________________
પરના દુઃખને પોતાનું દુઃખ માની તે દૂર કરવું તે દયા ધર્મ છે. વ્યવહારમાં સર્વ જીવોને સુખ મળે તેવી મહાવીરની શિખામણનું પાલન કરવાથી અધર્મ કે હિંસાનો દોષ ટળે છે કેમ કે જેમાં કોઈ પ્રાણીનું અહિત, દુઃખ કે અસંતોષ રહ્યાં છે ત્યાં દયા નથી. આ અધર્મનો દોષ ટાળવા અભયદાન સાથે સંતોષ સૌ પ્રાણીને મળે તે જોવું જોઈએ. અભયદાનમાં મૈત્રીભાવ અભિપ્રેત છે. ભગવાનના કહેલા ધર્મ તત્વથી સર્વ પ્રાણી અભય થાય છે. આ સંસારના ભયોથી ભયભીતને અહિંસા પરમ ઔષધિરૂપ અને ભૂતમાત્રની માતા સમાન હિતકારી છે, તેથી અહિંસાને જગતમાતા જગદંબા કહે છે. તે સમસ્ત જીવોનું પ્રતિપાલન કરે છે. અહિંસા જ આનંદની પરિપાટી ઉભી કરે છે. આ અહિંસાના વિધેયાત્મક સ્વરૂપ દયાને જેનો કુળદેવી સમાન ગણે છે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રએ આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રની ૩૮ અને ૧૦૮મી ગાથામાં દયા ધર્મ અંગે ખૂબજ સુંદર વાત કરી છે.
કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મોક્ષ અભિલાષ; ભવે ખેદ પ્રાણી દયા, ત્યાં આત્માર્થનિવાસ.
આ ગાથા સમજાવતા વિદ્વાન સાધ્વી ડૉ. તરુલતાબાઈ મહાસતીજી એ કહ્યું છે કે,
જેના સમગ્ર જીવનમાં પ્રાણીદયા અભિપ્રેત છે. તેવા જીવોનો શ્રીમજી આત્માર્થીમાં સમાવેશ કરે છે. જીવદયાને આત્માર્થીનો ચોથો ગુણ કહ્યો 'જેને પ્રાણીદયા, અનુકંપા અને કરૂણાદ્રષ્ટિ લાધી છે – એવો આત્માર્થી જીવ, સર્વ પ્રાણીઓમાં સમાન આત્મા જ ભાળતો હોય છે. સહુને સિદ્ધ સમાન વિશુદ્ધ દ્રષ્ટિએ જાણતો હોય, તેથી કોઈ જીવે કરેલા રાગ, દ્વેષ એ જીવનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ નથી પણ તેના અજ્ઞાનનું જ પરિણામ છે; તેથી તેના અજ્ઞાન પર તો કરૂણા જ સંભવે, તેના અજ્ઞાનના નિમિત્તે આત્માર્થીને રાગ દ્વેષ ન સંભવે, મૌત્રીભાવે પ્રેમ ઉપજે, તેના ઉપાધિ કે દુઃખો પરત્વે કરૂણા ઉપજે.”
જાગૃતિ સેવતા આત્માર્થી જીવની જાગેલી જીવદયા, ભાવદયા સહજ રૂપે અન્ય જીવ પ્રત્યે અનુકંપા ભાવથી વરસી પડે એટલે દ્રવ્ય દયા તો
