________________
ઉત્તરમાં શ્રીમદ્જીએ માનવીની મૂળભૂત સંરક્ષણ વૃત્તિ પર ઘા કર્યો હતો. ગાંધીજીને સમાધાન થયું અને આશ્રમમાં કદી સાપ ન મારવાનો નિશ્ચય કર્યો. આ પત્રની પ્રેરણાથી ગાંધીજીના જીવનમાં ભયથી નિર્ભયતાની યાત્રામાં બળ મળ્યું.
સામાન્ય માન્યતા એવી હતી કે વેપાર અને પરમાર્થ અથવા ધર્મ એ બે અલગ વસ્તુ છે. વેપારમાં ધર્મ કરવો એ ગાંડપણ છે એમ કરવા જતાં બન્ને બગડે આ માન્યતાને કારણે કેટલાંય જીવોની મૂંઝવણ વધી જાય, અથવા આ માન્યતા ખોટી ન હોય તો આપણા કપાળે કેવળ નિરાશા જ લખાયેલી હોય, પરંતુ શ્રીમદ્ અને ગાંધીજી બેઉ દઢપણે માનતા કે એવી એક પણ વસ્તુ નથી. એવો એક પણ વ્યવહાર નથી કે જેમાંથી આપણે ધર્મને દૂર રાખી શકીએ. શ્રીમદ્જીએ પોતાના જીવનમાં હીરાના વેપારમાં અનુકંપા અને ધર્મ ભાવનાને કારણે લાખો રૂપિયાનો નફો જતો કરેલો.
ગાંધીજીએ ખૂબ સ્પષ્ટતાથી લખ્યું છે કે, “ધાર્મિક મનુષ્યનો ધર્મ તેના પ્રત્યેક કાર્યમાં જણાવો જ જોઈએ.” ગાંધીજીએ પણ સ્વાતંત્ર્ય ચળવળ કે રાજકરણના કાર્યોમાં ધર્મબુદ્ધિને છેદ દીધો નથી, તે આપણે સૌ જાણીએ છીએ.
મુંબઈમાં એક વખત શ્રીમદ્દ અને ગાંધીજી વચ્ચે દયાધર્મ અંગે ચર્ચા ચાલી, ચામડું વાપરવું કે નહીં તેનો વિચાર ચાલતો હતો. છેવટે બન્ને એવા મત પર આવ્યા કે ચામડા વિના તો ચલાવી શકાય જ નહીં. ખેતીમાં કોસ વગેરેમાં તેની જરૂર પડે. પરંતુ ચામડું માથે તો ન જ પહેરીએ.
ગાંધીજીએ જરા ચકાસણી કરતાં શ્રીમદ્જીને પૂછયુ, આપને માથે ટોપીમાં શું છે? અહર્નિશ આત્મચિંતનમાં રહેનારા શ્રીમદ્જી પોતે શું પહેરે
ઓઢે છે તેનો ઝાઝો ખ્યાલ રહેતો નહિ. પરંતુ ગાંધીજીએ નિર્દેશ કર્યો કે તુર્ત જ ટોપીમાંથી ચામડુ તોડી કાઢયું. ત્યાર પછી ગાંધીજીએ પણ ચામડાના બેરીંગવાળા ચરખાના મોડેલનો અસ્વીકાર કર્યો. આ પ્રસંગથી આ બન્ને આત્માઓની અપાર કરુણાબુદ્ધિ, નિરાભિમાનતા અને સરળતાનાં દર્શન થાય છે.
પ્રિટોરિયામાં ગાંધીને ઘણા મિત્રોએ ખ્રિસ્તી ધર્મમાં રસ લેવા જણાવ્યું.
