Prakrit Praveshika 1

Author(s): Prabhudas Bechardas Parekh, Prashamrativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna

Page 3

તલસ્પર્શી તુલના પછી જ હિંદી, બંગાળી, મરાઠી, ગુજરાતી,
સ્થપાયા પછી એય સંસ્કૃતિની ખીલવણીમાં ઉપયોગી થઈ શકે એ પંજાબી વગેરે આધુનિક પ્રચલિત ભાષાઓનાં વ્યાકરણને લગતા
દૃષ્ટિથી પ્રથમ સંસ્કૃત અને પાલીભાષાનો અભ્યાસ આ દેશમાં નિર્ણયાત્મક નિયમો અને વ્યુત્પત્તિ-વ્યુત્પાદનો સાંગોપાંગ તૈયાર
ખૂબ પ્રચારવામાં આવ્યો છે. લગભગ એ દૃષ્ટિથી એ બન્ને ધર્મોનું કરી શકાય છે. તથા આર્ય સંસ્કૃતિનો આત્મા સમજાવનારું
સાહિત્ય પણ ઘણું ખેડાઈ ગયું છે. (જો કે – ભારતની પ્રાચીન સાહિત્ય ઉકેલવાને પણ એ બન્ને ભાષાઓના અભ્યાસની પરમ
પ્રણાલિકાથી થતાં પઠન-પાઠનને એટલો બધો ધક્કો લાગ્યો છે, કે આવશ્યકતા રહે છે. સંસ્કૃત ભાષામાં સાહિત્યની દરેકે દરેક
જેને પરિણામે ભારતીય સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિથી નવા નવા તત્ત્વ શાખાઓની જેમ વિવિધ પ્રકારનો ગ્રંથસંગ્રહ મળી આવે છે, તે જ
સંશોધનનું કાર્ય લગભગ બંધ પડતું જાય છે.) પ્રમાણે પ્રાકૃત ભાષાઓમાં પણ હોવાનો સંભવ છે, જેમાંનો
તે યુરોપીય વિદ્વાનોનું લક્ષ્ય હવે પ્રાકૃત ભાષાનાં અને જૈન કેટલોક ભાગ હાલ મોજુદ છે. તેના કરતાં અનેક ગણો સંગ્રહ
ધર્મનાં સાહિત્યના અભ્યાસ તરફ ગયું છે. તેના લાભાલાભની પ્રાચીનકાળે વિદ્યમાન હોવાના પુરાવા મળે છે.
મીમાંસામાં અત્રે ઉતરીશું નહીં. તો પણ જીજ્ઞાસુઓએ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતઃ એ બન્ને ય ભાષાનું સાહિત્ય જૈન, બૌદ્ધ
જીવનવિકાસ અને વિશ્વાવલોકન નામના અમારા ગ્રંથના ભાગ ૧ અને વૈદિક – ભારતનાં એ ત્રણેય પ્રધાન દર્શનોના અનુયાયી
ખંડ ૧, અને પુસ્તક પ્રથમના પૃષ્ઠ વાંચી જવા. વિદ્વાનોએ સબળ પ્રયત્નોથી ખીલવ્યું છે. કોઈએ જરા પણ ન્યૂનતા
આ પ્રવેશિકા લખવાનો અમારો મુખ્ય ઉદ્દેશ હાલ કેટલાક રાખી હોય, એવા પુરાવા જણાતા નથી.
વર્ષોથી સંસ્કૃત ભાષાના પઠન-પાઠનને જાહેરમાં વેગ મળવાથી તો પણ જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મનું પ્રધાન ધાર્મિક સાહિત્ય ખાસ
આપણા સંઘમાં પણ અનાયાસે જ વેગ આવ્યો હતો. છતાં કરીને એક જાતની પ્રાકૃત ભાષાઓમાં લખાયેલું છે. અને વૈદિક
આપણને ઉપયોગી પ્રધાન પ્રાકૃત ભાષાના અભ્યાસનો વેગ વધારે ધર્મનું સાહિત્ય મોટા પ્રમાણમાં સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલું છે. તેથી,
ધીમો પડી ગયો હતો. પરિણામે કેટલાક મુનિમહારાજાઓ અને પ્રાચીનકાળમાં બન્ને ભાષાઓનો અભ્યાસ સતત ચાલુ હતો. દરેક
સાધ્વીજી મહારાજાઓને ગ્રંથવાચનમાં જ્યાં પ્રાકૃત ભાગ આવે સૈકાનો ઇતિહાસ તપાસીશું તો સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીઓ જેમ
ત્યાં મુશ્કેલી ઊભી થાય છે, તેમજ સંસ્કૃત અધ્યાપકો પણ તેને સંખ્યાબંધ મળી આવે છે, તેમ પ્રાકૃત ભાષાના પૂર્વકાલે સંખ્યાબંધ
સ્થળે અલિત થાય છે, એવો ખાસ અનુભવ છે. અને પાછળથી વિરલ વિરલ પણ અભ્યાસીઓ મળી આવે છે.
તેથી, સામાન્ય રીતે ગુજરાતી ભાષા જાણનારાઓ માટે ભારતમાં બ્રિટીશ રાજય પછી તે રાજ્યનાં પ્રધાન અંગ
સરળતાથી પ્રાકૃત ભાષામાં પ્રવેશ કરવા - નામ અને ધાતુઓનાં તરીકે અને આધુનિક સંસ્કૃતિના પ્રાણાધાર રૂપે આધુનિક શિક્ષણ –
રૂપાન્તરો વગેરેનાં સ્પષ્ટીકરણ સાથેનું – કોઈ ખાસ પુસ્તક ન પ્રણાલીનો પ્રચાર કરનારી યુનિવર્સિટીઓ જુદા જુદા પ્રાંતોમાં
હોવાથી, તે ભાષાનો અભ્યાસ રસમય બનાવવા આ પ્રાથમિક D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof