Prabuddha Jivan 2015 12

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/526089/1

Page #1

આઈજી,
ગુજરાતી-અંગ્રેજી વર્ષ-૩ (કુલ વર્ષ ૬ ૩) . અંક-૯, ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ • પાના ૪૪ • કીમત રૂા. ૨૦
RNINO. MAHBIL/2013/50453
છે? 3g©e O Gીળી -
YEAR:3, ISSUE: 9. DECEMBER, 2015, PAGES 44. PRICE 20
CDS
6ી
fernen
જ0Us

Page #2

ઇ
: ૯
કલાક ૯ ૯ "
હી
લ
૯
૯
૯ :
આ
છે
પ્રેરક પ્રસંગ
GCER
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ જિન-વચન . નિયમન | રોગ દૂર કરવો
ઈટાલીના મિલાનો શહેરમાં વિશ્વવિખ્યાત દેવાલય બાંધતી વખતે કેટલીક મૂર્તિઓ એવી ઊંચી ને समाए पेहाए परिव्ययंतो
ભીડાતી જગ્યાએ મૂકવાની હતી. કોઈની નજર ત્યાં સુધી ન પહોંચી શકે. તો પણ શિલ્પકાર પોતાના सिया मणो निस्सरई बहिद्धा ।
કામમાં લીન થઈને એક-એક રેખાઓમાં ને મરોડમાં પોતાની કલા ઠાલવીને પોતાની મૂર્તિઓ કોતરતો न सा महं नो वि अहं पि तीसे
હતો. ડ્રવ તાવો વિપજ્ઞ રાÉ II (૩.૨-૪)
| મિત્રોએ જોઈને ટીકા કરી ‘આ મૂર્તિ પર કોઈની નજર સરખીયે પડવાની નથી તો પછી એની
પાછળ આટલી બધી મહેનત કેમ ઉઠાવો છો ? ઝટ પતાવી દો તો ય ચાલશે.' સમષ્ટિપૂર્વક વિચરતાં વિચરતાં મન કદાચ જો
શિલ્પીએ મૂર્તિમાંથી આંખ ઊંચી કર્યા વગર જવાબ આપ્યો, ‘મારી કૃતિ છે એટલે શ્રેષ્ઠ જોઈએ. સંયમમાંથી બહાર નીકળી જાય તો, “આ
પછી ભલે કોઈ એ જુએ કે ન જુએ. હું તો જોઉં છું અને બીજું કોઈ નહીં તો ભગવાન તો એ જોશે જ ને ! ભોગપદાર્થ મારા નથી અને હું તેમનો નથી' – એવો વિચાર કરીને એના પ્રત્યેનો રાગ દૂર કરવો.
1 ફાધર વાલેસ While practising equanimity, if the mind
સર્જન-સુચિ loses confidence in self-control, imagine that - "the objects of material
ક્રમ કૃતિ pleasures are not mine and I do not
કર્તા
પૃષ્ઠ belong to them, and thus you will get detached from them. ૧. બે સૂર્ય – શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર – મહાત્મા ગાંધી
ડૉ. ધનવંત શાહ ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ ગ્રંથિત ‘ગિન વન' માંથી
૨. મારે ‘જૈન’ બનવું છે, બોલો, મારે શું કરવું? ડૉ. ગુણવંત શાહ
૩. ભારતીય અને પાશ્ચાત દર્શનોમાં ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ની ગંગોત્રી | આત્મા-પરમાત્માનો ખ્યાલ
ડૉ. નરેશ વેદ ૧, શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘ પત્રિકા ૪, તથાગતનું દર્શન
ભાણદેવજી - ૧૯૨૯ થી ૧૯૩૨ ૫. ‘બિલવેડ બાપુ’
સોનલ પરીખ ૨. પ્રબુદ્ધ જેના ૧૯૩૨ થી ૧૯૩૩ ૬, કાલ-આજ-કાલ
ડૉ. સેજલ શાહ બ્રિટિશ સરકાર સામે ન ઝૂકવું
૭. જૈન દર્શન અને વિજ્ઞાન પર એટલે નવા નામે ૩. તરૂણ જૈન | એક બૃહદ્ આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસંવાદ
મુનિ અભિજિતકુમાર ૧૯૩૪ થી ૧૯૩૭
૮, ૮૧મી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાનું આયોજન ૪, પુનઃ પ્રબુદ્ધ જેનના નામથી પ્રકાશન
૯. અવસર : ‘અક્ષરદીપને અજવાળે ચાલ્યો એકલવીર' - ૧૯૩૯-૧૯૫૩ ૫. પ્રબુદ્ધ જેન નવા શીર્ષક બન્યું 'પ્રબુદ્ધ જીવન'
શ્રી જયભિખ્ખના જીવનસંઘર્ષને આલેખતી નાટ્યપ્રસ્તુતિ કીર્તિદા દલાલ ૧૯૫૩ થી ૧૦. વિદેશોમાં જૈનો અને જૈનધર્મ
હિંમતલાલ ગાંધી • શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘના મુખપત્રની ૧૯૨૯ થી,
ભાવ-પ્રતિભાવ એટલે ૮૫ વર્ષથી અવિરત સફર, પહેલા સાપ્તાહિક, પછી અર્ધમાસિક અને ત્યારબાદ માસિક
૧૨. શ્રી મું. જૈ. યુ. સંઘની કાર્યવાહક સમિતી, કો-ઓપ્ટ સભ્યો, ૨૦૧૫ માં 'પ્રબુદ્ધ જીવન'નો ૬૩મા વર્ષમાં પ્રવેશ નિમંત્રિત સભ્યો, અન્ય પ્રવૃત્તિઓ અને સબ કમિટીઓ • ૨૦૧૩ એપ્રિલથી સરકારી મંજૂરી સાથે 'પ્રબુદ્ધ જીવન' ૧૩. સર્જન-સ્વાગત
ડૉ. કલા શાહ એક સંયુક્ત ગુજરાતી-અંગ્રેજીમાં, એટલે ૨૦૧૩
એપ્રિલથી ગુજરાતી-અંગ્રેજી ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ વર્ષ–૩. ૧૪. શ્રી મું. જૈ, યુ. સંઘને પ્રાપ્ત થયેલ અનુદાન • કુલ ૬ ૩મું વર્ષ. 15. The Seeker's Diary : Double Trouble
Rashma Jain • ૨૦૦૮ ઑગસ્ટથી ‘પ્રબુદ્ધ જીવન ' અને પર્યુષણ
16. Enlighten yourself by Self Study of વ્યાખ્યાનમાળા સંસ્થાની વેબ સાઈટ ઉપરથી જોઈ-સાંભળી
Jainology Leson 9 Theory of Knowlledge Dr. Kamini Gogri શકશો. 17. The Seventh Chakravarty Aranath
Dr. Renuka Porwal પ્રબુદ્ધ વાચકોને પ્રણામ 18.. The Seventh Chakravarty Aranath
Dr. Renuka Porwal પૂર્વ મંત્રી મહાશયો
Pictorial Story (Colour Feature) ૧૯, પંથે પંથે પાથેય : ધર્મનો પ્રયોગ
રશ્મિન ચંદુલાલ સંઘવી જમનાદાસ અમરચંદ ગાંધી ચંદ્રકાંત સુતરિયા રતિલાલ સી. કોઠારી
સમ્રાટ સંપ્રતિ સંગ્રહાલયમાં સંગ્રહિત મણિલાલ મોકમચંદ શાહ જટુભાઈ મહેતા
ધાતુ પ્રતિમા પંચમુખી સરસ્વતી દેવી પરમાણંદ કુંવરજી કાપડિયા
સૌજન્ય : આચાર્ય કે લાસસાગર સૂરિ ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
જ્ઞાનમંદિર, કોબા પ્રકાશિત “શ્રુતસાગર' ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ
૧૧.
૩૪
T
અકતું મુખપૃષ્ઠ

Page #3

Regd. With Registrar of Newspaper for India No. MAHBIL/2013/50453 • ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ ગુજરાતી-અંગ્રેજી વર્ષ : ૩ (કુલ વર્ષ ૬૩) • અંક : ૯• ડિસેમ્બર ૨૦૧૫ •વિક્રમ સંવત ૨૦૭૨ વીર સંવત ૨૫૪૨૦ માગશિર્ષ સુદ તિથિ ૫ •
૦ ૦ ૦ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ પત્રિકા ૦ ૦ ૦
(પ્રારંભ સન ૧૯૨૯થી)
પ્રભુઠ્ઠ @JG6
૦ ૦ વાર્ષિક લવાજમ રૂા.૨૦૦/-૦ ૦
૦૦ છૂટક નકલ રૂા. ૨૦-૦૦ માનદ તંત્રી : ડૉ. ધનવંત શાહ
સૂર્ય
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર મહાત્મા ગાંધી
આ કાર્તિકી પૂર્ણિમા, વિક્રમ સંવત ૨૦૭૨ના પરમ કૃપાળુ દેવ શ્રીમના ભક્તોની મુખેથી પણ સાંભળ્યું છે, એટલે આ કથનનો શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની ૧૪૮મી જન્મતિથિ.(જન્મ વિ. સં. ૧૯૨૪) પ્રચાર બહોળો છે.
આ નિમિત્તે પૂજ્ય શ્રી વિશે વિશેષ સ્વાધ્યાય કરવાની ભાવના શ્રીમની મહત્તા અને મહાનતા દર્શાવવા આ કથનનો ઉપયોગ થઈ. વાંચ્યું, સાંભળ્યું. યુ ટ્યુબ ઉપર શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર શ્રેણીમાં એક થાય છે. જે સત્ય નથી એનો આસરો લેવાય છે. નાટક “અત્ર અને તત્ર તું સર્વત્ર' IS
કે વળજ્ઞાન કક્ષાના મહા આ અંકના સૌજન્યદાતા જોયું. નાટક પૂર્વે કે પછી એના
આત્મા શ્રીમની મહત્તા દિગ્દર્શકે ઉચ્ચારણ કર્યું કે “આ
સરલા
દર્શાવવા શું આવા અવલંબનની નાટક તૈયાર કરવાનો આશય
જરૂર ખરી? શ્રીમના જીવન પ્રસંગોને
પૂ. શ્રીમદ્ એક સૂર્ય છે. ઉજાગર કરવાનો છે. શ્રીમદ્
પૂ. ગાંધીજી એક સૂર્ય છે. ગાંધીજીના આધ્યાત્મિક ગુરુ
બન્નેને નિજનિજનું અલૌકિક તરીકે પણ ઓળખાય છે.''
તેજ છે. વિશેષમાં આ નાટકની
| શ્રીમદ્ નો જન્મ સન ઉદ્ઘોષિકા જીગ્નેષ પટેલે (TV9) પણ એવું કહ્યું કે, “શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને ૧૮૬૭માં (વિ. સં. ૧૯૨૪) અને ગાંધીજીનો જન્મ સન ૧૮૬૯માં ગાંધીજી પણ ગુરુ માનતા હતા.'
એટલે શ્રીમદ્ ગાંધીજીથી પોણા બે વર્ષ મોટા. બન્ને સૌરાષ્ટ્રના આ પ્રકારનું કથન મેં કેટલાંક પુસ્તકોમાં વાંચ્યું છે અને કેટલાંક ફરજંદ.
ચંદ્રકુમાર ઝવેરી
• શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, ૩૩ મહમદી મિનાર, ૧૪મી ખેતવાડી, એ.બી.સી. ટ્રાન્સપોર્ટની બાજુમાં, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪. ટેલિફોનઃ ૨૩૮૨૦૨૯૬ • ઑફિસ સ્થળ સૌજન્ય : શ્રી મનીષભાઈ દોષી. • શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનો બૅન્ક A/c. No. બૅન્ક ઑફ ઈન્ડિયા CD A/c. No. 0039201 000 20260 • Website : www.mumbai-jainyuvaksangh.com • email: shrimjys@gmail.com Web Editor: Hitesh Mayani-9820347990
ISSN 2454–7697

