________________
પ્રત્યેના રાગને કારણે વિષયોને કોઈપણ ભોગે ભોગવવાની તૃષ્ણા જન્મે છે, તેમને પ્રાપ્ત કરવા ગમે તેવા ઉપાયો મનુષ્ય યોજે છે, તેમની પ્રાપ્તિમાં વિધનરૂપ જે કોઈ હોય તેમના પ્રત્યે દ્વેષ અને ક્રોધ કરે છે, પરિણામે ચિત્ત ક્ષુબ્ધ થઈ જાય છે, સ્મૃતિભ્રંશ થાય છે. પોતે જે પ્રવૃત્તિમાં પડ્યો છે તેનાં શાં પરિણામો ભૂતકાળમાં અન્યોએ ભોગવ્યાં છે એ ભૂલી જાય છે, વિવેકબુદ્ધિ નાશ પામે છે અને છેવટે મનુષ્ય જ મટી જાય છે. મનુષ્યનું લક્ષણ જ વિવેકબુદ્ધિ છે. ચિત્તને ક્ષુબ્ધ કરનાર, મલીન કરનાર મળ રાગ જ છે. એટલે રાગમુક્ત નિર્મળ ચિત્ત જ મોક્ષ છે, બાકી બધું પ્રક્રિયામાત્ર છે, પરિભાષામાત્ર છે. એટલે જ જૈન ચિંતકકહે છેઃ પાયમુત્તિ વિગત મુક્તિ રેવા બૌદ્ધો કહે છે મુક્તિનિર્મતતા ધિવા અને સાંખ્યયોગ વિચારકો કહે છે: રા.વિક્ષયતિ મોક્ષદા રાગમુક્ત ચિત્તની અક્ષુબ્ધ શાન્ત સ્થિતિ જ પરમ શાન્તિ છે, પરમ સુખ છે, નિરાકુળ દશા છે, મોક્ષ છે. શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં બહુ જ સાચું કહ્યું છે કેઃ મરત્તસ્થ કુતઃ સુર્વમ્ ? જેટલો રાગ ઓછો એટલી ચિત્તશત્તિ વધુ, આ તો સૌના અનુભવની વાત છે. સંપૂર્ણ રાગમુક્તિ એટલે સંપૂર્ણ શાન્તિ, પરમ સુખ. આ જ તો મોક્ષ છે.
આચાર્ય હેમચંદ્ર એક અત્યંત મહત્ત્વની વાત કહી છે. તે જણાવે છે કે સૌ રાગોમાંદૃષ્ટિરાગ એ અત્યંત હાનિકર છે અને દુર્દાન્ત પણ છે. કૃષ્ટિાતુ પાપીવાન ગુરુ છેઃ તામપિ' દૃષ્ટિરાગ એટલે સ્વમત પ્રત્યેનો રાગ. જે કુળમાં જન્મ્યા, જે પરંપરા જન્મથી પ્રાપ્ત થઈ તે કુળ-પરંપરા દ્વારા મળેલા ખ્યાલો, વિચારો, મતો, સિદ્ધાન્તો પ્રત્યે વ્યક્તિને દૃઢ રાગ બંધાઈ જાય છે. તે વિનાવિચારે, વિના પરીક્ષાએ તેમને સ્વીકારીને જ ચાલે છે. આ દૃષ્ટિરાગથી, મતાસક્તિથી મુક્ત થવું અતિ દુષ્કર છે. આ દૃષ્ટિરાગને જ જેનો આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ કહે છે. (જુઓ Jaina Philosophy and Religion, પૃ. ૨૦૫-૨૦૬). એટલે જ આપણા સંતો, ચિંતકો અને મહાત્માઓએ આપણને કહ્યું છે કે પોતાનામાની લીધેલા ગુરુઓએ, પોતાની પરંપરાઓએ જે ઉપદેશ્ય છે તેની યુક્તિથી, તર્કથી, વિવેકબુદ્ધિથી પરીક્ષા કરી લીધા પછી જો કલ્યાણકારી અને હિતકર જણાય તો જ તેનો સ્વીકાર કરવો, અન્યથા તેનો સ્વીકાર ન કરવો. ઔપનિષદિક પરંપરા આધ્યાત્મિક વિકાસના ચાર સોપાનો સ્વીકારે છે. તે છે–દર્શન (શ્રદ્ધા), શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસન(ધ્યાન). મનનનું અત્યંત મહત્ત્વ છે. ગુરૂમુખે જે સાંભળ્યું તેના ઉપર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
