________________
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯.
શનિ-રવિમાં આ કસફર્ડ , કેમ્બ્રિજ,
મીરા, હું કોંગ્રેસમાંથી નીકળી
‘તમારાથી જુદા પડવાની કલ્પનાથી પણ બર્મિંગહામ, ક્વેકર સેન્ટર વગેરે સ્થળે જવાનું જવાના નિર્ણય પર આવ્યો છું.’ મારી નસ ખેંચાય છે.” મીરાબહેન કઠોર થતું. ઔપચારિક મુલાકાતો ખૂટતી ન હતી,
આત્મઆલોચક હતાં. પોતાની બાપુ પ્રત્યેની જનતા સાથે સંપર્ક થતો ન હતો. મીરાબહેન કહે, ‘જાહેર સભા ભક્તિ, બુદ્ધિ કરતાં ઘણી વધુ પ્રબળ છે તે સમજતાં. ૧૯૩૧માં રાખીએ ?” બાપુએ હા પાડી. પણ એમ થવા ન દેવાયું. અંગ્રેજો મીરાબહેનના મા ઇંગ્લેન્ડમાં મૃત્યુ પામ્યાં. દર અઠવાડિયે તેમનો પત્ર ઈચ્છતા ન હતા કે બાપુ લોકોને મળે. તો પણ લેન્કેશાયરમાં બાપુ આવતો. માના મૃત્યુથી મીરાબહેનના જીવનમાં ખાલીપણું સર્જાયું. મિલમજૂરોને મળ્યા. પરદેશી કાપડનો બહિષ્કાર શા માટે કર્યો તે મીરાબહેનને ભારત આવ્યાને સાત વર્ષ થયાં હતાં. હજી પ્રશ્નના જવાબમાં બાપુએ કહ્યું, ‘અહીંની બેકારી જોઈને મને દુ:ખ વ્યક્તિગત સેવા વિશે ચર્ચા ચાલતી જ હતી. ‘તમે જેલમાં હો છો થાય છે, પણ અહીં ભૂખમરો નથી. અમારે ત્યાં ભૂખમરો છે. હું ત્યારે મને ફૂરણા થાય છે કે તમામ શક્તિપૂર્વક મારે તમારું કામ તમારો શુભેચ્છક છું, પણ હિન્દુસ્તાનના લાખો ગરીબોની કબર ચાલુ રાખવું. તમે અહીં હો છો ત્યારે આવી જ કોઈ ફૂરણાથી હું પર તમે અમીર થવાનું ન વિચારશો.’ જ્યાં બાપુ જતા, લોકો પોતાને સંકેલી મોન સમર્પણમાં લીન હોઉં છું.’ ગાંધીજીએ લખ્યું, ઊભરાતા. છૂપી પોલીસના સતત સાથે રહેતા માણસો કહેતા, ‘હું સમજું છું કે મારી સેવા એ તારા માટે વ્યક્ત થવાની એક રીત છે. ‘અમારા રાજા-મહારાજાને મળવા પણ આટલો ધસારો નથી થતો.' જેલમાંથી છૂટું પછી તું તે કરજે. હવે હું તને રોકીશ નહીં.’ ગાંધીજીને
મુસાફરીમાં મિલ્ટન હીથ પાસેથી પસાર થવાનું થયું. પોતે જ્યાં દેશસેવકો જોઈતા હતા, અંગત પરિચારકો નહીં. પણ મીરાબહેનની રહ્યા હતા એ જગ્યા બાપુને બતાવવાનું મીરાબહેનને મન થયું, પણ મનોસ્થિતિને પણ તેઓ સમજતા હતા. વખત ન હતો.
મીરાબહેનની ટીકા કરતા એક સાથીને બાપુએ લખ્યું, ‘મેં મીરાને પરિષદમાં બાપુએ સ્પષ્ટપણે ઈંગ્લેન્ડની ભૂલો અને છેતરપિંડી રડાવી છે તેટલું કોઈને નહીં રડાવ્યા હોય. મીરાનું આત્મસમર્પણ બતાવ્યા. કહ્યું, ‘અમારે પૂર્ણ સ્વરાજ જોઈએ છે. સાથે ઇંગ્લેન્ડ સાથેનો પ્રશંસાની હદની બહારનું છે. હું તેને સંપૂર્ણ જોવા માગું છું તેથી બરાબરીનો, માનભર્યો સંબંધ પણ.’ અંગ્રેજો શબ્દજાળ રચતા. તેના પર કઠોર થાઉં છું અને તેથી તેને દુઃખ થાય છે.' સમાધાન શક્ય ન હતું.