Page #4

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
બન્ને માં જાણે ૧૮મી ‘મેં ઘણાના જીવનમાંથી ઘણું લીધું છે. પણ સૌથી વધારે કોઈના
સંતુષ્ટ રહેતા. પહેરવેશ સદીનું સમગ્ર તેજ પ્રવેશ્ય. જીવનમાંથી મેં ગ્રહણ કર્યું હોય તો તે કવિશ્રીના જીવનમાંથી છે.'
સાદો પહેરતા. આખું બન્ને મહાનતાના ઊંચા
અંગરખું, ખેસ, ગરમ સૂતરો, શિખરે બિરાજમાન. બન્નેના જીવનમાં સાગરનું અમાપ ઊંડાણ અને ફેંટો અને ધોતી. તેમની ચાલ ધીમી હતી અને જોનાર પણ સમજી આકાશનો અનંત વ્યાપ. બન્ને કરુણાસાગર. બન્ને ગૃહસ્થાશ્રમી પણ શકે કે ચાલતાં પણ આત્મવિચારમાં મગ્ન છે. આંખમાં ચમત્કાર જીવન વૈરાગી ઋષિતુલ્ય.
હતો. અત્યંત તેજસ્વિતા-વિહ્વળતા જરાયે ન હતી...મારા જીવન ગાંધીજી જેવું દીર્ઘ આયુષ્ય જો શ્રીમને પ્રાપ્ત થયું હોત તો પર શ્રી રાજચંદ્રભાઈનો એવો સ્થાયી પ્રભાવ પડ્યો કે, હું એનું વર્ણન ભારતનો આધ્યાત્મિક ઇતિહાસ કંઈ જુદી રીતે લખાયો હોત. કરી શકતો નથી. હું કેટલાય વર્ષોથી ભારતમાં ધાર્મિક પુરુષની
ગાંધીજી ઇંગ્લેન્ડથી બેરિસ્ટર થઈને ભારતમાં આવ્યા ૧૮૯૧માં શોધમાં છું, પરંતુ એમના જેવા ધાર્મિક પુરુષ હિંદમાં હજુ સુધી મેં (વિ.સં. ૧૯૪૭), ત્યારે વિ. સં. ૧૯૪૭ના જેઠ માસમાં ૨૨ વર્ષના જોયા નથી. યુરોપના તત્ત્વજ્ઞાનીઓમાં હું ટૉલ્સટોયને પ્રથમ શ્રેણીના આ ગાંધીજીનો મેળાપ ૨૪ વર્ષના ઝવેરાતનો વેપાર કરતા શ્રીમદ્ અને રસ્કિનને બીજી શ્રેણીના વિદ્વાન સમજું છું, પરંતુ રાજચંદ્રભાઈનો સાથે શ્રીમદ્ગા કાકાજી સસરા પ્રાણજીવનભાઈએ કરાવ્યો. આ અનુભવ એ બંનેથી ચઢેલો હતો.' મુલાકાતે એક ઇતિહાસ સર્જ્યો. ગાંધીજીએ પોતાની આત્મકથામાં ક્યાંય IT
| ગાંધીજી બેરિસ્ટર હતા એટલે આ સાલ વિક્રમ સંવત ૧૯૪૭. આ શ્રીમદૂતો પોતાના ગુરુ તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો નથી.
Tબુદ્ધિશાળી હતા, અને વિવિધ ધર્મના
સુ સાલમાં સમ્યક દર્શનની પ્રાપ્તિના આનંદમાં
એમના અભ્યાસથી એઓ તીવ્ર મથામણ પૂજ્ય શ્રીમદ્જી “ધન્ય રે દિવસ...'પદમાં લખે છે:
અનુભવતા હતા, તે ત્યાં સુધી કે ધર્મ પરિવર્તનની ઈચ્છા એમનામાં ઓગણીસસેં ને સુડતાલીસે,
જાગૃત થઈ હતી. આવા મંથનકાળમાં શ્રીમદે એમની સાથે આત્મા, સમકિત શુદ્ધ પ્રકાશ્ય રે;
ઈશ્વર, મોક્ષ, ધર્મ, પુનર્જન્મ વિશે પત્રચર્ચા કરી ગાંધીજીને શ્રુત અનુભવ વધતી દશા,
ધર્મપરિવર્તન કરતા અટકાવ્યા હતા. નિજ સ્વરૂપ અવભાસ્યું રે.
ગાંધીજીએ પોતાની આત્મકથા “સત્યના પ્રયોગો'માં શ્રીમના ધન્ય રે દિવસ આ અહો.'
પોતાના જીવન ઉપરના પ્રભાવને સ્વીકાર્યો છે તે ત્યાં સુધી કે, આ જ સાલ વિક્રમ સંવત ૧૯૪૭ના કારતક સુદ ૧૪ના શ્રી ગાંધીજીએ લખ્યું છે :સોભાગચંદભાઈને શ્રીમદ્ લખે છે :
ઘણાના જીવનમાંથી ઘણું લીધું છે. પણ સૌથી વધારે કોઈના ‘આત્મજ્ઞાન પામ્યો હતો એ તો નિઃશંસય છે. ગ્રંથિ ભેદ થયો જીવનમાંથી મેં ગ્રહણ કર્યું હોય તો તે કવિશ્રીના જીવનમાંથી છે.' એ ત્રણે કાળમાં સત્ય વાત છે.'
આ પ્રભાવ વિશે વિશેષમાં 'ઉત્તરાધ્યયન ગ્રંથ ઉપલબ્ધ ગાંધીજી અને શ્રીમની
ગાંધીજી લખે છે: મુલાકાતો વધતી ગઈ. ગાંધીજી ઉપરોક્ત ગ્રંથ વિશે મે માસમાં આ સંસ્થાએ યોજેલ ગ્રંથ
...જે મનુષ્ય લાખોના આફ્રિકા ગયા, ત્યાંથી શ્રીમદ્ સ્વાધ્યાયની ત્રિદિવસીય શિબિરમાં આ ગ્રંથ મેળવવા માટે જે
સોદાની વાત કરી લઈને તુરત સાથે પત્રવ્યવહાર કરી માર્ગદર્શન જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓએ પોતાના નામો લખાવેલ એ સર્વેને આ ગ્રંથનું
આત્મ-જ્ઞાનની ગુરુ વાતો મેળવતા રહ્યા. વિના મૂલ્ય મેળવવા સંસ્થાનો સંપર્ક કરવા વિનંતિ.
લખવા બેસી જાય, તેની જાત પૂ. ગાંધીજીની
વેપારીની નહિ પણ શુદ્ધ આત્મકથામાંથી કેટલાંક અંશો | કોઈ પણ જિજ્ઞાસુ આત્મા આ ગ્રંથના ૨૮ સવાલોના ઉત્તર|
જ્ઞાનીની છે. તેમનો આવી અહીં જોઈએ. જે શ્રીમદ્ અને આપવાની પ્રતિજ્ઞાથી અમારી પાસેથી વિના મૂલ્ય આ ત્રણ
જાતનો અનુભવ મને એક વેળા ગાંધીજીના સંબંધે અને ગાંધીજી ભાગમાં વિસ્તરિત દળદાર ગ્રંથો પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
નહિ, પણ અનેક વેળા થયેલો.” ઉપર શ્રીમનો કેવો પ્રભાવ હતો સંપર્ક : 022-23820296 - હેમંત કાપડિયા
શ્રીમજી વિશે પોતે કેટલા તે ઉજાગર કરે છે. મોબાઈલ : 9029275322.
શ્રદ્ધાવાન હતા તે જણાવતા આ શ્રીમદ્ ભોજનમાં જે મળે તેથી
ગાંધીજી લખે છે :
• ૧ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૨૦૦/-(U.S. $ 20) • ૩ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૫૦૦/-(U.S. $ 50) • ૫ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૯૦૦/-(U.S. $ 80) • ૧૦ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૧૮૦૦/-(U.S. $180) શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનો બૅન્ક A/c.No.બૅન્ક ઑફ ઈન્ડિયા CD A/c.No.003920100020260

Page #5

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રમુબેજીવન
ઘણાં ધર્માચાર્યોને મળવાનો મેં એ અસત્યની ગતિ હવે અટકવી જોઈએ. અને એના શ્રીમદે આપેલા જવાબની પ્રયત્ન કર્યો છે, પણ જે છાપ મારા
એક નાની પુસ્તિકા શ્રીમન્ના અગાસ ઉપર રાયચંદભાઈએ પાડી તે બીજા કોઈ નથી પાડી શક્યા. તેમના આશ્રમે પ્રગટ કરી છે. ઘણાં વચનો મને સોંસરા ઊતરી જતા...તેમની બુદ્ધિને વિશે મને ત્રણ પત્રો : માન હતું. તેમની પ્રમાણિકતા વિશે પણ તેટલું જ હતું ને તેથી હું (૧) શનિવાર આસો વદ-૬ વિ. સં. ૧૯૫૦ (ઑક્ટોબર ૨૦, ૧૮૯૪) જાણતો હતો કે, તેઓ મને ઇરાદાપૂર્વક આડે રસ્તે નહિ દોરે ને
(૨) વિ. સં. ૧૯૫૧ ફાગણ વદ-૫ (૧૮૯૫) પોતાના મનમાં હશે એવું જ કહેશે. આથી મારી આધ્યાત્મિક ભીડમાં
| (૩) વિ. સં. ૧૯૫૨, આસો સુદ-૩ હું તેમનો આશ્રય લેતો.”
પુસ્તિકાના ૨૭ પ્રશ્નો અને ઉત્તરો અમૂલ્ય છે, તત્ત્વસભર છે. આ સ્પષ્ટ છે કે સત્યના આગ્રહી, સત્ય જ જેનો જીવન મંત્ર છે એવા
પ્રશ્નો અને એમાં આપેલા ઉત્તરો વિશે વિશેષ ભાષ્ય થવું જરૂરી છે. ગાંધીજીએ પોતાની આત્મકથામાં ક્યાંય શ્રીમનો પોતાના ગુ, આ મંથનમાંથી અમૂલ્ય નવનીત સાંપડશે. તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો નથી. ગાંધીજીના અન્ય સ્થળે છપાયેલા લેખોમાં
શ્રીમચિંતનના જે અભ્યાસી મહાનુભાવો આ પરિશ્રમિક કે વાર્તાલાપમાં પણ આ ઉલ્લેખ નથી. શ્રીમદ્જી માત્ર એમના
પરિશિલન કરશે તો એ શ્રુત તપ ગણાશે, અને અધ્યાત્મ જગતને આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શક હતા. આધ્યાત્મિક ગુરુ નહીં, માત્ર
માટે એ ઉપકારી બની રહેશે. આધ્યાત્મિક પથદર્શક જ.
ગાંધીજીએ શ્રીમને પોતાના ગુરુ - અધ્યાત્મ ગુરુ માન્યા હતા આ બેઉ વિભૂતિઓનું આ ધરતી પર અવતરણ એ જ માનવ
એ અસત્યની ગતિ હવે અટકવી જોઈએ, અને એ માટે વિશેષ જાત માટે અપૂર્વ અવસર અને સ્વના આત્માને પામવાની સિદ્ધિની વિરલ જ
જવાબદારી પૂ. શ્રીમદ્જીના અગ્રણી ભક્ત મહાનુભાવો ની છે. યાત્રા.
આ સત્યની ઉપાસના છે. આ કય ઋતંભરા પ્રજ્ઞાના સ્વામી હતા.
સ્વયં પ્રકાશિત સ્વયં સૂર્યને કોઈ કોઈના તેજ કે અવલંબનની જરૂર ગાંધીજીએ શ્રીમના ભાઈ મનસુખભાઈ પાસેથી આગમ હોતી નથી. અને ઉપનિષદ જેવું આત્મસિદ્ધિ મહાકાવ્ય મેળવ્યું હતું અને
Tધનવંત શાહ પ્રાર્થનામાં આ કાવ્ય તેમ જ અપૂર્વ અવસરના પદોનું ગાંધીજી
dtshah 1940@gmail.com ગાન કરતા હતા.
| (સૌરાષ્ટ્રકેસરી પ્રાણગુરુ જૈન સેન્ટર, મુંબઈ, અને જૈન વિશ્વકોશ તેમ જ કહેવાય છે કે ગાંધીજી-શ્રીમદ્ વચ્ચે બહોળો પત્રવ્યવહાર થયો ઇન્સ્ટિટયૂટ ઑફ જૈનોલોજીના સંયુક્ત ઉપક્રમે તા. ૨૩-૨૪ હતો. એની સંખ્યા લગભગ ૨૦૦ની છે પણ એ સચવાયા નથી. ઓક્ટોબરના ગુજરાત વિદ્યાપીઠ અમદાવાદ ખાતે યોજાયેલ એમાંથી ત્રણ જ પત્રો સચવાયા છે. સચવાયેલા પત્રના ૨૭ સવાલ જ્ઞાનસત્રમાં પ્રસ્તુત થયેલ લેખ, અંશતઃ ફેરફાર સાથે.)
'મહાત્મા ગાંધીજીના સહયાત્રીઓ , | ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬નો વિશિષ્ટ અંક ઉપરોકત શીર્ષકથી પ્રકાશિત થશે આ વિશિષ્ટ અંકનું સંકલન કરશે ગાંધી જીવન અને ગાંધી સાહિત્યના અભ્યાસી ગાંધી વંશજ શ્રીમતી સોનલ પરીખ. પૂ. ગાંધીજીએ પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન સ્વાતંત્ર્ય, શિક્ષણ, રાજકીય, આધ્યાત્મિક, સાહિત્ય વગેરે અનેક ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ પ્રદાન કર્યું. આ યાત્રામાં એમને અનેક મહાન આત્માનો સાથ મળ્યો અને ગાંધીજીની વિચારધારા દ્વારા એ મહાનુભાવોનું અને એને પરિણામે સમગ્ર ભારતનું ઘડતર થયું અને દેશ અને સમાજને એક નવી દીશા મળી.
આ વિષયમાં અનેક વિદ્વાન લેખકોની કલમે લખાયેલ લેખો આ અંકમાં પ્રગટ થશે. અભ્યાસુ લેખકોને આ સંદર્ભે શ્રીમતી સોનલ પરીખનો સંપર્ક કરવા વિનંતિ. -09221400688.
-તંત્રી

