________________
“કાવ્ય, સાહિત્ય કે સંગીત આદિ કળા જો આત્માર્થે ન હોય તો કલ્પિત છે. કલ્પિત એટલે નિરર્થક સાર્થક નહીં તે - જીવનની કલ્પના માત્ર. ભક્તિ પ્રયોજરૂપ કે આત્માર્થ ન હોય તો બધું જ કલ્પિત.”
– શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર (પ્રાસંગિક ઉપદેશનોંધ માંથી) શ્રીમદ્ભુએ આ એક વાક્યમાં ખૂબ જ ગહન વાત કહી છે. ગાગરમાં સાગર જેવા આ મહત્વના એક વાક્ય ઉપર ચિંતન કરીએ તો કલા અને સાહિત્ય સર્જનને એક નવી દિશા મળશે.
પરમ કૃપાળુ શ્રીમદ્ઘના કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે, કાવ્ય, સાહિત્ય કે સંગીત વિગેરે કલાઓમાં જો આત્મશ્રેયનું ધ્યેય ભળે, તે સર્જનને આત્મકલ્યાણનું કારણ મળે તો તે કલા સાર્થક બને. કલાનું અંતિમ ધ્યેય પરમ સમીપે પહોંચવાના હેતુ રૂપ હોય તો જ કલા સાધના બની શકે અને તે સ્વ-પરને કલ્યાણકારી બની શકે.
સંગીત, કલા કે સાહિત્ય જગતના સાધકો કદાચ આ વાત સંપૂર્ણ રીતે ન પણ સ્વીકારે પરંતુ અનેકાંત દષ્ટિએ વિચારતા આ તથ્યનો
સ્વીકરા થઈ શકે.
સાંપ્રત સમાજ જીવનનો પ્રવાહ, માનવમનની કલ્પનાશક્તિ અને વિવિધ કલાઓના અનેક પાસાઓને લક્ષમાં લઈને જ આ વિધાનનો યથાર્થ સ્વીકાર થઈ શકે. કલાકારને સર્જન સ્વાતંત્ર્યનો અધિકાર છે સ્વચ્છંદતાનો નિહ. સદ્નચરણમાંથી પરાવર્તિત થયેલી કલામાં સાત્વિકતા આવશે માટે જ ગાંધીજી કહેતા કે ‘શીલ એવું સર્જન.’
અહીં એ વાતનું પણ સ્મરણ રાખવું પડશે કે આ વિધાન શ્રીમદ્ભુ કહે છે અને શ્રીમદ્જીની દરેક વાત કે વિચાર આત્મલક્ષી જ હોય.
કોઈ કલાકાર કે સર્જકને કલાકૃતિના સર્જનનું આપણે કારણ પૂછીએ
