સારું થયું છે. માટે તે બાબતમાં જરા પણ હિમ્મત હારશો નહિ. એતો વાસણા કત લેઈ. ગયા તે ભલે, પણ જમીન તથા ઘર કેમ ઉપાડી ન ગયા ? રાજ્યકર્તાના નોકરશાહીઓ અત્યારે ઉજળું દુધ દેખે છે; પણ આખરે પરીણામ તેને વિષ જેવું ગયા વિના નહિજ ચાલે અને થોડા વખતમાં તેમની કેવી દશા હશે તે હું કહી શકતી નથી. આજના હિન્દુસ્થાનમાં લખેલી હકીકત પુરેપુરી મેં વાંચી જતાં મને તો એમજ સમજાય છે કે નોકરશાહીઓએ ધોળે દીવસે જતી કરી નથી, પણ લુંટ કરી છે, એમ કહેવામાં કાંઈ મારી ભુલ થતી હોય એમ હું સમજતી જ નથી. પિતાજી તમે ને મેં મહાસભાના ઠરાવને તેમજ મ૦ ગાંધીજીના સીદ્ધાંતને માથે ચડાવી સત્યને વળગીને જે ઝુંબેશ ઉઠાવી છે તેને હવે તે વળગી રહેવું, એજ ધર્મ છે. સરકારના નોકરશાહીઓ ભલે ઘર જમીન ઉપાડી જાય તો પણ શું થાય? માટે પરમાત્મા જે કરે છે તે વાજબી અને ન્યાયથી જ કરે છે. અને આપણું કટી કાઢે છે. માટે જ્યાં સત્ય છે ત્યાંજ ન્યાય છે. પિતાજીને માલુમ થાય જે તમે વાસણ લેવા ચારામાં જશે જ નહિ અને તેમને જેમ કરવું હોય તેમ કરવા દેજે ને હરાજ કરી ભલે સરકાર પિતાની તીજોરી નોકરશાહી મારફતે ભરે, એવું ઈચછવું જોઈએ ને તાંબા પીત્તળનાં વાસણે આપણી પાસે નહિ રહેવા દે તે કુંભારના ઘડેલાં માટીનાં વાસણે આપણે વાપરીશું. એજ વિનંતી છે. તા. ૨૨-૨-૨૨ મથુરભાઈએ આપણું ખબર પુછી છે.
( સહી) લીર દીન પુત્રી એન જાદા. મુ. કંજરી.

Page #31

રસે.
રડું..
લેખિકા–. લક્ષ્મીબાઈ ફાટક. રડું હંમેશા ચોખું હોવું જોઈએ. એની ચારે બાજુએ બારીઓ હાવી જોઈએ, બારીની બહારની જગેયે ચકખી હવા હેવી જોઈએ, ફક્ત જે દિશા તરફથી પવન વાતો હોય તે દિશા તરફની બારીઓ બંધ રાખવી, કારણ કે તે દિશામાંથી ઘણે પવન આવીને બધે ધુવાડે ઘરમાં ફેલાય. ચુલા ઉપર છાપરામાં ધુમાડીયું હોવું જોઈએ જે કે તે હોય છતાં પણ થોડે ઘણે ધુમાડો ફરી વળ્યા વગર રહેતો નથી.
મરચું, મીઠું, લોટ વિગેરે જણસો મૂકવા માટે એક બે ટાકાં અથવા અભરાઈઓ હોવી જોઈએ. દૂધ, છાશ, ઘી, માખણ રાખવા માટે એકાદું જાળીવાળું કબાટ હોવું જોઈએ, જાળીને ઉપયોગ એ છે કે તેમાં થઈને હવા અંદર જાય છે અને તેમ થવાથી દૂધ વિગેરે જણસે બગડવાની બીક રહેતી નથી, તેમજ મરચું, હળદર વિગેરે જણસે કાચની બાટલીમાં અથવા સજજડ ઢાકણવાળા ડબ્બામાં રાખવી, એટલે તેને હવા લાગશે નહિ અને જીવડાં પડવાની પણ જે રહેશે નહિ. મસાલા જેવી જણસે તે જરૂર બાટલીમાંજ રાખવી જોઈએ. કારણ એની સુગંધ જતાં વાર એ સ્વાદ વિનાની લાગે છે અને તેનો કોઈ પદાર્થ બના વીએ તે તેનેય સ્વાદ ચડતો નથી. ડઓએ અને બાટલીઓ એકખી જોઈને સુકાવ્યા પછી જ તેમાં જણસે ભરવી. નહીંતે બહારની હવા લાગવાને બદલે તેની અંદરની ભીનાશને લીધેજ જણસ બગડી જાય ! આમલી, કેકમ અને મીઠું રાખવા માટે ચિનીમાટીનાં અથવા લાકડાનાં ઠામ હાવાં જોઈએ, તેજ પ્ર દં, છાશ વિગેરે ખાટી જણસોને માટે ય ચિની માટીની બરણી હેવી જોઈએ, અને પિત્તળ અગર તાંબાનાં ઠામ હોય તો કલઈ કરાવીને વાપરવાં. અથાણું વિગેરે ચી રાખવા માટે એકાદી જરા ઉંચી અભરાઈ અથવા તો તાકું હોવું જોઈએ. એટલે ત્યાં કોઈ હેજ વારમાં અડે નહિં. અથાણું પીરસવા માટે કાઢવાનું હોય ત્યારે બરણનું મોટું અને ઢાકણું ચેખાં લુઈને પછી ઢાકણું લગાડવું અને કપડા વડે તે સારી રીતે બાંધવું એટલે અથાણું બગડવાની ધાસ્તી રહે નહિં. '
ઠામ રાખવા માટે કબાટ અથવા અભસઈઓ હેવી જોઈએ. કામને ડાગ ન પડે તે માટે તે ચોકખાં લઈને રાખવાં. કામ કબાટમાં રાખવાં વધારે સારાં, એટલે તેની ઉપર બહારનો કચરો વિગેરે ઉડે નહિં અને તેમને ખપ પડે ત્યારે તે લેઈને લેવાં પડતાં નથી અને બમણે ત્રાસ પણ પડતું નથી.
રસેડામાં ખાળ પાંચ ફૂટ રસ ચોરસ જોઈએ ખાળમાં નળ અને જેના
માણે

Page #32

સુખ દર્પણ શ્રાવિકા.
ઉપર બેસી શકાય એવા એક પત્થર હાય તા સારૂં; કારણ અડચણને વખતે ત્યાં ન્હાવાની સગવડ થાય છે, ખાળ પાસે પાણીનાં વાસણ રાખવા માટે એક પાણીયારૂ' હાવુ જોઇએ પણ તે તદ્દન પાસે નહિ હાવુ જોઈએ, નહિ. તે ખાળનુ ગંદું પાણી ઉડીને ચાકમુ પાણી ખરાબ થઇ જાય, તેમજ પાણીયારૂ બહુ છેટે પણ ન હાવુ જોઇએ. કારણ પાણી ભરનારને ત્રાસ થાય ને વળી પાણી ભરતાં જરાક પાણી ઢોળાય કે તરત ઘરમાં ભીનું થાય. પાણીના ઘડા, કળશા, તપેલાં વિગેરે વાસણ્ણાને કાટ ન ચડે તે માટે તેને છાશ, આમલી લગાડીને ઘસવાના રિવાજ હાય છે. ઠામ હમેશાં ઘસવામાં આવે તે કાઇવાર તેમને આમલી ન લગાડી હાય તે પણ ચાલે અને ઠામ ચાકખાં રહે છે.
રસોડામાં ફ્રસબંદી હોય તે સારૂં જ; નહિ તે ચાક્ભાઇ માટે હંમેશાં અમેટ કરવા જોઇએ. અમેટ કરવા એટલે ઘરમાં કારણ વગર કાદવ કરવા એમ ઘણા લેાકેા માને છે; પરંતુ ઉતાવળમાં જમીન ઉપર ઘીનાં અથવા ગેાળ વિગેરે ચીકણી ચીજોનાં ટપકાં, તેમજ એઠું પડેલુ હાય તે તે બધું લાવાઈ જઈને જગા ચાખી થાય છે. રસાઇ કરવા વખતે ચુલા ઉપરનાં વાસણ્ણા નીચે ઉતારવા માટે સાણસી અથવા કપડુ હાય છે તે ચામુ` ધાવુ જોઇએ, તેજ પ્રમાણે ચુલા ઉપરની ભીંત હંમેશાં સાફ કરીને આઠ દસ દિવસને અંતરે તેના ઉપર અમેટ કરવા જોઈએ. નહીંતા રસાઈમાં ખાવા પડીને એકાઢી ચીજ નકામી થઈ જાય. તેમજ જે. ડખ્ખામાં જે ચીજ હોય તેના નામની ચિઠ્ઠી તે ડખ્ખાને ચાંટાડવી; એટલે કઈ જણસ છે તે સમજવાને મુશ્કેલ પડે નહિ
કુક૨ (Cooker)
કુકર ઉપર રસોઇ કરવી હાય તા વઘાર દઈ શકાતા નથી . એ એક મુશ્કેલી છે. વઘાર દ્વીધા વિનાની રસાઇ બેસ્વાદ લાગે છે. વઘાર દેવા માટે ચૂલે અથવા સગડી સળગાવવી જોઇએ, આમ કરવામાં ફેાકટ વખત જઈને ખમણેા ત્રાસ થાય છે. તેમજ કુકર ઉપર રોટલા, રેટલીએ કરવાની લગીરે સગવડ હાતી નથી, અને ઉતાવળનુ કામ હાય તા તેનેા જરાયે ઉપયાગ થતા નથી. કારણ કે શાક, ભાત વગેરે ચીજો વરાળ ઉપર તૈયાર થતી હાવાથી તેમને ચડવાને બહુ વાર લાગે છે. એક એ જણની રસાઇ કરવાની હોય તેા તે થઇ શકશે. કારણ એ ચીજો થાંડી કરવાની હાવાથી જલદી કદાચ થાય. પણ દસ .માણસાની રસાઇ કુકર ઉપર કરી શકાય નહિ' એવુ મારૂં માનવું છે, તાપણુ એ સંબંધી મારી અનુભવી મેનેાની જે માન્યતા હાય તે ખરી !
zel (Stove)
સ્ટા સંબંધી મારા એવા અભિપ્રાય છે કે સ્ટા એ બધી રસાઇને ઉપયાગના થઈ પડશે નહિ. તેની ઉપર ભાત, શાક, ચાહ, કાી વિગેરે જણુસા થાય. બહુ