Page #6

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
મારે “જૈન” બનવું છે, બોલો, મારે શું કરવું?
Tગુણવંત શાહ
હું જૈન નથી તેનું મને ચચરે છે. હું ક્લાસિકલ જૈન આગમોનો ખ્રિસ્તીજનને “જૈન” કહું તો તેમાં કશું ખોટું ખરું? જૈન કોઈ લઘુમતીનું ઝાઝો અભ્યાસી નથી. હું જૈન નથી કારણ કે હું સાચા મનુષ્યત્વથી નામ નથી. પણ દૂર છું. “જૈન” હોવું એ જેવી તેવી સંપ્રાપ્તિ નથી. “મનુષ્ય હોવું લોહી નીગળતું ન દેખાય તેવી પરિસ્થિતિમાં પણ ક્યારેક હિંસા એ પણ જેવી તેવી ઉપલબ્ધિ થોડી છે? “જૈન” હોવા સાથે અને જૈન રહેલી હોય છે. અહિંસા કેવળ અહત્યામાં સમાઈ જતી નથી. દુકાનમાં કોમના સભ્ય હોવા વચ્ચે ઝાઝી લેવાદેવા નથી. ખરા અર્થમાં ‘શ્રાવક' બેઠેલા શ્રાવકને આ વાત સમજાય તો એની દુકાન પણ દેરાસર હોવું એ જ મોટી વાત છે. મારા ગામ રાંદેરમાં જૈનોની વસ્તી ખાસી બની જાય. કોઈને છેતરવામાં રહેલી હિંસા કરનારને લોહી ન દેખાય હોવાને કારણે સવારે એક દૃશ્ય કાયમ જોવા મળતું. સફેદ ધોતિયું એમ બને. છેતરપિંડી ન છૂટે ત્યાં સુધી “જૈન” બનવાનું શક્ય ખરું? ગળે વિંટાળીને દેરાસર જતો જૈન શ્રાવક કે ,
શ્રાવક * મીઠજૈતતશી તકે ૨ 4 « કે ‘સમકાલીન' જેવા દૈનિકના તંત્રી મને ખૂબ ગમતો. આજે પણ એવો ||
સદ્ગત હસમુખ ગાંધીને ત્યાં મને મારા ,, મારે મન 'જૈન' હોવું એટલે શું? શ્વેતવસ્ત્રધારી શ્રાવક જોવા મળે ત્યારે | *
મિત્ર સદગત વિનુભાઈ મહેતા લઈ હું એને આદરપૂર્વક નીરખતો રહું છું. જાપાનમાં ઓસાકામાં દસ ગયા તે દિવસે ઇદ હતી. હસમુખભાઈએ મને કહ્યું: ‘પાડોશના દિવસ માટે જ્યાં રહ્યો ત્યાં ફળિયામાં એક દેરાસર આજે પણ છે. ઓસાકામાં મકાનમાં રહેતી એક જૈન સ્ત્રી ખાધાપીધા વિના રૂમમાં જ રડતી પણ સવારે મને દેરાસરમાંથી ઘરે જતો શ્વેતવસ્ત્રધારી શ્રાવક ત્યાં નજરે બેસી રહેતી હતી કારણ કે આસપાસ હજારો બકરીઓની હત્યા પડેલો ત્યારે અંદરથી હરખ થયેલો. મારા પ્રવચનમાં ‘ણ'થી શરૂ એને વિહ્વળ બનાવી દેતી હતી. એ જૈન મહિલાની તીવ્ર સંવેદના થતો કોઈ ક્લાસિકલ શબ્દ નહીં પ્રયોજું, કારણ કે એને કારણે અહિંસાનું ઉપસ્થાન બની શકે. અન્ય માનવેતર પ્રાણીઓની વેદના આજનો યુવાન ધર્મથી વિમુખ થાય છે એમ મને લાગે છે. દા. ત. જ્યારે માનવમાત્રની સંવેદનાને ઢંઢોળે ત્યારે યુદ્ધની સંભાવના ક્ષીણ ‘નિર્વાણ'ને બદલે ‘શિવાણઅને “નમો અરિહંતાણ’ને ‘ણમાં થાય એ શક્ય છે. પૃથ્વી પર એવી શક્યતાનું સામ્રાજ્ય સ્થપાય એ અરિહંતાણ” કહેવાનું મને માન્ય નથી. આટલી ભૂમિકા પછી હું ઇચ્છનીય છે. અમેરિકામાંથી પ્રગટ થતા TIME' મેગેઝિનના છેલ્લા આજના વિષય પર આવી જાઉં છું. મને |
ઝેરી પાને પ્રગટ થયેલા નિબંધમાં | ડાયરેક્ટ હિંસા કરતાંય ઈનડાયરેક્ટ | નવી પેઢી પ્રત્યે પક્ષપાત છે.
| | (Essayમાં) વાંચેલું: એક બાળકી હિંસા ઓછી ખતરનાક નથી હોતી. શ્રી ડિશમાં પીરસાયેલી મરઘીને જોઈને પ્રત્યેક જીવ આદરણીય છે. જે છે ' આદરણીય હોય એની હત્યા ન થાય. આફ્રિકાના જંગલમાં સેવા પિતાને પૂછે છે : “ડેડ! કોઈ મને કાપીને તમારી ડિશમાં પીરસે, કરનારા ડૉ. આલ્બર્ટ શ્વાઈઝરે એક સૂત્ર આપ્યું: Reverence તો તમને કેવું લાગે ?' આવી તીવ્ર સંવેદના અહિંસાનું સમર્થન કરનારી for life, life in any form.' વીસમી સદીના સર્વોત્તમ ‘જૈન' ડૉ. છે.' થાઈટઝર હતા. તેઓ ખ્રિસ્તી હતા તોય મારી કલ્પનાના “જૈન” શેરબજારનાં પરિબળો કદી પણ સામાન્ય માણસની સમજમાં હતા. “વૈષ્ણવજન'ને જ્ઞાતિએ
નથી આવતાં. મને સેક્સમાં સમજ વૈષ્ણવ હોવા સાથે વળી શી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ગ્રંથ સ્વાધ્યાય |
પડે છે, પરન્તુ સેન્સેક્સમાં જરાય લેવાદેવા? કંઈક આવા વ્યાપક
સી. ડી. અને ડી.વી.ડી...
સમજ નથી પડતી. કંપનીઓ જે અર્થમાં ડૉ. આલ્બર્ટ શ્વાઈઝર
કોઈ માલ વેચે તેમાં પણ ક્રૂરતાને ગુરુદેવ પૂ. ડૉ. રાકેશભાઈની ત્રણ દિવસની અમૃતવાણીની “જૈન” હતા. તેમની સંવેદના
માટે પૂરતો અવકાશ હોય છે. સી.ડી. અને ડી.વી.ડી. સંસ્થામાં ઉપલબ્ધ છે. ઉપરાંત સંસ્થાની એટલી સૂક્ષ્મ કક્ષાએ પહોંચી હતી
બજાર હોય કે શેરબજાર, એનું કે કોઈ છોડ પરથી પાંદડું વેબ-સાઈટ ઉપર પણ આપ સાંભળી શકશો.
કાળજું ‘લોભ' હોવાનું જ! લોભ તોડવામાં પણ એમને ક્રૂરતા સંપર્ક : ૦૨૨-૨૩૮૨૦૨૯૬.
કદી પણ અહિંસાને ટેકો કરનારો જણાતી ! હું એ પવિત્ર હિતેશ-૦૯૮૨૦૩૪૭૯૯૦.
હોતો નથી. ફરી ફરીને મારે કહેવું

Page #7

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
/
1
છે કે ડાયરેક્ટ હિંસા કરતાંય * હં શિક્ષક (માસ્તર) છે તેથી હું બહ ખુશ છે. મિત્રો! હું જૈન નથી, પરંતુ મારે જૈન ઈનડાયરેક્ટ હિંસા ઓછી ખતરનાક
થી થવું છે. મારે મન “જૈન” હોવું એટલે શું? નથી હોતી. એક સાચો બનેલ પ્રસંગ કહેવાનું મન થાય છે. સાંભળો : જે મનુષ્ય પ્રામાણિક છે, તે ‘જૈન' છે. કેન્યા ગયો ત્યારે મારા પ્રિય મિત્ર શ્રી કિરણભાઈ શાહનો
જેની લેવડદેવડ શુદ્ધ છે, તે “જૈન” છે. મહેમાન બન્યો હતો. એક વાર કિરણભાઈ સાથે એમના બનેવીને
જેની કમાણી ‘સ્વચ્છ” છે, તે “જૈન” છે. ત્યાં જમવાનું બન્યું. ડાઈનિંગ ટેબલ પર બેઠો. આસપાસની ભીંતો
જેનો નફો ગંદો નથી, તે “જૈન” છે. પર મોટા મોટા હાથીદાંત આકર્ષક ઢબે ગોઠવાયેલા હતા. હાથીદાંત જેમ મોટો, તેમ એની કિંમત વધારે! કરોડો રૂપિયા ભીંતની ‘શોભા'
જેનામાં ધાર્મિક કટ્ટરતા નથી, તે “જૈન” છે. વધારી રહ્યા હતા. મેં એ ભાઈને પૂછયું: ‘તમે જીવનમાં કેટલા હાથી
જેનો લોભ-ક્રોધ-મોહ મર્યાદામાં છે, તે “જૈન” છે. માર્યા?' પ્રશ્ન સાંભળીને ભાઈ લગભગ ડઘાઈ જ ગયા! કોઈ હાથીને મારે આવા “જૈન”થવું છે. મારે નિર્વાણ નથી જોઈતું. મારે દેરાસર મારવાની કલ્પના પણ એ સજ્જન માટે કંપાવનારી હતી. હાથીદાંત નથી બંધાવવું. મારે અઠ્ઠાઈ નથી કરવી. આવી અહિંસાપૂર્વક જૈન જેવી કિંમતી વસ્તુનો વેપાર કરનારી આંતરરાષ્ટ્રીય ટોળકી જંગલોમાં ધર્મ માટે સદ્ગત ખુશવંતસિંઘને જબરો પક્ષપાત હતો. મારે ધર્માતર ગેરકાયદેસર રીતે પ્રાણીઓને મારે તેને poaching' કહે છે. પેલા કરીને જૈન નથી થયું, પરંતુ મારા જ રૂપાંતરણ દ્વારા “જૈન” થવું છે. જૈન શ્રેષ્ઠીની હિંસા indirect હતી, direct ન હતી. એ હત્યા એમને (13-9-2015). હાથે થઈ ન હતી, તોય પાપમાં એમની ભાગીદારી જરૂર હતી. નોંધ : ‘મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ દ્વારા વર્ષોવર્ષ યોજાતી પર્યુષણ હાથીદાંતમાંથી બનેલી ચીજો બજારમાંથી ખરીદનારને હાથીની વ્યાખ્યાનમાળામાં મુંબઈના પાટક હૉલમાં ઉપસ્થિત 400-450 મરણચીસ ન સંભળાય તેથી શું? ઝેર (KCN)નું ઉત્પાદન કરનારી જેટલા શ્રોતાઓ સમક્ષ વડોદરામાં મારે નિવાસે હીંચકે લેપટોપ સામે કંપની પાસેની કોઈ નદીમાં જે પ્રદૂષણ ઠાલવે તેવી અસંખ્ય બેસીને આપેલું પ્રવચન, જે પાટકર હૉલમાં મૂકેલા વિશાળ સ્ક્રીન પરથી માછલીઓ મરે તો, તે કંપનીના શેર ધરાવનાર માણસ અહિંસાપ્રેમી શ્રોતાઓએ શાંતિ અને શિસ્તપૂર્વક સાંભળ્યું હતું. આવું ‘અહિંસક ગણાય ખરો? એ માણસ માછલી ખાતો નથી, પરંતુ... જયંત્ર' વિદ્વાન મિત્ર અને વ્યાખ્યાનમાળાના અધ્યક્ષ ડૉ. ધનવંત
હું વકીલ નથી તે માટે મારી જાતને નસીબદાર માનું છું. હું બિલ્ડર શાહે પ્રેમપૂર્વક પાર પાડ્યું હતું. ટેકનોલોજીનો યોગ્ય વિનિયોગ નથી, વેપારી નથી, કોન્ટ્રાક્ટર નથી કે રાજકારણી નથી તે માટે પણ અહિંસાનું સમર્થન કરનારો છે. હું સદેહે મુંબઈ ન ગયો તેથી જે પ્રભુનો પાડ માનું છું. જે વ્યવસાયમાં પાપકર્મને ટાળવાનું મુશ્કેલ પ્રદૂષણ ન થયું તેનો યશ ટેકનોલોજીને જાય છે. આ પ્રયોગ એક હોય તે વ્યવસાયની મને બીક લાગે છે. હું શિક્ષક (માસ્તર) છું તેથી સીમાચિહ્ન બની શકે તેવો હતો. હું બહુ ખુશ છું.
-સૌજન્ય : દિવ્ય ભાસ્કર
- ઘર બેઠાં વ્યાખ્યાનોનું શ્રવણ કરો. ૮૧મી વ્યાખ્યાનમાળાના બધાં જ વ્યાખ્યાનો આપ સંસ્થાની વેબ સાઈટ www.mumbai-jainyuvaksangh.com ઉપર સાંભળી શકશો. સંપર્ક : શ્રી હિતેશ માયાણી-મો. નં. : 09820347990 આ વ્યાખ્યાન આપ youtube ઉપર પણ જોઈ સાંભળી શકશો. સંપર્ક : દેવેન્દ્રભાઈ શાહ- 09223584041
--Shree Mumbai Jain Yuvak Sangh --81st Paryushan Vyakhyanmala-2015 • આ બધાં વ્યાખ્યાનોની CD પણ આપ અમારી ઑફિસેથી વિના મૂલ્ય મેળવી શકશો.
CD સૌજન્યદાતા : કાંતિલાલ રમણલાલ પરીખ પરિવાર સંપર્ક : હેમંત કાપડિયા-09029275322/022-23820296 વ્યાખ્યાનોનો લાભ લેવા જિજ્ઞાસુ આત્માને વિનંતિ.
-મેનેજર