જેલમાં ગાંધીજીએ હરિજનો માટે ઉપવાસ કર્યા. મીરાબહેન બાપુ x x x
પાસે રહેવા માગતા હતાં, પણ સત્તાવાળાઓએ મળવાની પરવાનગી ભારત પાછા ફરતાં ગાંધીજી અને મીરાબહેન વિલેનેવ, પણ ન આપી. ‘જો હું તમને જોઈ નહીં શકું, તમારો અવાજ સાંભળી સ્વીઝરલેન્ડમાં રોમા રોલાંને મળવા ગયાં. લંડનના કોલાહલથી નહીં શકું તો મારું માથું ફાટી જશે. મારે આખા વિશ્વમાં તમારા દૂર આ શાંત એકાંત સ્થળે મીરાબહેને પોતાનું મુક્ત અને સ્વતંત્ર સિવાય પોતાનું કોઈ માણસ નથી, કોઈ વિચાર નથી.' ગાંધીજીએ પૂર્વજીવન યાદ આવી ગયું. એ વખતે તેમણે આ સ્થળોની મુલાકાત જેલના સત્તાવાળાઓને કહ્યું કે જો મીરાબહેનને મળવા નહીં દેવાય પહેલીવાર લીધી હતી. અત્યારે સ્થળો તો એ જ હતાં, પણ પોતે તો પોતે કોઈને જ નહીં મળે. જાણે પોતાના જ રચેલા કારાગારમાં કેદ હતાં. રોમા રોલાંની વેધક દરમ્યાન મીરાબહેનની ‘અસહકાર ચળવળને વેગ આપવા માટે વાદળી આંખોએ એ વ્યથા વધારી. આ મુલાકાત પછી રોમા રોલાએ ધરપકડ થઈ. ગાંધીજી છૂટ્યા પછી મીરાબહેનને મળવા જેલમાં પોતાના એક અમેરિકન મિત્રને પત્ર લખ્યો તેમાં મીરાબહેનને ‘ગ્રીક ગયા, ત્યારે તેમની છેલ્લી મુલાકાતને દોઢ વર્ષ થઈ ગયું હતું. કૃષિદેવી' જેવાં અને બાપુને ‘શાંત સ્વસ્થ અવાજમાં વિરોધીઓને ૧૯૩૩નો જુલાઈ મહિનો હતો. ગાંધીજી બે વાર મીરાબહેનને જેલમાં મૂંઝવે તેવા કઠોર સત્યો સંભળાવનાર, કદી ન થાકતા નાનકડા મળ્યા. પછી ફરી તેમની ધરપકડ થઈ. ફરી ઉપવાસ, ફરી તબિયત બોખા માણસ' તરીકે વર્ણવ્યા છે.
બગડી. મીરાબહેન ખળભળી ઊઠ્યાં, “ઈશ્વરે મને તેમના XXX
સંદેશવાહકની દેખભાળ સોંપી છે. તે માટેનું બળ પણ ઈશ્વર જ ભારત આવ્યા પછી મીરાબહેનના એ વિચારો દૂર હડસેલાઈ આપશે. બાપુ, તમારા દ્વારા થતા દરેક કામ માટે હું એ બળ ખર્ચીશ. ગયા. મહાત્મા અને મીરાબહેન બંનેએ વિવિધ જેલો ભોગવી. અત્યારે જો હું કંઈ ન કરી શકી તો મારો પ્રેમ નિરર્થક છે.” બાપુ બ્રિટીશો સાથે વાટાઘાટ કરી. એકબીજાને મળવાનો વખત ઓછો જેલમાં હતા, મીરાબહેને પોતાને કામમાં ડૂબાડી દીધાં. પત્રવ્યવહાર મળતો. તો પણ, ૧૯૩૩ની મધ્યમાં ગાંધીજી ઉપવાસ પર ઊતર્યા લગભગ બંધ થયો હતો. મુલાકાત મળી, ન મળવા જેવી. આશ્રમમાં ત્યારે પણ પત્રો લખાવાના ચાલુ હતા. મીરાબહેન લગભગ રોજ અકળામણ થવા લાગી. મીરાબહેન ખાદીનો પ્રચાર કરવા બિહાર, પત્ર લખતાં. આ વાક્ય તો હોય જ, ‘તમારે લાયક નથી. હું વધુ મદ્રાસ, કોલકાતાના પ્રવાસે નીકળ્યાં. પોલીસ તેમના પર નજર ને વધુ પ્રયત્ન કરતી રહીશ.” અને “બાપુ, હું તમારા ચરણોમાં છું.' રાખતી હતી. જાણીજોઈને પકડાવું નહીં તેવો બાપુનો આદેશ હતો.