Page #33

તે રોટલી કરી શકાય. અને એ પણ કરવાવાળી ચંચળ હોય તે થાય. જેટલી જલદી ન ફેરવી હોય તે બળી જાય અથવા તે વધારે શેકવાથી કડક થઈ જાય. જેટલી સારી રીતે શેકાયા છતાં નરમ રહેવી જોઈએ. તેજ પ્રમાણે તળવાની ચીજો ભજીયાં વિગેરે થઈ શકશે.
કારણ કે એકવાર લેટ તૈયાર થયો એટલે પછી તેને કાંઈ કરવાપણું રહેતું નથી. પણ પુરી, કરંજી વિગેરે પદાર્થો એકલીએ કરવા શક્ય નથી. કારણ કે તે વણીને કરવાના હોય છે. થોડા પંપ કરીને તળીએ તે ફૂલે નહિં અને પંપ વધારે કર્યો હોય તે ઘી બળી જઈને પુરી કડક અને કાળી થઈ જાય. માટે બે જણી કુરસદ લઈને એક વણે અને બીજી તળવા બેસે તે થવું શક્ય છે. તેમજ સ્ટે ઉપર રોટલો બનાવવાની બીલકુલ સગવડ હોતી નથી. કારણ કે તેમાં ફુલાવવાનું સાધન હોતું નથી. હમણા ને ઉપગ નહિ જાણનારાં માણસ થોડાં હશે. તેપણ જે તેનાથી પુરી રીતે વાકેફગાર હોય તેણે જ સ્ટે સંભાળપૂર્વક સળગાવો જોઈએ. કારણ તેને લીધે ઘણાની જીંદગી જોખમમાં હોવાનું સાંભળવામાં છે એ મારી બેનના જાણવામાં હશેજ.
સેગડી. - હમણું ઘણું કરીને દરેક ઘરમાં સેગડી ઊપર રસોઈ કરવી સગવડ ભરેલું ધારવામાં આવે છે અને ઘણે ભાગે ખરૂંચે છે. પરંતુ કેયલા સારા હોય તો સેગડી સારી સળગે છે; અને તેની ઊપર ધીરે રહીને તળીને ચીજ બનાવવી હોય તે બળી જવાની ભો રહે છે. સેગડી ઊપર રસેઈ કરવાને બીજી કોઈ પણ હરક્ત નથી. સેગડી પર કેટલે પણ થઈ શકે; પણ બે સેગડીઓ હોવી જોઈએ એટલે બીજી સેગડી ઉપર રોટલો શેકી શકાય અને દરેક રોટલા શેકવા વખતે તો ઉતારવાની જરૂર રહેતી નથી.
ચૂલે.
ચૂલા ઉપર સેઈ કરવી સૌથી વધારે સગવડ ભરેલું છે. કોઈને પણ પહેલવહેલાં રાઈ કરતાં શિખવું હોય તો તેણે ચૂલા ઉપરજ શીખવું જોઈએ. ચૂલા ઉપર એકજ વખતે બે ચીજો રાંધી શકાય. ઉપરાંત દેવતા બહાર કાઢયે હોય તે રોટલો શેકી શકાય ટુંકમાં કોઈ પણ જણસ કઈ પણ વખત જોઈએ તેટલી જલદી જોઈતી હોય તો તે કરી શકાય. ચૂલામાંથી ધુવાડા થાય છે એ ખરૂં; પણ સુકાએલાં લાકડાં લાવ્યા હોય અને ચૂલા ઉપર ધુમાડીયું હોય તે ધુમાડો થતો નથી. ધુમાડે થવાને બીજું એ કારણ છે. ચૂલામાં છાણુના કટકા અને બળતણ વધારે નાંખ્યાં હોય તોયે ચલા રૂધાઈ જઈને ધુમાડા થાય છે. બધી બાબતે ધ્યાનમાં લેતાં, ચુલા ઉપર સેઈ કરવી અથવા કોઈ મીઠાઈ કરવી સગવડ ભરેલું છે એ વાત સે કોઈ નિર્વિવાદ કબુલ કરશે.

Page #34

સુખ જાવ. . સમયના પ્રવાહમાં.
પુરૂષની જગા સ્ત્રીઓએ પુરી–અમદાવાદમાં ગયા માસની આખેરીએ એક સભા શ્રીયુત બળવંતરાય પ્રમોદરાય ઠાકરના પ્રમુખપણું નીચે સાબરમતીની રેતમાં મૌ. મહમદઅલીનાં પત્ની બેગમ સાહેબા અને મૌ. શૌકતઅલીના પુત્ર મિ. ઝાહેદઅલીનાં ભાષણ સાંભળવા મળી હતી. શરૂઆતમાં પ્રો. સ્વામીનારાયણે જણાવ્યું કે હાલની સરકારને મુદ્દા અસહકારની ચળવળને દબાવી નાંખવાનો હોય એમ દેખાય છે. પણ પ્રભુનો ઉપકાર માનવાને છે કે જેમ જેમ પ્રજા લાગણીને દબાવવામાં આવે છે તેમ તેમ તે બેવડા બળથી ઉછળે છે. પુરૂષ નેતાઓને કબજે કરવામાં આવ્યા, ત્યારે તેમની જગા સન્નારીઓ સાચવી રહી છે. સરકારના મનમાં એમ હશે કે મૌલાના વગેરેને કબજે કરીશું એટલે હીલચાલ દબાઈ જશે અને જે કાંઈ જાગૃતિ મુસલમાનમાં થઈ છે, તે મંદ પડી જશે; ૫ણ તે ગણતરી બેટી પડી છે. મૌલાના કરતાં હજારગણા જુસ્સાથી તેમનાં માતા અને પત્ની વગેરે ચળવળ ચલાવી રહ્યા છે. બંગાળામાં દાસબાબુને બંદીખાને નાંખ્યા, ત્યારે તેમનાં પત્ની શ્રી વાસંતીદેવી દાસબાબુની જગા દીપાવી રહ્યાં છે. પં. મોતીલાલ નેહરૂને કબજે કરવામાં આવ્યા, ત્યારે તેમનાં પત્નીએ સ્વદેશસેવા માટે બીડું ઝડપ્યું છે. હિન્દને સર્ય પાછા ઉપડશે એવું આ દાખલાઓથી આપણને ભાસી રહ્યું છે. હવે તે લડતનું રહસ્ય બહેનેએ સમજી જવું જોઈએ. જે બહેને બરાબર સમજી જાય, તો સલ્તનત ઘડીભર ન ટકી શકે. આપણી લડતનું સબળ શસ્ત્ર સ્વદેશીનું છે.
પ્રમુખે જણાવ્યું કે–જે મૌલાનાઓ દેશને ખૂણે ખૂણે ઘૂમીને કામ કરી રહ્યા હતા, તેમને સરકારે અટકાવમાં રાખ્યા છે, તેથી તેમનું કામ હવે બેગમ સાહેબા કરી રહ્યાં છે. હિન્દના ઇતિહાસમાં સ્ત્રીસેવાનાં દૃષ્ટાંત જોઈએ તેટલાં છે. તેમણે પૂર્વની રાજપૂત વીરાંગનાઓ જેવું કામ કરવા માંડયું છે. ગઈ કાલની જાહેર સભામાં તેમણે ઉપદેશ આપે છે કે ખિલાફતપરનું સંકટ જોતાં મુસલમાનેથી એશ-આરામ ન ભોગવી શકાય. ખિલાફતને ખાતર દરેકે બની શકે તેટલે ભોગ આપવો જોઈએ. બેગમ સાહેબાની તબીઅત નરમ છે, છતાં તેઓ સતત કામ કરી રહ્યાં છે. તેમની શી સ્તુતિ કરવી? પોતે ઘરની બહાર પણ ન નીકળી શક્તાં, તે પરદનશીન બાનુ પિતાની પવિત્ર ફરજની ખાતર, મૌલાના તુંરગનિવાસી થતાં મર્યાદાને બાજુ પર મૂકીને સ્થળે સ્થળે કરીને કર્તવ્ય બજાવી રહ્યાં છે ને બીજાઓને કર્તવ્યદક્ષ બનાવી રહ્યાં છે. આપ તેમને શાંતિથી સાંભળશે.
બેગમ સાહેબાએ તે પછી ભાષણ કરતાં જણાવ્યું કે–આજકાલ ધર્મપર ભારે આફત આવી પડી છે, મામલો બારીક થઈ પડયો છે. જાન, માલ ને ઇજ્જત-આબરૂની રક્ષા માટે હવે ભારે હિંમત ને કૌવત હેવાં જોઈએ. હિંમત નહિ હોય તો કામ કંઈજ નહિ થઈ શકે. પુરૂષ માત્ર તૈયાર થાઓ ને ઘરમાં સ્ત્રીઓને પણ તૈયાર કરો. મને એવો અનુભવ થયો છે કે ગુજરાતમાં હજુ બહેને જોઇએ તેવી તૈયાર નથી. બહુ અફસોસની વાત છે. ઇસ્લામ ૫ર કેવો સિતમ ગુજરે છે, તે હજુ હેનોને બરાબર સમજાવવામાં આવતું હોય તેમ નથી લાગતું. આપ એમ સમજતા હશે કે એરત