Page #8

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
ભારતીય અને પાશ્ચાત્ય દર્શનોમાં આત્મા-પરમાત્માનો ખ્યાલ
|| ડૉ. નરેશ વેદ
મનુષ્ય મૂળે તો અત્યંત જિજ્ઞાસુ પ્રાણી છે. એટલે એના મગજમાં આત્માના ચૈતન્ય સ્વરૂપને સ્વીકારે છે. ચૈતન્યને એ આત્માના મૂળ અનેક પ્રશ્નો ઊઠતા રહે છે. જેમ કે, આ જગત અને સંસાર શું છે? સ્વભાવરૂપે સ્વીકારે છે. આ દર્શન, સંખ્યાની દૃષ્ટિએ અનંત એ સત્ય છે કે મિથ્યા? એમના સર્જન પાછળ કોઈ હેતુ હશે? આ આત્માઓ હોવાનું માને છે. આ દર્શન મુજબ આત્માના સાક્ષાત્કાર સૃષ્ટિનો કોઈ સર્જક હશે? જો હોય તો એનું સ્વરૂપ કેવું છે? આ કે પ્રાપ્તિનો માર્ગ યોગ એટલે કે ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ છે. આ યોગવિધિ સૃષ્ટિના સટ્ટા અને જીવ વચ્ચે કોઈ સંબંધ છે? જીવ શું છે? જગત જ જીવાત્માને પ્રાથમિક અવસ્થાથી માંડી સર્વોચ્ચ કક્ષા અને દશા શું છે? આત્મા શું છે? પરમાત્મા શું છે? આત્મા-પરમાત્માનો સુધી પહોંચાડે છે. સાક્ષાત્કાર થઈ શકે? તેમનું દર્શન થાય કે અનુભૂતિ થાય? એ ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શન આત્માને સમજાવતાં પહેલાં આત્મા અનુભૂતિ હોય તો એનું સ્વરૂપ વર્ણવી શકાય? વગેરે.
શું નથી અને પછી એ શું છે એ રીતે વાતને સ્પષ્ટ કરે છે. આ દર્શનો માનવ મગજમાં ઊઠતા આવા બધા પ્રશ્નોનો તોડ જ્ઞાનીઓ અને મુજબ આત્મા શરીરથી અલગ સ્વતંત્ર તત્ત્વ છે, અને પ્રકૃતિએ જડ મુમુક્ષુઓએ ચિંતન, મનન, વિમર્શણ અને નિદિધ્યાસનરૂપી છે, કેમકે એ ચૈતન્યસ્વરૂપ નથી, પણ ચૈતન્યવાન છે. આત્મા સાધનાથી, પોતાને પ્રાપ્ત થયેલ જ્ઞાન વડે આપેલ છે. તેને આપણે, ઈન્દ્રિયસ્વરૂપે નથી. આત્મા મન પણ નથી. આત્મા વિજ્ઞાન માત્ર તત્ત્વજ્ઞાન, તત્ત્વમીમાંસા, દર્શનશાસ્ત્ર કે ફિલસૂફી એવાં નામોથી નથી. ગુણગુણીના ભેદભાવ રૂપ પણ નથી. અનુપલબ્ધ નથી. ઓળખીએ છીએ. પૂર્વ અને પશ્ચિમરૂપી પૃથ્વીના બંને ગોળાર્ધમાં ક્ષણભંગુર પણ નથી. એ નિત્ય સ્વતંત્ર તત્ત્વરૂપે સર્વત્ર ઉપલબ્ધ છે. આવી તાત્ત્વિક વિચારણાની પરંપરા દીર્ઘકાળથી ચાલતી આવી છે. આત્મા એક નથી, અનેક છે. આ દર્શને આત્માને ક્ષેત્રજ્ઞ, નિરન્વયી, એ પરંપરામાં આપણે જેની ચર્ચા કરવા માગીએ છીએ એ આત્માને શાશ્વત, અવિનાશી, વ્યાપક, જ્ઞાતા, દૃષ્ટા, કર્તા, પાપપુણ્ય કર્મોના પરમાત્મા વિષય વિશેની વિચારણા થયેલી છે. ભારતમાં એ પરંપરા ભોક્તા, પ્રત્યેક શરીર મુજબ અલગ અને અપરિમાણી માન્યો છે. બુદ્ધિ, છેક વેદસંહિતાઓના કાળથી શરૂ થઈ છે અને પશ્ચિમી જગતમાં સુખ, દુ:ખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ અને સંસ્કાર – એ છેક ઈ. સ. પૂર્વે ૨૪૦૦થી શરૂ થઈ છે. એટલે એની વિગતે વાત આત્માના નવ વિશેષ ગુણો છે. કરવા બેસીએ તો એમાં ઘણું બધું લંબાણ થાય. તેમ ન કરતાં આપણે પૂર્વમીમાંસા અનુસાર આત્મા એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે અને તે સંખ્યાની અહીં, ભારતીય અને પાશ્ચાત્ય દર્શન પરંપરામાં આ વિષય વિશે દૃષ્ટિએ અનેક છે. પ્રત્યેક શરીરમાં જુદા જુદા આત્માઓ હોય છે, થયેલી વિચારણાની સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા રજૂ કરી, એમને સમજવાનો એક જ આત્મા નથી હોતો. આ આત્મા એકમેકથી સ્વતંત્ર છે અને પ્રયત્ન કરીશું.
પોતપોતાના કર્મોનો તે સ્વયં કર્તા અને ભોક્તા છે. આત્મા ક્ષણભંગુર પહેલાં ભારતીય દર્શન પરંપરા જોઈએ. ભારતમાં અનેક દર્શનો કે નિયતકાલિક સ્થાયી પદાર્થ નથી, પરંતુ શાશ્વત અને નિત્ય દ્રવ્ય વિકસ્યાં છે. સાંખ્યદર્શન, યોગદર્શન, ન્યાયદર્શન, વૈશેષિકદર્શન, છે. એનો નથી તો ક્યારેય જન્મ થતો; નથી કદાપિ એનો વિનાશ પૂર્વમીમાંસા, ઉત્તરમીમાંસા, જેનદર્શન, બૌદ્ધદર્શન અને ચાર્વાક થતો. આ આત્મા ભેદભેદરૂપ, ચિશ્ચિદ્રુપ અને દ્રવ્ય-ગુણ-કર્મરૂપ દર્શન એમાં મુખ્ય છે.
પણ છે. આવો આ આત્મા શરીર, ઈન્દ્રિયો, મન, બુદ્ધિ વગેરેથી સાંખ્યદર્શન આત્માને સર્વથા નિત્ય, અપરિમાણી, કુટસ્થ અને નિત્ય ભિન્ન છે. તે જ્ઞાનનો કર્તા પણ છે અને જ્ઞાનનો વિષય પણ છે. એ માને છે. વળી, એ આત્માને સત્ત્વ, રજસ, તમસ ગુણોથી રહિત ચૈતન્યસ્વરૂપ છે, શાશ્વત છે અને સ્વયં પ્રકાશિત જ્યોતિરૂપ છે. અને સર્વથા શુદ્ધ અને બુદ્ધ માને છે. આ દર્શન જ્ઞાનને આત્મા ઉત્તરમીમાંસા એટલે વેદાંત અનુસાર આ સંપૂર્ણ જગતમાં (પુરુષ)નો ગુણ નથી માનતું, પરંતુ પ્રકૃતિનું પરિણામ માને છે. આ પારમાર્થિક સત્તા માત્ર એક બ્રહ્મતત્ત્વની જ છે, બાકીનું બધું માયા દર્શન આત્માને સકર્તા માને છે. બંધન અને મોક્ષને પ્રકૃતિનો ધર્મ છે. વસ્તુતઃ આત્મા પણ બ્રહ્મરૂપ છે, બ્રહ્મથી એ અલગ નથી. બ્રહ્મરૂપ માને છે અને આત્માને બંધન અને મોક્ષરહિત સમજે છે. તે આત્માને હોવાને કારણે આત્મા શુદ્ધ, બુદ્ધ, અખંડ, પરમ ચૈતન્ય, સ્વતઃ નિર્ગુણ, નિરાકાર અને સર્વવ્યાપક માને છે. આ દર્શન મુજબ, સિદ્ધ, સ્વયં પ્રકાશિત, જ્ઞાન અને અનુભવનું અધિષ્ઠાન છે. તે શરીર, મુક્તાવસ્થામાં આત્મા બધા પ્રકારનાં દુ :ખોથી મુક્ત થઈ જાય છે. ઈન્દ્રિયો, મન, બુદ્ધિ, અહંકાર વગેરેથી ભિન્ન છે. શરીર અને
યોગદર્શન આત્માને પ્રકૃતિ કે જડ પદાર્થોથી ભિન્ન ગણે છે. તે ઈન્દ્રિયોમાં રહેવા છતાં પણ તે શરીર નથી, બલકે શરીરની અંદર જે

