________________
૧૪
શ્રીમદ રાજચંદ્ર
વયે હેમચંદ્રાચાર્યે દીક્ષા લી ત્યારે શ્રીમદને એ ઉંમરે જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉદ્ભવ્યું. હેમચંદ્રાચાર્યે કુમારપાળ મહારાજાને પ્રતિબોધ કર્યા જ્યારે શ્રીમદ્દે ગાંધીજીને હિંદુ ધર્મમાં સ્થિર કર્યા.
શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર ઈડર વગેરે ળોએ એકાંતમાં - વનોમાં કે પહાડોમાં ઘણો વખત આત્મચિંતનાર્થે રહેતા. તેઓ ને પોતે ઓળખાઈ જાય, અથવા પોતાના સ્થળની ખબર પડી જાય, તેવી ધાસ્તીથી ઘણા ગુપ્ત રહેવાનો હંમેશાં પ્રયાસ કરતા. છતાં તેઓ વારંવાર ઓળખાઈ જતા અને લોકોની મોટી સંખ્યા તેમના ઉપદેશ અને શિક્ષાવચનો શ્રવણ કરવાની જિજ્ઞાસાથી તેમની પાછળ પડતી.
શ્રી રાજચન્દ્રમાં સાચી જિજ્ઞાસા ઉદય પામતાં જ તેમના તરફ શ્રી લલ્લુજી મહારાજ ઇત્યાદિ સાધુપુરુષો તથા અંબાલાલભાઈ, સૌભાગ્યભાઈ, જૂઠાભાઈ ઇત્યાદિ ગૃહસ્થો વગેરે બધા વર્ગના મનુષ્યો ખેંચાવા લાગ્યા. મહાત્મા ગાંધીજી પણ બૅરિસ્ટર થઈને વિલાયતથી હિંદુમાં આવ્યા ત્યારે તેમના પરિચયમાં આવ્યા હતા. ગાંધીજીએ શ્રીમદ્ વિશે પોતાની આત્મકથામાં તેમ જ અન્યત્ર ઉલ્લેખો કર્યા છે. એમણે લખ્યું છે: ‘‘હિંદુ ધર્મમાં મને શંકા થઈ તે સમયે તેના નિવારણમાં મદદ કરનાર રાયચંદભાઈ હતા.'' તેમણે આત્મકથામાં લખ્યું છેઃ ‘‘મારા જીવન ઉપર ઊંડી છાપ પાડનાર આધુનિક મનુષ્યો ત્રણ છે: રાયચંદભાઈએ તેમના જીવંત સંસર્ગથી, ટૉલ્સ્ટૉયે તેમના ‘વૈકુંઠ તારા હૃદયમાં છે' નામના પુસ્તકથી, ને રસ્કિને ‘અન્ટુ ધિસ લાસ્ટ' ‘સર્વોદય’ નામના પુસ્તકથી મને ચકિત કર્યો.'' વળી એમણે લખ્યું છે કે, ‘‘મેં ઘણાનાં જીવનમાંથી ઘણું લીધું છે. પણ