Page #35

સમયના પ્રવાહમાં.
જાત શું કરી શકવાની હતી પણ તમે તેમને કામ સંપી જુઓ પછી તેની શક્તિની કિંમત આંકજે. જેટલા હક મરદને છે, તેટલાજ હક્ક ઓરતને ઇસ્લામ ધર્મમાં છે. ભલે બહેનો જાહેરમાં ન આવે. ગમે તે ઘરમાં બેસીને પણ કામ કરે. ચરખો કાંતવાનું કામ મુખ્ય છે. તૈયાર થાઓ. જાનની કુરબાની કરવી પડે તે કરીને પણ હેતુ સાધે. મર્દ જમણે હાથ છે ને એરત ડાબે હાથ છે. એકજ હાથે તાલી પડી સાંભળી છે ? ધ્યાન આપજે કે ખાવા પીવા ને ખપી જવા ખાતર ખુદાએ તમને સરજ્યા નથી. સ્વદેશને માટે, સ્વધર્મને માટે જીવન છે, તેટલું ભાન થવું જોઈએ. ઈન્સાનને મરવાનું તો છે જ, પણ હાદુરીથી જ મરવું, જેથી ખુદા રાજી થાય. હું પૂછું છું કે આપે દેશને ખાતર, ખીલાફતને ખાતર શું કર્યું છે ? હિન્દુ ને મુસલમાન બને ખુદાના બંદા છે. અને એ ૫ સંપીને દેશને ખાતર તૈયાર થાઓ. ખિલાફતના ફડચ તમારી તૈયારી સિવાય થવાને નથી. એક કાનેથી સાંભળીને બીજે કાને કહાડી નાંખવામાં આવે, એવી સ્થિતિમાં આપણે કંઈજ ન કરી શકીએ, આપણે આપણું બચ્ચાને રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ આપવું જોઈએ. આબાલ વૃદ્ધ દરેક સ્વયંસેવક મંડળમાં જોડાવું જોઈએ. ખિલાફત અને કોગ્રેસના મેમ્બર થવું જોઈએ. સ્ત્રી પુરૂષે ચરખો કાંતવા જોઈએ. ચરખો તે પુરાણી ચીજ છે. તે કાંઈ નવી વસ્તુ નથી. જીવમાં જીવ રહે ત્યાં સુધી સ્વદેશસેવા માટે મંડયા રહેવું જોઈએ. દેશની ગરીબાઈને પાર નથી. પેટ ભરીને એક ટંક પુરતું વાળ પણ લેકે કરી શકતા નથી. ધનિકો એક ટંક જેવું તેવું ખાય, ત્યારે તેમને ગરીબોની દશાનું ભાન થાય. અંગોરાની દશા બૂરી થઈ છે. આપણે આપણું ગજા માફક તેના ફંડમાં નાણું ભરવાં જોઈએ. ખાદીને જ ઉપયોગ કરવો જોઈએ. સ્વદેશીના પ્રચારથી જમ્બર છત રહેલી છે. કેટલાક ફરિયાદ કરે છે કે ખાદી મેંઘી છે. મેંવી છે તેનું કારણ એ છે કે તે ઘરગથુ ઉઘોગ થઈ પડયો નથી. ઘેર ઘેર ખાદી વણતી થઈ જાય, તો તે ઘણીજ સસ્તી થાય-ટુંકામાં દરેક કઠિન વાત કે કઠિન વસ્તુને સહેલી કે સસ્તી બનાવી દેવી તે આપણુ જ હાથની વાત છે. તે તમે સમજે ને સ્વદેશસેવા માટે તૈયાર થાઓ.
સાસુને ડામ દેવાન શેખ-મુંબઇની પિલીસ કોર્ટમાં ભાગીરથી નામની હીંદુ સ્ત્રીને પિતાની ચાર વરસની ઉમરની વહુ તુલીબાઈને લોખંડના ચીપીયાથી ડામ દઈ ગંભીર ઈજા કરવાના આરોપ માટે ઉભી કીધી હતી. એવું જણાય છે કે છોકરીની ચોક્કસ ખામી સુધારવાને માટે તેણીને ડામ દેવામાં આવ્યા હતા. તહોમતદારે આરોપ કબુલ રાખ્યો હતો ને કેટ પાસે દયા માંગી. મેજીસ્ટ્રેટે તેણીને રૂપિયા પંચોતેરના દંડની અથવા ત્રણ માસની સહ કેદખાનાની સન કીધી. દંડ વસુલ થાય તે ફરીયાદી છોકરીને આપવાનો હુકમ કીધો હતો. સાસુના શોખના આ અવધી નહિં તો બીજું શું ?
લાલાજીનાં પુત્રી–લાલા લજપતરાયની વીર યુવાન પુત્રી લાહેર ખાતે પરદેશી કાપડની દુકાનો પર પીટીંગ કરવા નીકળેલી બાનુઓની સરદારી લઈ બહાર પડી છે. બહેનોના આવા હાર્દિક શ્રમથી અંબાલાના જગાધારી અને બેઝમ ખાતેનો તમામ કાપડના વેપારીઓએ હવેથી પરદેશી માલ ન મંગાવવાના કસમ લીધા છે, એટલું જ નહિં પણ ત્યાં દરને ખપ લગભગ નાબુદ થયો છે.

Page #36
- સુદપણ આવિયા. . આઝાતમાં વિશેષમાં મે.ટગેમરીની વેશ્યાઓએ પણ શુદ્ધ ખાદીમાં પોતાનું સરઘસ કાઢયું હતું કે તે પછી સેંકડો લેકે ખાદી સજતા થઈ ગયા છે. સ્પષ્ટતા–પી. બાવિશીના એક લેખમાં મમ ગોપાળકૃષ્ણ ગોખલેની ધર્મપત્નીના પતિભક્તિનું જે વર્ણન છે તે સામે એક અનુભવી લખે છે કે- “શ્રીયુત ગોખલેનાં પત્ની તેમના અવસાન પહેલા ગુજરી ગયાં હતાં. તેમની પાછળ બે દીકરીઓ જ હતી. મારે ગોખલે સાથે થયેલ વાતમાં પણ તેમજ સમજાતું.” વળી આ લેખમાં બહેન સરલાદેવી તજ બહેન ચૌધરાણીના જુદા જુદા નામે આપેલ છે. જ્યારે તેઓ બન્ને એકજ છે તો આ ભુલેથી સમજફેર ન થાય તેની સ્પષ્ટતાને ખાતર આટલે ખુલાસે પ્રકટ કરવા દુરસ્ત ધાર્યું છે. . શ્રીમતિ કસ્તુરબા ગાંધીનું કાર્યક્ષેત્ર અને સન્દશા–મહાત્મા ગાંધીને સજા થતાં તેમનાં પત્ની શ્રીમતિ કસ્તુરબા ગાંધી બારડોલી ગયાં છે અને ત્યાં ગાંધીજીનું અધુરું કાર્ય ઉપાડી લેવામાં આગેવાની લીધી છે. પૂજ્ય ગંગાબહેન મજમુદાર તેમની સાથે છે. તેઓ પુરૂષો અને સ્ત્રીઓને મહાસભાના સભાસદ બનાવી રહ્યાં છે અને રેંટીયા તથા ખાદીનો પ્રચાર વધાર્યો જાય છે. મુસાફરીમાં ક્યાંક રોટલા તે ક્યાંક ખીચડી ખાઈને પોતાના કાર્યમાં આગળ ધયેજ જાય છે. શ્રીમતી કસ્તુર બહેન નથી જાજુ ભણેલાં કે નથી મોટા ભાષણે કરનારા, તેઓ તે કામ કરવું અને સહેવું તેજ શીખ્યાં છે. પતિની આજ્ઞા અને કાર્યને અનુસરવું તેજ તેમણે ધમ માન્યો છે. આદીકામાં પણ મહાત્માજીની સેવાને ટેકો આપતાં ત્રણ મહીનાની સખત જેલને સ્વાદ ચાખી આવેલ છે. આ જેલના દહાડામાંએ તેમણે ઉપવાસ કર્યા દુઃખા સહ્યાં છતાં નિશ્ચય નહેતો છોડ્યો. અત્યારે પણ મહાત્માશ્રી જેલમાં જતાં પિતે તેમનું કાર્ય સંભાળવા બહાર આવ્યાં છે ને દેશને કહેવરાવ્યું છે કે-“મારા દુઃખ વિષે જેમને લાગી આવતું હોય અને જેમના મનમાં ગાંધીજીને વિષે માન હોય તેઓ તેમને શાન્તિને ને ખાદીને સંદેશે અમલમાં મુકે. બહેનને હું ખાસ વિનંતિ કરું છું કે તેઓ પરદેશી કાપડનો ત્યાગ કરે, ખાદીજ પહેરે અને રેંટી ચલાવે. આરડોલીમાં અને દોહીમાં જે પેજના ઘડાઈ છે તે પ્રમાણે બધા કામ કરતાં થઈ જશે એવી હું ઉમેદ રાખું છું. તે કામ પણ સત્યાગ્રહ જેટલું અસરકારક છે, આખરે તેમાંજ દેશનું ભલું છે ગાંધીજીને અને દેશને છોડાવવાનો ઉપાય એકજ છે અને તે આપણું હાથમાં જ છે. કોર્ટમાં છેલ્લા ઘડી સુધી ગાંધીજીએ ખાદીનાજ ઉપદેશ કર્યો છે, ખાદીથી જ સ્ત્રીઓના અને દેશના શિયળનું રક્ષણ થશે, ખિલાફતને ફડચે, પંજાબનો ઈન્સાફ, અને ખાદીથી જ સ્વરાજપ્રાપ્તિ થઈ શકશે.