Page #9

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
શુદ્ધ ચૈતન્ય પ્રકાશે છે તે ચૈતન્ય * જૈનદર્શનનો કેન્દ્રિય પ્રતિપાધ વિષય જ આત્મા છે. આ દર્શને | માનીએ તો અહં તા અને જ બ્રહ્મ અર્થાત્ આત્મા છે. |, આત્મતત્વનો બહ સુક્ષ્મતાથી પણ વિગતે વિચાર કર્યો છે. મમતા વધે છે, અને તે વળી જીવ અને બ્રહ્મ વચ્ચે કોઈ ભેદ
આ સંસારમાં આવાગમન નથી. વસ્તુત: જીવ, ઈશ્વર અને બ્રહ્મ એક જ છે, એની વચ્ચે કેવળ અને પરિભ્રમણનું કારણ બને છે. આત્મા ક્લેશો અને અનર્થોનો અદ્વૈત છે. આવો આ આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને મોક્ષ પણ બીજું મૂળ સ્રોત બને છે. આત્મા નિત્ય અને શાશ્વત હોવાની માન્યતા જ કશું નહીં, પણ આત્માના અસલી સ્વરૂપનું જ્ઞાન છે. મતલબ કે રાગાદિ બધા દોષોને જન્મ આપે છે. ભોગોની તૃષ્ણા અને આસક્તિ સ્વની અપરોક્ષાનુભૂતિ જ મોક્ષ છે. આવા મોક્ષનું ખરું સાધન કેવળ પણ એનાથી જન્મે છે. એનાથી વિવેક અને વૈરાગ્ય વધતા નથી. જ્ઞાન છે તેથી જીવાત્માએ અન્ય તમામ કર્મોનું આલંબન પડતું મૂકીને વાસ્તવમાં આત્મદૃષ્ટિ, આત્મસંમાન, આત્મમોહ અને આત્મસ્નેહ જ્ઞાનનું અવલંબન ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
જ ક્લેશરૂપ છે. તેથી તેમણે લોકોનું ધ્યાન આત્મા ઉપરથી દૂર હઠાવી જૈનદર્શનનો કેન્દ્રિય પ્રતિપાદ્ય વિષય જ આત્મા છે. આ દર્શને વૈરાગ્ય અને નિર્મમત્વ તરફ દોર્યું. આત્મતત્ત્વનો બહુ સૂક્ષ્મતાથી પણ વિગતે વિચાર કર્યો છે. આ દર્શન ચાર્વાકદર્શન પૂર્ણપણે ભૌતિકવાદી અને નાસ્તિક છે. આ દર્શન અનુસાર આત્મા સરૂપ છે. એને અસતરૂપ, અભાવરૂપ, શૂન્યરૂપ, માને છે કે પૃથ્વી, જળ, તેજ અને વાયુ આ ચાર તત્ત્વોનું વિશિષ્ટ માયારૂપ માની શકાય નહીં. સમગ્ર વિશ્વમાં એક જ આત્મા નથી, માત્રામાં સંમિશ્રણ થતાં ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ ચાર મૂળ પણ અનંતાનંત આત્માઓ છે. પ્રત્યેક આત્મા એક સ્વતંત્ર ભૂતોથી અતિરિક્ત પાંચમું કોઈ તત્ત્વ કે કોઈ પદાર્થ નથી. આત્મા પરિપૂર્ણરૂપ સત્તા છે. તેને બ્રહ્મ કે ઈશ્વર વગેરે કશાના અંશરૂપે માની પણ નથી. આત્મા આ જીવિત શરીર સિવાય કાંઈ નથી. શરીર ઉક્ત શકાય નહિ. પ્રત્યેક આત્મા સ્વયં પોતપોતાના સુખદુ :ખનો કર્તા ચાર મહાભૂતોનું મિશ્રણ છે. આત્મા એટલે જ શરીર. અને ભોકતા છે. આત્મા અમૂર્ત છે. એમાં રસ, રૂપ, સ્પર્શ, ગંધ, આ બધાં ભારતીય દર્શનોમાં રજૂ થયેલા આત્મા વિશેના ખ્યાલોને જો વર્ણ વગેરે ભૌતિક વસ્તુઓના ગુણધર્મો ન હોય. જ્ઞાન આત્માનો Summerise કરીએ તો એમ કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કેસ્વભાવ છે. તેથી તે જોવા-સમજવા અને આકલન કરવાનું કાર્ય કરે (૧) એક ચાર્વાકદર્શનને બાદ કરતાં બાકીનાં બધાં દર્શનો આત્માના છે. તેથી તે ઉપયોગી અને ચૈતન્યમય છે. આત્મામાં સંકોચ-વિસ્તારની અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરે છે. શક્તિ છે. તેથી તે જે શરીર ધારણ કરે તે અનુસાર સંકુચિત કે વિસ્તૃત (૨) ઘણું કરીને બધાં દર્શનોમાં આત્મજ્ઞાન પર વિશેષ ભાર મૂકવામાં થાય છે. જીવત્વ, ઉપયોગિતા, અમૂર્તતા, કતૃત્વ, આવ્યો છે. સ્વદેહપરિમાણીત્વ, ભોસ્તૃત્વ, સંસારિત્વ, સિદ્ધત્વ અને ઉર્ધ્વગામી (૩) પ્રાયઃ બધાં દર્શનોમાં આત્માને અનાદિનિધન, અજરઅમર સ્વભાવતત્ત્વ – એમ તેની લાક્ષણિકતાઓ છે. આ આત્માને જીવ, અને શરીર વગેરે બધા બાહ્ય પદાર્થોથી ભિન્ન અમૂર્ત તત્ત્વરૂપે જંતુ, પ્રાણી, દહી, શરીર, પુરુષ, પુમાન, ચેતન, સમય, અગ્ર, જ્ઞ, માનવામાં આવ્યો છે. જ્ઞાની, જ્ઞાતા વગેરે નામોથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ નામો (૪) બધાં દર્શનોમાં આત્માનું અસલી સ્વરૂપ ચૈતન્યને માનવામાં દ્વારા પણ આત્માના સ્વરૂપ લક્ષણોનો આપણને બોધ થાય છે. આ આવ્યું છે. ચાર્વાકદર્શન પણ ચૈતન્યતત્ત્વને સ્વીકારે છે. આત્માના શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ સંસારી અને સિદ્ધ અથવા સ્થાવર અને (૫) પ્રાય: બધાં દર્શનો આત્માના પૂર્વ અને પુનર્જન્મનો સ્વીકાર ત્રસ તથા આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ બહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને કરે છે તથા જન્મમરણના ફેરામાંથી છુટકારો મળતાં મુક્ત પરમાત્મા એવા પ્રકારો છે. આ આત્માની અનુભૂતિ શક્ય છે અને થવાય છે, એમ માને છે. તે આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાથી થાય છે.
(૬) પ્રાય: બધાં દર્શનો મોક્ષને આત્માનું સર્વોચ્ચ લક્ષ્ય માને છે. સામાન્ય રીતે બોદ્ધદર્શનને અનાત્મવાદી કહીને ઓળખવામાં મુક્તાવસ્થામાં આત્મા બધા વિકારો અને દોષોથી મુક્ત થઈને આવે છે. પરંતુ એનો અર્થ એ નથી કે તે આત્મામાં માનતું જ નથી. પોતાના શુદ્ધ સ્વાભાવિક રૂપમાં પૂર્ણ પણે વિકસિત થઈ જાય હકીકતે આત્માના અસ્તિત્વમાં આ દર્શનને વિશ્વાસ તો છે જ, પરંતુ છે. આત્મલાભની આ ઘટનાને જ મુક્તિ, મોક્ષ, નિર્વાણ કે તે આત્માને નિત્ય અને વ્યાપક માનવાને બદલે ક્ષણિક ચિત્તસંતતિરૂપે નિઃશ્રેયસ તરીકે, જુદાં જુદાં દર્શનોમાં ઓળખાવવામાં આવેલ છે. સ્વીકારે છે. આ દર્શન મુજબ આત્મા રૂપ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર (૭) મોક્ષનું સાધન પણ બધાં દર્શનોમાં તત્ત્વજ્ઞાન, ભેદજ્ઞાન, અને વિજ્ઞાન-એવા પાંચ સ્કંધોનો કેવળ સમુચ્ચય છે; એનાથી વધારે બ્રહ્મજ્ઞાન કે આત્મજ્ઞાનને જ માનવામાં આવ્યું છે. કશું નથી. બુદ્ધ આત્માને નિત્ય, શાશ્વત કે અજર અમર તત્ત્વરૂપે હવે આપણે ભારતીય દર્શનોમાં પરમાત્માનો શો ખ્યાલ છે તે જોઈશું. માનતા નથી. આત્માને એમણે અત્યંત ક્ષણિક અને નિરંતર પ્રવાહરૂપે સાંખ્ય અને યોગદર્શન બંનેમાં તત્ત્વવ્યવસ્થાની દૃષ્ટિએ કોઈ ભેદ સ્વીકાર્યો છે. એટલા માટે કે, જો આત્માને નિત્ય અને અજરામર નથી. પરંતુ એક તફાવત જોવા મળે છે તે પરમાત્માના ખ્યાલ સંબંધી

Page #10

છે.
૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ છે. સાંખ્યદર્શન અનીશ્વરવાદી છે, જ્યારે કિર
સાંખ્યદર્શન અનીશ્વરવાદી છે,
છે જેનદર્શન અનુસાર પરમાત્માનું સ્વરૂપ યોગદર્શન ઈશ્વરવાદી છે. યોગદર્શનમાં |
, જયારે યોગદર્શન ઈશ્વરવાદી છે. પ્રતા
| | અનિવાર્ચનીય છે, કેમકે એમાં અનંત પરમાત્માનું સ્થાન અત્યંત મહત્ત્વનું છે. આ
એ વિશેષતાઓ હોય છે. તેથી એમનું વર્ણન કઈ દર્શન, પરમાત્માનું સ્વરૂપ આ રીતે સ્પષ્ટ કરે છે : જે પુરુષવિશેષ રીતે થઈ શકે ? તેમ છતાં આ દર્શને, પરમાત્માના સ્વરૂપની કેટલીક બધા ક્લેશો, કર્મવિપાકો અને આશયોથી રહિત છે તે પરમાત્મા વિશેષતાઓનો નિર્દેશ કર્યો છે. જેમકે, પરમાત્મા આત્માની જ પૂર્ણ
અને શુદ્ધ દશાનું નામ છે. એ કારણે જ એમને શુદ્ધાત્મા, મુક્તાત્મા ન્યાયદર્શનમાં ઈશ્વરનો સ્પષ્ટ રૂપમાં સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો કે સિદ્ધાત્મા કહે છે. પરમાત્મા અનાદિકાળથી નથી હોતા, એ છે અને એની ખાત્રીરૂપે અનેક તર્કો પણ એણે રજૂ કર્યા છે. જેમ કે, પુરુષાર્થથી બને છે. તે ક્યારેય મલિન કે નષ્ટ થતા નથી. જે આત્મા જો જગત એક પરિણામરૂપ કાર્ય છે, તો એનાં મૂળ કારણરૂપ ઈશ્વર રાગદ્વેષ જેવા વિકારો અને ક્રોધ, લોભ, માન અને માયા જેવા જ હોય. જગતના બધા પદાર્થો અનેક પરમાણુઓના સંયોજનથી કષાયોથી મુક્ત થઈ વિતરાગ, એટલે કે, સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી થઈ બનેલા છે, તો એ બધાનું સંયોજન કરનાર ઈશ્વર છે. આ જગતનું જાય છે તે આત્મા જ પરમાત્મા બની જાય છે. તેથી કોઈપણ વ્યક્તિ સંચાલન ચોક્કસ નિયમો અને ધોરણો અનુસાર થઈ રહયું છે, તો પોતાના પુરુષાર્થ વડે પરમાત્મા બની શકે છે. માટે જ પરમાત્મા એનો સંચાલક ઈશ્વર જ હોઈ શકે. આ જગતમાં અનેક વિદ્યાઓ કેવળ એક જ નહીં, અનેક હોઈ શકે. અનેક હોવા છતાં બધાં અને કળાકસબો છે, એમની ઉત્પત્તિ કોઈ મહાજ્ઞાની પુરુષ દ્વારા જ પરમાત્માઓ એક જેવા જ હોય છે, એમાં કોઈ તફાવત કે અંતર ન થઈ હોય, તો તે ઈશ્વર જ હોઈ શકે. વિજ્ઞાનોની વિશ્વસનીયતા હોય. પરમાત્મા વિતરાગી હોવાથી કોઈનું ભલું કે બુરું કરે નહિ. જોઈને એ ખ્યાલ આવે છે કે આ બધાં જ્ઞાનનો ભંડાર ઈશ્વર જ હોઈ પરમાત્મા અલ્પજ્ઞ નહીં, પણ સર્વજ્ઞ હોય છે. તે આ જગતના જ્ઞાતા શકે. શાસ્ત્રગ્રંથો દ્વારા પણ ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ વર્ણવાયેલું છે. અને દૃષ્ટા છે, પરંતુ આ જગતના તે કર્તા, ધર્તા કે હર્તા નથી. તે વેદસંહિતાઓ અને ભાષા માત્રના રચયિતા આ વિશ્વમાં ઈશ્વર હંમેશાં અગણિત સુખોથી વિભૂષિત હોય છે. પરંતુ તે સુખો એટલે સિવાય કોઈ હોઈ શકે? અંકસંખ્યાનું જ્ઞાન સૌ પ્રથમ કોને થયું ભૌતિક નહીં; આત્મિક સુખો. તે નિર્ગુણ અને નિરાકાર હોતા નથી. હશે, એ રીતે વિચારીએ તો પણ ઉત્તર મળે ઈશ્વરને જ. આ દર્શન એમનામાં અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર્ય, સુખ, વીર્ય વગેરે ગુણો ઈશ્વરનો સ્વીકાર કરી તેના આઠ ગુણોનો નિર્દેશ કરે છે. તે છે સંખ્યા, હોય છે. તેમને શુદ્ધ અને બુદ્ધ કહેવાનું કારણ એમનામાં રહેલા પરિમાણ, પૃથકત્વ, સંયોગ, વિભાગ, બુદ્ધિ, ઈચ્છા અને પ્રયત્ન. વિતરાગતા અને સર્વજ્ઞતાના ગુણ છે. તે અષ્ટ કર્મરહિત,
પૂર્વકાલીન વૈશેષિક દર્શનમાં ઈશ્વરની કોઈ સ્પષ્ટ અવધારણા અષ્ટગુણી, કૃતકૃત્ય, લોકાગ્રનિવાસી અને શાંત હોય છે. એટલે મળતી નથી. પણ ઉત્તરકાલીન વૈશેષિકો તથા નેયાયિકો બંને ઈશ્વરના સિદ્ધો અને તીર્થકરો જ પરમાત્મા છે. અસ્તિત્વનો ખુલ્લા દિલે સ્વીકાર કરે છે. આ દર્શનો ઈશ્વરને આ બોદ્ધદર્શનના પ્રવર્તક ગૌતમ બુદ્ધ અનીશ્વરવાદી હતા. એમના જગતના કર્તા, ધર્તા, હર્તા અને નિયંતા માને છે. એમના મત મુજબ, મતાનુસાર પરમાત્માનું અસ્તિત્વ માનવા અને સ્વીકારવા માટે પરમાત્મા સર્વજ્ઞ અને નિત્યજ્ઞાનાધિકરણ છે. એનામાં ઐશ્વર્યાદિ આપણી પાસે કોઈ ગળે ઊતરે તેવા અગત્યના તર્કો નથી. વણજાણ્યા ગુણો છે. તે ભક્તો પર કૃપા કરી જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં તેમની સહાયતા અને વણસુણ્યા ભગવાનને ભરોસે પોતાના અનુયાયીઓને મૂકીને કરે છે. સૃષ્ટિના સર્જન અને વિનાશ એમની ઈચ્છાથી થાય છે, એમ તેઓ તેમને અકર્મણ્ય અને અનાત્મવાદી બનાવવા ઈચ્છતા ન હતા. માને છે.
મનુષ્ય જીવનમાં જે દુ:ખ, સંતાપ, ધૃણા, પ્રેમ અને હર્ષ જેવા જે પૂર્વમીમાંસા દર્શન યજ્ઞયાગાદિ કર્મકાંડને મહત્ત્વ આપતું હોઈ, ભાવો છે અને શુભ તથા અશુભ જેવી જે ઘટનાઓ બનતી રહે છે, તેમાં પરમાત્માને સૃષ્ટિના અષ્ટા તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યા નથી. તે બધાં કારણોને લક્ષ્ય કરીને પરમાત્માના અસ્તિત્વનો અને એમના પરંતુ આ દર્શને મનુષ્યને એનાં કર્મફળ મળે છે તેના પ્રદાતાના રૂપમાં સૃષ્ટિ સર્જનકાર્યનો એમણે અસ્વીકાર કરેલો છે. પરમાત્માનો સ્વીકાર કર્યો છે.
ચાર્વાકદર્શન પણ પરમાત્માના ખ્યાલમાં બિલકુલ વિશ્વાસ ધરાવતું ઉત્તરમીમાંસા ઉર્ફે વેદાંતદર્શનમાં પરમાત્માનો બ્રહ્મ સંજ્ઞાથી નથી. એ દર્શન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણવાદી હતું. તેથી તેમાં એવો તર્ક લઈને સ્વીકાર થયેલો છે. તેને અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક માત્ર સત્ય અને નિત્ય ઈશ્વરનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો હતો કે જો ઈશ્વર હોય તો આપણે રૂપે, શુદ્ધ અને બુદ્ધરૂપે માનવામાં આવ્યા છે. આ દર્શન, પરમાત્માને એમને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકતા હોત, પરંતુ તે પ્રત્યક્ષ દેખાતો નથી. સૃષ્ટિનાં નિમિત્ત અને ઉપાદાન, એમ બંને ન
તા તેથી એમ જ સિદ્ધ થાય છે કે એમનું અસ્તિત્વ
* કોઈપણ વ્યક્તિ પોતાના પુરુષાર્થ કે કારણરૂપ માને છે. એના સ્વરૂપને સત્, ચિત્ત
x વડે પરમાત્મા બની શકે છે. અને આનંદના અધિષ્ઠાનરૂપ ગણ્યું છે.
ભારતીય દર્શનોમાં, આમ, ઈશ્વરવાદી તેમ
નથી.