Page #37
પુત્ર જોઇએ છે કે પુત્રી? સંતાનને માટે કપાળે હાથ ફેરવવા કે દોરા-ધાગા કરીને હેરાન શામાટે થવું જોઇએ ? જે જોઈએ તે મેળવવાની કળા શીખી –તમારે સંસાર જ એ રચે કે જીદગીભર સુખસંતોષ અને આબાદી જ ભેગવી શકાય. જ્યાં કુશળ-નિરોગી અને શાંત સુંદરી હોય, ત્યાં શું ખામી રહે? મનમાની પ્રજાને જન્મ આપીને તેને ઉછેરવા અને બળવાન રત્નોની રક્ષા કરીને ભવિષ્યની આદર્શ પ્રજા તૈયાર કરવાને જરૂરના દરેક પાઠ શીખવા હોય તે– મહીલા–મહોદય, * (R જરૂર વાંચી જજે. દરેક ઘરમાં તે હાથ હાથ વંચાવું જોઈએ. આ ગ્રંથ એક સંસારની સુંદરતાને કીમતી પ્રજાને છે. જે કલ્પવૃક્ષનું કામ કરે છે. આ ગ્રંથની ઉપગીતા માટે એજ પ્રમાણપત્ર છે કે તેને મુંબઈ સરકારના કેળવણી ખાતાએ તેમજ વડેદરા, જનાગઢ અને પોરબંદરના કેળવણી ખાતાએ ઇનામ તથા પુસ્તકાલય માટે મંજુર કરેલ છે. તેમાં નીચેના વિષયે છે તે જાણી જવાથી ખાત્રી થશે. પ્રથમ પરિછેદ - 7 નક્ષત્ર વિચાર. 13 ગર્ભ રહ્યું છે કે કેમ? 1 આળલગ્ન, હા 8 આહાર વિહાર. , 1 તેની પરીક્ષા. - 2 પુખ ગર્ભાશય. 9 સ્વચ્છતાની સંતતિ ફળ 14 ગર્ભમાં પુત્ર છે કે પુત્રિ 3 જતુવંતીના ધર્મ... ન ઉપર અસર. - તે જાણવાની રીત. 4 તું સ્નાન પછી વિધિ. 18 માનસિક ભાવનાને પ્રભાવ. 15 ગર્ભિણીએ પાળવાના 5 શયન ચિકિત્સા. 11 ગર્ભ કેળવણી. નિયમો. 6 પુત્ર કે પુત્ર પેદા કર- 12 પુત્ર અને પુત્રીમાં સમા- 16 સોળ સંસ્કાર, વાની વિધિ, નતા, | : 17 ગર્ભાધાન સંસ્કાર વિધિ

Page #38
18 પુંસવન સંસ્કાર વિધિ અ૩ હેમ. 64 સખત તેવી અસર 19 પ્રસૂતિને પાળવાના નિયમે 44 સ્તનપાનને સમય. 65 તમાકુને ઝેરી મહિમા. 20 ગવંતીના દર્દી અને 45 ધાવણ વધારવાનો ઉપાય. 64 તમાકુને હિંદમાં પ્રવેશ: તેના ઉપાયે. 46 અ ને ઉપાય. 67 બાળકો અને દાગીના. 21 પ્રસવ સમય જાણવાના 47 બાળકને બલિષ્ઠ કેમ બને ! 68 બાળઅંજન. " નાવું .--------- 69 બાળાગાળી. 22 સુવાવડીના માટે કેવું 48 અન્ન પ્રાશન સંસ્કારવિધિ. છે. બાળકને બળીયા શીળી મકાન જોઈએ? 49 ખોરાક શરૂ કરવાની કઢાવવાં. 23 વૅણ લાવવાના ઉપાય. - આગાહી. 71 બાળકોને પ્રાથમિક શિ. 24 પ્રસવ સમયની વ્યાધિ- 50 બાળકને ક્ષિણ. શરૂઆતને એ અને તેને ઉપાય. ખોરાક, છર બાળ શિક્ષણમાં રાખવાની સંભાળ. 25 એર ન પડતી હોય તે 51 બાળકને હરાવવાનું 73 બાળકના રાગ પારખતેના ઉપાય. વાની રીત. 26 જન્મ સંસકાર વિધિ. પર બાળકના અંગેની મી 74 બાળકના ખાસ રે. 27 ગળથુથી - લવણી. 75 બાળગે માટે ઔષધી. 28 સુવાવડીને ખેરાક. - પ૩ સ્વચ્છ હવાને પરિથય. 76 દવાનું પ્રમાણ, 29 પ્રસવ સુળને ઉપાય. 54 કસરત. 77 કર્ણવેધ સંસ્કાર. 30 દાવ્યેદિક કવાથ. 55 બાળકના લેહીની શક્તિ 78 કેશ વપન સંસ્કાર. 31 ચંદ્ર દર્શન વિધિ. નું માપ. 79 ઉપનયન સંસ્કાર, 32 ન્હણ વિધિ. 56 રહેવાનું મકાન કેવું જે- | 80 વિદ્યારંભ સંસ્કાર. 33 ક્ષિરાસન સંસ્કાર વિધિ. | - ઈએ ? 81 શિક્ષણમાં માતાના સંક૩૪ ષષી પૂજન સંસ્કાર. 57 બાળકને કેટલી ઉંઘ | 95 બળની અસર. 35 નામાધિકરણ સંસ્કાર. - જરૂરની છે? 58 બાળકને કપડાં કેવાં તૃતીય પરિચ્છેદ. 36 સુંઠી પાક (કાટલું) 37 બાળકને શી રીતે ઉછે. પહેરાવવાં? 82 પુત્રિ શિક્ષણ રવા ? પ૯ બાળકને ચાલતાં શી 83 માતાના વીરસ્વનું ફળ. 84 શિક્ષિત સ્ત્રીને ગૃહ રીતે શીખવવું? દ્વિતીય પરિચ્છેદ. 60 દાંત કુટતી વખતે રાખ૩૮ સંતતિ સંરક્ષણ. વાની માવજત. ચતુર્થ પરિચ્છેદ. 39 સબળ સંતતિ ઉત્પન્ન 61 બાળકને બોલતાં શી 85 પ્રાચિન સતીઓનું શિ થવાને સમય. રીતે શીખવવું? ક્ષણીય જીવન. 40 ધાવણુ પરિક્ષા. 62 બાળકની સાથે માબા- 86 કૌશલ્યા. 41 ભાડુતી ધાવ. પિએ કેમ વર્તવું? | 87 સીતા. ૪ર ગાય કે બકરીના દુધનું ! 60 માબાપ એ બાળકના 88 સુમિત્રા. સેવન, વર્તમાન ગુરૂ છે. . * જરૂાર, સસાર,