Page #11

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
નિરીશ્વરવાદી વિચારોને પણ સ્થાન હતું. * પશ્ચિમની પ્રજા પાસે પુણ્યનો ખ્યાલ *
કલ્પના કરીને, જીવના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર ભારતીય દર્શનની એ કોઈ ત્રુટિ કે ઊણપ | Es નથી, પણ પાપનો ખ્યાલ છે.
| જંતુ (virus) અને કીટકો (bacteria)થી નથી, વાસ્તવમાં આ વિષયની તાત્વિક રાહ
માંડીને પશુ, પક્ષી અને વનસ્પતિ વૃક્ષોથી શરૂ વિચારણાને ભારતીય દાર્શનિકોનું મુખ્ય અને મહત્ત્વનું અર્પણ છે. કરી મનુષ્ય સુધી વિકસતો અને વિસ્તરતો સ્વીકાર્યો છે. જીવની વૃદ્ધિ ભારતીય વિચારકો અને ચિંતકો કેટલા સ્વતંત્ર અને નિર્ભીક હતા, (growth) અને વિકાસ (expansion)ની આખી પ્રક્રિયાનો સ્વીકાર એ વાતનો એ પુરાવો પુરો પાડે છે.
ડાર્વિનના ઉત્ક્રાન્તિવાદમાં જઈને ઠર્યો છે. એમાં જે વિચાર સ્થાપના પશ્ચિમી દર્શન પરંપરા પણ ભારતીય પરંપરા જેવી દીર્ઘ અને થયેલી છે તે એ કે જીવની ઉત્ક્રાન્તિ જૈવિક હસ્તી (biological સમૃદ્ધ છે. પરંતુ એમાં, ભારતીય દર્શનોની માફક, આત્મા અને being)થી માનવહસ્તી (human being) સુધી થયેલી છે. એ પરમાત્માનો વિચાર, એક વૈચારિક સળંગ વિકાસ પરંપરારૂપે થયો ઉત્ક્રાન્તિ વાસ્તવમાં ચેતનાની છે. જીવચેતના વિકસતી નથી. વળી, એ માત્ર ધર્મદર્શન કે તત્ત્વદર્શનના વિષયમાં જ નથી awarenessમાંથી consciousnessરૂપે વિકસી છે અને હજુ તેનો થયો. પરંતુ જીવવિજ્ઞાન, શરીરવિજ્ઞાન, મનોવિજ્ઞાન, vegitational growth ચાલુ જ છે, એમ તેઓ માને છે. ઉત્ક્રાન્તિના ભૌતિકવિજ્ઞાન, ન્યૂરોસાયન્સ વગેરે વિજ્ઞાન અંતર્ગત થયેલો છે, ક્રમમાં મનુષ્યચેતના વધુ વિકસી છે, તે બે અર્થોમાં, એક, id, ego અને એ પણ પ્રસંગોપાત્ત થયેલો છે, એક વૈચારિક શૃંખલારૂપે નહીં. અને super ego રૂપે અને બીજી અનેક શક્તિઓ એટલે કે તેથી પાશ્ચાત્ય દર્શનોમાંથી આત્મા અને પરમાત્માના ખ્યાલોનું powersરૂપે. જેમ કે, power of being, power of doing, power સુસંકલિત ચિત્ર ઉપસાવવાનું કામ કઠિન છે. વળી, જ્યારે પશ્ચિમ of learning, power of feeling, power of thinking, power કહીએ છીએ ત્યારે યુરોપ, અમેરિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા-એમ જગતના of discriminating, power of judgementing, power of reવિવિધ ઉપખંડોનો, એમનાં રાષ્ટ્રો અને દેશોનો, સમાવેશ થાય છે.
membering, power of living વગેરે. મનુષ્યચેતનાનો વિકાસ એ બધાં ઉપખંડોની, અને એમાંય એમના પ્રાગઐતિહાસિક કાળ,
સંસ્થા, સમાજ અને પ્રથાઓના અનુ અંગે થયેલો છે. પ્રાચીનકાળ, મધ્યકાળ, અર્વાચીનકાળ અને આધુનિકકાળના
Consciousnessના આ વિકાસને તેઓએ conscience કે soul તત્ત્વદર્શનની પરંપરાને જોવા જઈએ તો પણ ઘણું લંબાણ થાય.
કહીને ઓળખાવ્યો છે. સંસ્થાઓ, સમજો અને પ્રથાઓની તેથી અહીં પાશ્ચાત્ય દર્શનમાં જુદાં જુદાં શાસ્ત્રો અને વિજ્ઞાનોમાં
_powergameમાં લેણદાર કે દેણદાર બનવા કરતાં ખુદવફાઈ
" સ્વ (Self) અને ભગવાન (God) રૂપે જે કાંઈ વિચારણા થઈ છે તેનું OિW
(ownself be true) જાળવવી તેને તેઓ મહત્ત્વની સમજે છે. આ સંક્ષિપ્ત સંકલન કરીને વાત કરવાનું વધુ વ્યાજબી જણાય છે. આવી
સ્વ (self) સુધી પહોંચવાના બે માર્ગો એમને જણાયા છે. તે છે : વિચારણાનો આરંભ ગ્રીક અને રોમન સંસ્કૃતિથી થયો હતો. પછી
સ્વગતાસંવાદ (self dialogue) અને પોતે કરેલાં સત્કૃત્ય કે એના ઉપર જ્ઞાનપ્રકાશયુગ (Age of Enlightenment)નો પ્રભાવ રૂભા જાત પાસ કબૂલાત (self confession). પડ્યો અને એ ખ્યાલે આ વિચારોને આજ સુધી પ્રશાસિત કર્યા છે. પશ્ચિમની પ્રજા પાસે પુણ્યનો ખ્યાલ નથી, પણ પાપનો ખ્યાલ એટલે ત્યાંની આખી વિચારણામાં તર્કપુરસ્મરતા (Reasoning)ની
ની છે. માણસ જો અપરાધ કરે તો તેને તેની સજા મળવી જોઈએ, એવું વાત કેન્દ્રમાં રહી છે. સ્વ (self)ની વિચારણા મુખ્યત્વે મનોવિજ્ઞાનમાં તે માને છે. માણસે બે અપરાધો કરેલા છે ; એક તો એણે દેવો દ્વારા થયેલી છે. શરીરવિજ્ઞાન (Anatomy)માં શરીરને body રૂપે અને નિષિદ્ધ કરાયેલું ફળ ચાખ્યું છે અને બીજો અપરાધ છે, પ્રેમ અને ઈન્દ્રિયોને Sense Organs રૂપે ઓળખ્યા પછી, આપણે ત્યાં જેને શાંતિના ફિરસ્તારૂપે અવતરેલા ઇસુને એણે વધ સ્તંભે ચઢાવી દીધા ચાર અંતઃકરણ મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર કહીને ઓળખાવીએ છે. તેથી માણસ પાપનું સંતાન છે. એટલે ત્યાંની પ્રજાની દૃઢ માન્યતા છીએ અને જેમનું શરીરના અન્ય અંગોપાંગમાં જેવું સ્થળ અસ્તિત્વ છે કે આ પાપકૃત્યોને of human bondege સ્વીકારી, અન્ય કોઈ નથી, તેમનો સ્વીકાર મન (mind), બુદ્ધિ (intellect), ચિત્ત સત્તા પાસે નહીં, તો છેવટે પોતાની જાત પાસે તો પ્રાયશ્ચિતરૂપે (psyche) અને અહંકાર (ego) રૂપે મનોવિજ્ઞાને કરેલો છે. ચેતનાનો કબૂલાત કરવી જોઈએ. એટલે પશ્ચિમમાં, પ્રજાના જીવનદર્શનમાં, સ્વીકાર spirit રૂપે કરેલો છે. મનોચેતનાની ત્રણ અવસ્થાઓ જાગ્રત પાપકૃત્યની કબૂલાત (confession) અને ક્ષમા (forgiveness)ના (conscious), અર્ધજાગ્રત (sub-conscious) અને અજાગ્રત (un- સંપ્રત્યયો (concepts) મહત્ત્વના બન્યા છે. conscious) રૂપે કરેલો છે. વ્યક્તિમાં રહેલી ચેતનાનો individual પાશ્ચાત્ય દર્શનમાં, ભારતીય દર્શનોની માફક, આત્મા અને consciousness રૂપે અને સમસ્ત વિશ્વમાં વ્યાપ્ત ચેતનાનો cos- પરમાત્માના ખ્યાલો સ્વતંત્રરૂપે વિકસ્યા નથી. પરંતુ આત્માની mic consciousness રૂપે સ્વીકાર કરેલો છે.
જગ્યાએ (own self) અને પરમાત્માની જગ્યાએ આત્યંતિક જીવવિજ્ઞાનમાં એક કોષી અમીબાથી માંડીને અનેક કોષી જીવોની વાસ્તવિકતા (Ultimate reality)ના ખ્યાલો વિકસ્યા છે. એ પ્રજાની