Page #39
0 ઉભયભારતી, પંચમ પરિછેદ. [ 132 રાષિદરા. 91 લીલાવતી. 115 લગ્ન કેવડી ઉમ્મરથી 133 નંદયંતી. 92 દ્રૌપદી. જોડવા. 134 રતીસુંદરી. 93 ગાંધારી. 116 કેવા વરને કન્યા પરણ 135 નર્મદાસુંદરી. 94 મદાલસા. - વવી જોઈએ. 136 બ્રહ્યબાળા. 9i5 દમયંતી. 117 સ્ત્રી પોતે સાસરે જતાં - સપ્તમ પરિછેદ. 96 મદદરી. ધ્યાનમાં લેવા યોગ્ય | 7 તારામતી. નિયમો. - | 137 પૂર્વે પુત્રિઓને અપાતું 98 મેનાવતી, 118 પતિ પ્રત્યેના ધર્મ માટે શિક્ષણ. 9 કર્માદેવી. શાસ્ત્રોની આજ્ઞા. 138 સ્ત્રીઓની 64 કળાઓ. 100 તારાબાઈ. | 119 ઘરેણું કેવાં પહેરવા ? | ' 139 બાળકીઓને જરૂરનું 101 પદ્માવતી. શિક્ષણ. પષ્ટ પરિચ્છેદ. 102 પ્રતાપરણુની પત્ની. [ 140 નિયમિતપણું. પતિવ્રતા પ્રમદાઓ. 103 ચારૂમતી. 141 માતૃપિતૃ ભક્તિ. 104 મીરાંબાઈ ! 120 સુલસા સતી. . 14 વિદ્યા અને વિનયનું 121 મદનરેખા. 105 દુર્ગાવતી. * 122 દમયંતી. 106 અહલ્યાબાઈ. 1 143 બુતિ વિકાસ 123 સીતાજી. 107 વેજીબાઈ 144 મિલનસાર પ્રથા અને 124 સુભદ્રા. શ્રેહવ્યવસ્થા. ' 108 રાણી ચંદા. 125 અંજના સુંદરી 145 સ્ત્રીઓનું સામાન્ય ધર્મ૧૦૯ શ્રીમતી હરદેવી. 126 શિવાસુંદરી.. શાસ. 110 કહાનદેવી. 127 દ્રોપદી. . . 146 સામાન્ય નીતિ સૂત્રો. 111 પરમેશ્વરી દેવી. - 128 જ્યેષ્ઠા. 147 સ્ત્રીઓની હાલત સુધા૧૧૨ રઘુરાજ કુમારી. 129 મૃગાવતી. રવા સંબંધી કેટલાક 113 સરલા દેવી. 130 કલાવતી. ઉપાયે. 114 અજ્ઞાન સ્ત્રીઓનું વર્ણન. 131 શીળવતી. 148 સ્વદેશ પ્રેમની ગરબી. આવા ગ્રંશે કંઈ હમેશાં પડી રહેતા નથી. વહેલે તેજ પહેલે. પહેલી આવૃત્તિ ખલાસ ' થઈ જવાથી બીજી આવૃત્તિ કાઢી છે અને તે જોતજોતામાં પડી જવા લાગી છે. માટે આ પુસ્તક ખરીદવામાં આળસ નહિ રાખવું જોઈએ. પાકુ કપડાનું પઠું, ઉંચા કાગળ અને લગભગ બસે પાનાને, ચિત્રોથી ભસ્મથ છે છતાં કીંમત રૂા. બેજ રાખી છે. ટપાલ ખર્ચ જુદે. તાકીદે મંગાવી . રની સુખ દર્પણ ઓફીસ, ભાવનગરે. + +

Page #40
પુસ્તક છપાવનારાઓને ખાસ સગવડ. કે પણ જાતનું સંસ્કૃત, ગુજરાતી શ ઈગ્રેજી પુસ્તક, અગર પિથી-પાનાની સાઇઝમાં " અને સુંદર અને અમારા પ્રેમમાં છાપવાનું કામ કરી આપવામાં આવે છે. કાગળ તેમજ આઈન્ડોગની સગવડતા પણ સાથે જ છે. તે પિથી. બુકે, પાર્ટી, માસિકે કે નાનું મા કંઈપણુ કામ છપાવવાને વિચાર થતાં દરેક સંસ્થાઓ, પૂજ્ય મુનિરાજે તથા અન્ય આભારત નીના શિરનામે પુછપરછ કરવા તરી લેશે તે અવશ્ય લાભ થશે. હતી. દેવચંદ દામજી અને ગુલાબચંદ વલ્લભાઈની કુ. | માલેક આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, ભાવનગર