Page #12

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ ખરી તલાશ જીવનના આખરી તથ્ય અને અસત્યને સમજવાની છે. કાર્યદક્ષતા, પ્રામાણિકતા, સાહસિકતા, શિસ્તબદ્ધતા, નિયમિતતા ત્યાં ઈશ્વર (God) એવી સંજ્ઞા અને એનો ખ્યાલ બને છે. પણ Godની અને સહભાગિતા જેવા આચારો અને આદર્શોનું પાલન કરી કલ્પના એમણે એક બખ્તર, કવચ કે ઢાલ રૂપે કરેલી છે. માણસ ખુદવફાઈ (ownself be true) જાળવીને પોતે જ પોતાના ભાગ્યનો જીવનમાં અનેક મનોભીતિઓ (phobia)નો શિકાર બનતો હોય કર્તા અને ભોક્તા બનવાનું છે, એવું જીવનદર્શન વિકસાવેલું છે. છે. કોઈને એકાંતનો, કોઈને એકલતાનો, કોઈને અંધકારનો, કોઈને પાશ્ચાત્ય દર્શન સીધી રીતે આત્મા અને પરમાત્માનો વિચાર કરતું ઊંચાઈનો, કોઈને જીવજંતુઓનો, કોઈને શસ્ત્રોઅસ્ત્રોનો, કોઈને ન હોવાથી ભલે આપણે એ પ્રજાના અભિગમને આધ્યાત્મિક વૃદ્ધાવસ્થાનો તો કોઈને મૃત્યુનો ભય સતાવે છે. આવા ભય સામે (spiritual)ને બદલે ધરતી પર પગ રાખી (down to earth) રહી, પ્રતિબળ રૂપે એમણે Godની કલ્પના કરેલી છે. કેટલાક લોકો God જીવ, જગત અને ચૈતન્યની અંતિમ વાસ્તવિકતાને બૌદ્ધિક અને સંજ્ઞાની સમજૂતી G means generater, O means organiser વાસ્તવવાદી પ્રયત્નોથી સમજવાનો અભિગમ સ્વીકારેલો હોવાથી અને D means destroyer રૂપે આપે છે, એવો કોઈ ખ્યાલ ત્યાં એને ભૌતિક (materialistic) કહીને ઓળખાવી, પરંતુ એટલું તો પ્રચલિત થયો નથી.
સ્વીકારવું જ પડશે કે આ ultimate પશ્ચિમની પ્રજા પૂર્વજન્મ અને જૈન દર્શન અને વિજ્ઞાન'
realityને સમજવા-પામવાની પૂનર્જન્મમાં માને છે, પણ એ “ઐતિહાસિક આંતરરાષ્ટ્રીય કોન્ફરેશન' એની મથામણ ઘણી પ્રામાણિક, ભારતીય પ્રજાની માફક INTERNATIONAL CONFERENCE ON
નિષ્ઠાવાન અને પાકી નિયતિવાદી કે પ્રારબ્ધવાદી નથી.
નિસબતવાળી છે. પશ્ચિમના SCIENCE & JAIN PHILOSOPHY એને આમુષ્મિક લોકમાં નહીં,
દેશોમાં એક પ્લેટો-એરિસ્ટોટલથી પણ ઈહલોકમાં રસ છે. આ | આયોજક
આંરભી, કાન્ટ, સ્પિનોઝા, ભૌતિક જગતમાં જો પોતાને ભગવાન મહાવીર આંતરરાષ્ટ્રીય અનુસંધાન કેન્દ્ર
હેગલ, બ્રેડલે, એડિગ્ટન, સાત્ર, મનુષ્યરૂપે જન્મ મળ્યો છે તો તેણે (જૈન વિશ્વભારતી વિશ્વવિદ્યાલય, લાડનૂ)
હોકાર્ટ અને ફૂકો સુધી જે IIT, Mumbai, University of Mumbai પોતાની બુદ્ધિ, તર્ક, વિચાર, K.J. Somaiya Centre for studies in Jainism
તત્ત્વવિચારણા વિકસેલી છે તેની સમજ અને શોધખોળ દ્વારા Place & Date 8, 9 & 10 January 2016
આ છે આછી પાતળી ઝાંખી. પોતાનું જીવનશિલ્પ ઘડવાનું છે. કોન્ફરન્સનો મુખ્ય ઉદેશ : જૈન દર્શનમાં વૈજ્ઞાનિક રહસ્યો અને
ભારતીય દર્શનો પાસે આ ulજગતમાં રહેલી પ્રાકૃતિક (natuવિજ્ઞાનમાં જૈન દર્શનના દૃષ્ટિકોણ ઉપર સંશોધન અને તેના દ્વારા|
timate realityની પ્રતીતિ છે, ral) B4 H1-19 (human) જીવન પદ્ધતિ પર માર્ગદર્શન
પણ સાબિતી નથી. પાશ્ચાત્ય દર્શનો સંપદા (resources)નો મહત્તમ
વિજ્ઞાનની વિવિધ શાખાઓની ઓથે | ૧૫ દેશ, ૧૦૦ વિદ્વાન, 3 દિવસ; મહાસંમેલન ઉપયોગ કરી ભૌતિક દૃષ્ટિએ
વિકસેલાં હોઈ, એમની પાસે સાધન સંપન્ન અને સુખી થવાનો વિશ્વ પ્રખ્યાત વૈજ્ઞાનિક સ્ટીફેન હોકીંગના સહ વૈજ્ઞાનિક રોજર
પ્રયોગમૂલક (experiemental) ઉદ્દેશ પોતે પાર પાડવાનો છે. એ પિનરોઝ, જસ્ટીસ દલવીર ભંડારી, ચેરમેન કીરણકુમાર, ભૂતપૂર્વ
સાબિતી છે, પણ પ્રતીતિ નથી. શું ઉદ્દેશ પાર પાડતી વખતે વિશ્વની ચેરમેન ડૉ. કસ્તુરી રંગન, આગમ મનીષી મુનિશ્રી મહેન્દ્રકુમાર |
| એવું ન બની શકે કે પૂર્વની પ્રતીતિ પરિમાણગત અને પ્રતીતિજન્ય જે સિદ્ધ વૈજ્ઞાનિક સંત નંદીઘોષ સૂરિજી જેવા અનેક વિદ્વાનો આ
અને પશ્ચિમની સાબિતીનો સંકાંઈ ખૂબી-ખામીઓ છે, તેને લક્ષ | |કોન્ફરન્સમાં માર્ગદર્શન આપશે.સંમેલન પછી JAINISM &|
યોગ રચાય તો ખૂટતી કડીઓ કરીને પોતે આગળ ધપવાનું છે. SCIENCE ઉપર એક વિશ્વ કક્ષાના RESEARCH CENTRE
સંધાય જાય અને વિચારની સર્કિટ પોતાના દર્શન (vision) અને ની શરૂઆત મુંબઈમાં થશે.
પૂરી થઈ જાય? * * * લક્ષ્ય (mission)માં સ્પષ્ટ રહી, વિશેષ વિગત તથા સંમેલન માટે ઓનલાઈન રજિસ્ટ્રેશન
[તા. ૧૨-૯-૨૦૧૫ના ૮૧મી પર્યુષણ વૈજ્ઞાનિક અભિગમ (scientific વેબસાઈટ : www.icsip.org. ફોન : 981982148 વ્યાખ્યાનમાળામાં પ્રસ્તુત કરેલું approach)થી જીવનમાં સફળતા ડૉ. કે. પી. મિશ્રા ડૉ. બિપીન દોશી ડૉ. સમની ચૈતન્ય પ્રભા વક્તવ્ય.] અને સાર્થકતા પ્રાપ્ત કરવાની છે, અધ્યક્ષ | સેક્રેટરી મહા નિર્દેશક
કદમ્બ બંગલો, ૩૫, પ્રોફેસર એવી જીવનદૃષ્ટિ વિકસાવેલી છે.
સોસાયટી, મોટા બઝાર, સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને ધર્મ અને વિજ્ઞાન દુશ્મન નહીં દોસ્ત બને
વલ્લભ વિદ્યાનગર-૩૮૮૧૨૦. બંધુતાના પાયાનાં મૂલ્યોનો અને
મો. : ૦૯૭૨૭૩૩૩૦૦૦.

Page #13

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
૧૩
તથાગતનું દર્શન
1 ભાણદેવજી
૧. ભૂમિકા
નથી. ભારતવર્ષની એક મૂલ્યવાન વિશેષતા છે કે જ્યારે જ્યારે ધર્મ, અનાત્મવાદ, બોદ્ધદર્શનનો એક અસાધારણ વિશિષ્ટ સિદ્ધાંત છે. સંસ્કૃતિ, સમાજ-જીવન, દર્શન આદિમાં ઉચ્છંખલતા આવે છે ત્યારે (૨) અનીશ્વરવાદ તે સર્વ ક્ષેત્રોમાં શોધન કરીને પુન: સુચારુ વ્યવસ્થા પ્રસ્થાપિત વિશ્વભરના બધા નહિ તો પણ મોટા ભાગના ધર્મોમાં ‘ઈશ્વર'નો કરવા માટે ગાડી પુનઃ પાટા પર ચડાવી દે છે. આવા મહાપુરુષના અબાધિત સ્વીકાર છે. ઈશ્વર, પરમેશ્વર, પરમાત્મા, ભગવાન આદિ પ્રાગટ્યની ઘટનાઓ અનેકાનેક વાર બની છે. આવું જ એક મહાન કોઈ પણ નામથી કહો, પરંતુ તે જ આ વિશ્વનો કર્તા, ધર્તા અને પ્રાગટ્ય છે-ભગવાન બુદ્ધનું પ્રાગટ્ય!
સંહર્તા છે. તે અનાદિ, અનંત, સર્વજ્ઞ અને સર્વશક્તિમાન છે અને મહાપુરુષનું દર્શન તત્કાલિન સમાજની પરિસ્થિતિના તેથી પણ અધિક ઘણું છે. અનુસંધાનમાં હોય છે. તદનુસાર ભગવાન બુદ્ધના દર્શનને સમજવા બોદ્ધદર્શનમાં આવા કોઈ ઈશ્વરતત્ત્વનો સ્વીકાર નથી. માટે આવશ્યક છે કે આપણે ભગવાન બુદ્ધના પ્રાગટ્ય વખતની આત્મા અને પરમાત્મા-આ બંને તત્ત્વોનો અસ્વીકાર કરવો, તે ભારતની પરિસ્થિતિને સમજવી જોઈએ.
વિરલ અને અભૂતપૂર્વ ક્રાન્તિકારી ઘટના છે. (૧) રાજકીય રીતે ભારત અનેક નાનાં નાનાં રાજ્યોમાં વહેંચાયેલો આત્મા અને પરમાત્મા વિના પણ ધર્મની રચના થઈ શકે? આ
હતો. તેમની વચ્ચે અંદરો અંદર યુદ્ધો પણ ચાલતાં હતાં. તે વખતે અશક્યવત્ જણાતું મહાન કાર્ય બૌદ્ધોએ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે અને
ગણરાજ્યો પણ હતા અને રાજસત્તાત્મક રાજ્યો પણ હતા. આત્મા અને પરમાત્માનો સ્વીકાર કર્યા વિના પણ તેઓએ એક (૨) આત્મા, પરમાત્મા, જગત, પાપ, પુણ્ય, બંધ મોક્ષ આદિ મહાન ધર્મબૌદ્ધધર્મની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. આ એક અસાધારણ વિરલ
બાબતોમાં અનેક મતમતાંતરો હતા અને વાદ-વિવાદ અને ઘટના છે. વિતંડાવાદ ચાલતા હતા.
૩. કૃપાતવનો ઈન્કાર (૩) સાધના-ઉપાસનાના અનેક મતમતાંતરો પ્રચલિત હતા. અનેક જો આત્માનો સ્વીકાર નથી; જો પરમાત્માનો સ્વીકાર નથી, તો
દેવ-દેવીઓની ઉપાસના પ્રચલિત હતી. યજ્ઞો ખૂબ થતા અને કોણ કોના પર કૃપા કરે ? સામાન્યત: મોટા ભાગના ધર્મોમાં યજ્ઞોમાં પશુબલિની પ્રથા પણ હતી.
કુપાતત્ત્વનો સ્વીકાર થયો છે. અહીં બૌદ્ધધર્મમાં પરમાત્માનો જ (૪) દેહદમન અને દેહને કષ્ટ આપનારી તપશ્ચર્યાઓ પણ પ્રચલિત સ્વીકાર નથી, તો કૃપાતત્ત્વનો સ્વીકાર કેવી રીતે થઈ શકે ? હતી.
કોઈ કોઈના પર કૃપા કરીને કોઈના જીવનમાં કોઈ ક્રાંતિ કે આમ રાજકીય, સામાજિક, ધાર્મિક આદિ ક્ષેત્રોમાં ઉચ્છંખલતા પરિવર્તન કરી શકે, આ સિદ્ધાંતનો બૌદ્ધધર્મમાં સ્વીકાર થયો નથી. વ્યાપેલી હતી અને સામાન્ય પ્રજા મતમતાંતરમાં મૂંઝાયેલી હતી. તમારે તમારા પુરુષાર્થથી જ તમારું જીવન બનાવવાનું છે અને કોઈક મહત્ પુરુષના સમર્થ માર્ગદર્શનની આવશ્યકતા હતી અને તમારો મોક્ષ (નિર્વાણ) પણ તમારે તમારા પુરુષાર્થથી જ સિદ્ધ તે કપરા કાળે ભગવાન બુદ્ધ પોતાના એક અતિ વિશિષ્ટ દર્શન કરવાનો છે. ભગવાનની કે કોઈની કૃપાથી નહિ જ. આ બૌદ્ધધર્મના સાથે પ્રગટ થયા.
દર્શનની એક મહત્ત્વપૂર્ણ લાક્ષણિકતા છે. ભગવાન બુદ્ધ પણ તમને ૨. બૌદ્ધ દર્શનની વિશિષ્ટતાઓ
નિર્વાણ ન આપી શકે. તે તમારે જ, તમારા જ પુરુષાર્થથી સિદ્ધ (૧) અનાત્મવાદ
કરવાનો છે. વિશ્વભરના સર્વ ધર્મોમાં આત્મતત્ત્વનો સ્વીકાર થયો છે. આત્મા (૪) અનિત્યવાદ જન્મમરણથી પર અને શાશ્વત તત્ત્વ છે અને આત્મા ચૈતન્ય છે. આત્મા બધું જ અને બધું જ અનિત્ય છે. ક્ષણિક છે. સતત પરિવર્તનશીલ અપરિવર્તનશીલ, અનાદિ અને અનંત છે.
છે. સમગ્ર અસ્તિત્વમાં કશું જ નિત્ય નથી. નદીની જલધારાની જેમ બૌદ્ધદર્શનમાં આત્મતત્ત્વનો સ્વીકાર નથી. બૌદ્ધધર્મ વિશ્વનો એક કે દીપકની જ્યોતની જેમ સમગ્ર અસ્તિત્વ, નિરપવાદ સ્વરૂપે સતત માત્ર ધર્મ છે, જેમાં આવા કોઈ
પરિવર્તનશીલ છે. આ શાશ્વત આત્મતત્ત્વનો સ્વીકાર તમારે તમારો પુરુષાર્થથી જ તમારું જીવન બનાવવાનું છે બૌદ્ધધર્મનો અનિત્યવાદ છે.