Page #41
વિશ્વાસ છે કયાં? | મક્ત 63 વર્ષનું કેલેન્ડર. ત્રણ દિવસમાં ફાયદો ન નબળાં બાળકો માટે અમૃત, શક્તિને ખજાનો, થાય તો પૈસા પાછા ! આંખના તમામ દરદો માટે ધીરજ-બાલગુટીકા અમીરી બાલસાગઠી બીનહરીફ સુરમાનો રાજા, (ગળી ૧૨૫ની ડબીના આ.૧૨) (૩બીને રૂા. 1) સુર મમીરાનો. મનહર સુગંધી ગુંદીઉં કંકુ. (કી. તેલાના રૂ. પચીશ). (કીં. ડબીવા આના છે. નાની બીના આના ત્રણ) શુદ્ધ-સાચા મેતીના - મેસર્સ ધીરજ અગરબત્તી વર્કસ, (કીં. તોલાના રૂ. દશ-ચાર–બે) રાજેન્દ્રરેડ–-જામનગર, ગર્ભ જીવન. ગર્ભ જીવનથી પ્રદર, લોહીવા, અનિયમીત રૂતુ, દુખાવો, હીસ્ત્રીઆ, છોડ, સોજો, પેશાબ બળતરા મટી ગર્ભ રહે છે. કીંમત રૂા. 3 ગલ રક્ષકથી રતવા, સુવારોગ, કસુવાવડ થતી બંધ રહી પુરા માસે દુઃખ વગર લાંબા આયુષ્યવાળો બાળક જન્મે છે. કીંમત રૂા. 4 ત્રીસ વરસના અનુભવની સ્ત્રી જાતીની અપુર્વ શોધની દવાથી આશા મુકેલી મોટી ઉમરની, હજારે સ્ત્રીઓના ઘેર ઘડી બંધાયાં છે. સર્ટીફીકેટ–ડ, તુલજારામ ચુ. ખાંડવાલા એલ. એમ. એન્ડ એસ. તમારી દવાઓ અકસીર છે. E0 ડી. બી. પંડયા એલ. એમ. એન્ડ એસ. નવસારી ગર્ભ જીવન ઉત્તમ ઔષધી છે. આણંદરાય દવે બી. એ. એલ. એલ. બી. રાજકોટ, દવા વાપરી સંતોષ થયે છે. મણીલાલ ન. બી. એ. નડીઆદ, દવાઓ સારી છે. માણેકલાલ બી. થાણદાર દાંતા, તમારી દવાથી ચી. ને જન્મ થ. 8. સા. પૃથ્વસીંહજી સુદાસણું, તમારી દવાથી કુંવર જમ્યા, ઈનામ રૂ. 150 સ્વીકારશે ઠા. સા. વડગામ, કુંવર જમ્યા, ઈનામ રૂ. 125 લેશે. ક્રષ્ણુશંકર ગી. હાઈકોર્ટ મુબઈ, જાહે૨ ખબરથી ઠગાએલાએ તમારી દવાને અનુભવ લેવો જોઈએ. યાસીનમીયાં બી. એ. કલાલ, તમારી દવાથી છોકરી જન્મી. ભવાનીશંકર ડે. એ. ઈ. જામનગર, તમારી દવા દશ માણસને આપી તેમાં એકે નીષ્ફળ થયો નથી. દેરાબજી દા. મુંબઈ, બેંક પુના. હીસ્ત્રીઆ, લેહીવા ને પ્રદર ત્રણ દરદી 24 કલાકમાં સાજા થયા. કૃપાબાઈ હે. મી. સાંદ્રા હું નહેતી ધારતી કે સ્ત્રી વર્ગની શોધ આટલી ફતેહમંદ નીવડશે. આવાં ઘણાં સર્ટીફીકેટ છે. કટીસ્નાન- પિટલીએ ને ખાવાનો દવાથી ગર્ભાશયનાં હઠીલા દરદ મટાડવામાં ગંગાબાઈની દવા ઘરોઘર જાણીતી ને માનીતી થઈ છે. દરદની હકીકત લખો-ચોગ્ય દવા વી. પી. થી મોકલશું. એડરેસઃ— {. | ગગાબાઈ પ્રાણશ કર. હે. મી. વોકટેરીયા સ્કુલ –સુ માણસા, ગુજરાત, રાક ખાસ સ્વદેશી સગવડ. - કેસર, કસ્તુરી, અમર, બરાસકપુર, ઉંચી અગરબતી, અગર, દશાંગધુપ, સોના ચાંદીના પાના, સુખડ, અતર, હીંગ, હરડે, ખાપરીયું, મેમાઈ, સીલાજીત, મોતીનો સુરમો વિગેરે ખાત્રીદાર માલ કિફાયતથી વેચનાર ખાસ એકજ દુકાન. ડી. શાન્તીલાલ કાન્તીલાલની કાં. જુમામદ,નં. 127 મુંબઇ.

Page #42
એમ. ટી. દોલ 0[ હાર ઘણું મોડું થાય તે પહેલાં તમારા સેના રાજા »વાળ પ્રત્યે ધ્યાન આપો. તમારા વાળ કાંસકીમાં નીકળી આવવા. લાગે ત્યાંસુધી થોભે નહીં. કારણકે તે વાળના મૂળમાં સડો થવાની ગંભીર સ્થિતિ સુચવે છે. તમે આજથીજ (રજીસ્ટર્ડ) તે કામીનીઆ ચમેલી, મોગરે, જુઈ વીગેરે ઉત્તમ પ્રકારના કુલેની સુગધીનું બનાવવામાં છે ઓઇલ આવ્યું છે. કપડાં અથવા રૂમાલ ઉપર લગાડતાંની સાથે દીલને પ્રફુલ્લિત કરનારી I (રજીસ્ટર્ડ) સુગંધ આસપાસ ફેલાઈ રહે છે. આ કાર- ! ણને લીધે સારે અવસરે, માંગલીક પ્રસંગે, વાપરવાનું શરૂ કરે, તે વાળના સઘળા મંદીરે જતી વખતે સુજ્ઞ જન આસરાગ ઉપર અકસીર ઇલાજ છે. વાળમાં પાસની હવા શુદ્ધ સુગંધીત બનાવવા 'ખરબચડાપણું, બ૨ડપણું, નિસ્તેજપણે માટે ઓટો દલબહાર વાપરે છે. દુર થઈ વાળ સુંદર, નરમ, સુંવાળા અને તમે પણ આ બાદશાહી અત્તર વાપરે. છે ચકચકીત થશે. આ સાદા પણ કીમતી . ( અડધા આઉસની બાટલી | રૂ. 2-0-0 ઈલાજની આજથી જ અજમાયશ કરવાનું કીંમત, 3 એક કામની ? રૂ. ૦-૧ર-૦ 1 શરૂ કરો.. તે તમારા વાળના મુળીઆને અડધા , પોષણ આપી વાળને શોભાયમાન બનાવો.. બહારગામથી મંગાવનારાને વી. પી. ખર્ચ વી પીવ ખર્ચ ૯-પ-૦ જુદા પડરો, કીચત. }1 બાટલીના 1-0-0 2 0-5-0 કરતુદા - તમારા નજદીકના દુકાનદારો પાસેથી - 2-100 0-14-0 જુદા " ખરીદતી વખતે આટે દલબહાર નામ છે કામીનીઆ ઓઈલ હરેક ગામ તથા શહેરમાં | વાંચીને સીલબંધ બાટલી ખરીદો, નહી છે. ખારાકી સામાન તથા દવા વેચનારા પાસેથી તે ભળતું જ આપી દેશે. મળી શકશે. છે સેલ એજન્ટ, | સાલ એજન્ટ, ધી એંગ્લો ઈન્ડીયન ડ્રગ ધી એંગ્લો ઇન્ડીયન ડ્રગ એન્ડ કેમીકલ કાં. એન્ડ કેમીકલ કાં. 155 વજી મામઇદ મુંબઇ, 15 જુમામસજીદ મુંબઇ. I S2. 0-8- g, આ માસિક શેડ દેવચંદ દામજીએ પોતાને માટે ભાવનગરમાં આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ” માં છાપી " શ્રાવિકા મારાંટ ની ઓફીસમાંથી પ્રગટ કર્યું.