Page #14

૧૪.
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ આ સમગ્ર અસ્તિત્વ અનિત્ય છે, બૌદ્ધધર્મમાં કર્મનું સાર્વભૌમત્વ સ્વીકારેલું છે,
કારણ બને છે. નિરાસવ કર્મ સુખપરિવર્તનશીલ છે અને તદનુસાર આત્મા કે
દુ:ખમાંથી મુક્તિ આપનારા અને તેથી પરમાત્મા જેવો કોઈ નિત્ય તત્ત્વનો બૌદ્ધધર્મના દર્શનમાં સ્વીકાર થયો નિર્વાણ તરફ દોરી જાય છે. નથી.
ગીતામાં સાસવ કર્મને સકામ કર્મ અને નિરાસવ કર્મને નિષ્કામ (૫) કર્મનો સિદ્ધાંત
કર્મ કહેલ છે. કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપે વિશ્વના લગભગ સર્વ ધર્મોમાં કર્મનો નિયમ બૌદ્ધધર્મમાં કર્મના વળી ત્રણ પ્રકાર પણ પાડવામાં આવે છેછે. કોઈપણ કર્મ સાવ નકામું જતું નથી. તેના સારાંમાઠાં ફળ કર્તા કાયિક, વાચિક અને માનસિક, માનસિક કર્મ અન્ય કર્મોનું જનક છે પર આવે જ છે. આ એક સામાન્ય અને સર્વસ્વીકૃત સિદ્ધાંત છે. આ અને તેથી સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ છે. સિદ્ધાંત પર કર્મનો નિયમ પ્રતિષ્ઠિત છે. કોઈ માનવી પાપકર્મ કરે સંતાપ, પ્રાયશ્ચિત આદિથી કર્મનું ફળ ઓછું થાય છે કે સર્વથા તો તેના માઠાં ફળ તેને ભોગવવા જ પડે અને કોઈ માનવી પુણ્યકર્મ વિલીન પણ થઈ શકે છે. કરે તો તેના મીઠાં ફળ તેને મળે જ છે. આ હકીકતનો મહદ્ અંશે જે કર્મના ફળને અન્ય ઉપાયોથી રોકી શકાય તેને અનિયત વિપાકી સર્વત્ર સ્વીકાર થયો છે. આ સિદ્ધાંતમાંથી કર્મના સિદ્ધાંતનો વિકાસ કર્મ કહેલ છે અને જે કર્મના ફળને ભોગવવું જ પડે તેને નિયતવિપાકી અને વિસ્તાર થયો છે.
કર્મ કહેલ છે. | સર્વ ધર્મોમાં કર્મનો સિદ્ધાંત તો છે, પરંતુ પોતપોતાના દર્શનને નિયતવિપાકી કર્મના ત્રણ પ્રકારો કહે છેઅનુરૂપ પ્રત્યેકમાં કર્મના સિદ્ધાંતનું સ્વરૂપ અલગ અલગ છે. હિન્દુ ૧. વર્તમાન જન્મમાં જ ફળ આપે છે. ધર્મમાં સર્વશક્તિમાન, કર્તા, ધર્તા અને હર્તા પરમેશ્વરનું સ્થાન છે ૨. પછીના જન્મમાં ફળ આપે છે. અને એનું સ્થાન સર્વોચ્ચ છે. તદનુસાર હિન્દુ ધર્મમાં કર્મના સિદ્ધાંતને ૩. ત્રીજા કે ત્યાર પછીના જન્મમાં ફળ આપે છે. સર્વોચ્ચ કે અબાધિત ગણી શકાય નહિ, કારણ કે સર્વોચ્ચ તો બૌદ્ધદર્શન પ્રમાણે કર્મ પોતાના સામર્થ્યથી જ ફળ આપે છે. પરમાત્મા છે. પરમાત્મા કોઈને અને તેથી કર્મના નિયમને આધીન કર્મને પોતાનું ફળ આપવા માટે ઈશ્વર કે એવા કોઈ તત્ત્વની સહાયની નથી, પરંતુ બધું જ તેને આધીન છે, તદનુસાર કર્મનો નિયમ પણ આવશ્યકતા નથી. પરમાત્માને આધીન છે. પરમાત્મા કર્તમકર્તમન્યથાકમસમર્થ છે. બૌદ્ધ ધર્મમાં ઈશ્વરને સ્થાન નથી અને કર્મને ખૂબ મહત્ત્વપૂર્ણ તેથી કર્મના નિયમને અતિક્રમી શકે છે. આમ હિન્દુ ધર્મમાં અને સ્થાન છે, તેથી બૌદ્ધધર્મ પુરુષાર્થનો પુરસ્કર્તા ધર્મ બન્યો છે. ઈશ્વરને સર્વોચ્ચ માનનાર સર્વ ધર્મોમાં કર્મના સિદ્ધાંતને સર્વોચ્ચ કે (૬) પુનર્જન્મનો સિદ્ધાંત અબાધિત સ્થાન મળી શકે નહિ.
આ એક વિરલ ઘટના છે કે બૌદ્ધધર્મમાં આત્માનો સ્વીકાર નથી બૌદ્ધધર્મમાં પરમાત્મા કે એવી કોઈ સર્વોચ્ચ સત્તાનો સ્વીકાર અને છતાં પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર છે. પ્રથમ દૃષ્ટિએ આત્માનો નથી અને તેથી બૌદ્ધધર્મમાં કર્મનો સિદ્ધાંત અબાધિત છે અર્થાત્ સ્વીકાર કર્યા વિના પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કરવો તે વદતોવ્યાઘાત કર્મના સિદ્ધાંતને કોઈ શક્તિ અતિક્રમી શકે નહિ. આમ એક રીતે જણાય છે. જો આત્મા જ નથી તો એક જન્મ પૂરો કરીને બીજા જન્મમાં જોઈએ તો એમ લાગે છે કે બૌદ્ધધર્મમાં ઈશ્વરનું સ્થાન જાણે કર્મના કોણ જાય છે? આવો સવાલ ઉપસ્થિત થાય જ છે. સિદ્ધાંતે લઈ લીધું છે. બૌદ્ધધર્મમાં કર્મનું સાર્વભૌમત્વ સ્વીકારેલું છે પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતનો વિશદ સ્વરૂપે વિચાર થયો છે. ભગવાન અને તેથી પુરુષાર્થનું પ્રાધાન્ય છે, કારણ કે કૃપા કરનાર કે કુપનો બુદ્ધના વિગત જન્મોની કથાઓ-જાતકથાઓ ઘણી છે અને ખૂબ સ્વીકાર નથી.
પ્રચલિત પણ બની છે. બૌદ્ધધર્મમાં કર્મના સિદ્ધાંતની વિશદ છણાવટ થઈ છે.
વળી કર્મનો સિદ્ધાંત અને પુનર્જન્મનો સિદ્ધાંત ગાઢ રીતે જોડાયેલા બૌદ્ધધર્મમાં કર્મોના બે પ્રકાર કહ્યા છે-કુશલ કર્મ અને અકુશલ છે અને અન્યોન્યાશ્રિત છે. બૌદ્ધ ધર્મમાં કર્મનો સિદ્ધાંત ખૂબ કર્મ. સત્કર્મ કુશલ કર્મ છે અને પાપકર્મ અકુશલ કર્મ છે. કુશલ કર્મનું મહત્ત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંત છે અને પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કર્યા ફળ સુખ, દુ:ખમુક્તિ, સંપત્તિ અને સુગતિ છે અને અકુશલ કર્મનું વિના કર્મના સિદ્ધાંતને સમજી-સમજાવી શકાય તેમ નથી. આમ ફળ દુ:ખ, વિપત્તિ અને દુર્ગતિ છે.
આ બંને જોડિયા સિદ્ધાંતો બૌદ્ધધર્મમાં ઉચિત સ્થાન પામ્યા છે. પરંતુ વળી બૌદ્ધધર્મમાં કર્મના અન્ય રીતે પણ બે પ્રકાર પાડવામાં આવે લાખ રૂપિયાનો પ્રશ્ન એ છે કે આત્માનો સ્વીકાર કર્યા વિના છે. સાચવ અને નિરાસવ. સાસવ કર્મ એટલે જેમાં કર્મની પરંપરા પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતનો મેળ કેવી રીતે બેસાડી શકાય ? ચાલુ રહે તેવા કર્મ. નિરાસવ કર્મ એટલે જેમાં કર્મની પરંપરા તૂટી કર્મનો નિયમ અને પુનર્જન્મનો નિયમ યાંત્રિક નથી. કર્મફળમાંથી જાય છે. સાસવ કર્મ સુખ કે દુ :ખ આપનારા અને તેથી બંધનનું અને જન્મજન્માંતરની ઘટમાળમાંથી મુક્ત થવાનો ઉપાય છે. નિર્વાણ

Page #15

છે ?
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન પામનાર મુક્ત પુરુષ કર્મ કરે તો પણ [ આ તો મહાશૂન્યમાં વિલીન થવાની ઘટના છે.
પણ થતા. તેને ફળ પ્રાપ્ત થતું નથી અર્થાત્ નવા
ભગવાન બુદ્ધ યજ્ઞનો સર્વથા કર્મો બનતા નથી. અને નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરનાર મુક્ત પુરુષ જન્મ- ઈન્કાર કર્યો નથી. તેમણે હિંસક યજ્ઞો અને અતિ ખર્ચાળ મોટા યજ્ઞોનો મરણની ઘટમાળમાંથી પણ મુક્ત થઈ જાય છે. આમ ભગવાન ઈન્કાર કર્યો છે. નાના યજ્ઞો કરવાની અનુમતિ આપી છે. આમ છતાં બુદ્ધ કર્મના સિદ્ધાંતમાં અને પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતમાં માને છે, આમ બૌદ્ધ પરંપરામાં યજ્ઞો દ્વારા ઉપાસના થતી નથી. છતાં કર્મ અને પુનર્જન્મના ચક્રમાંથી બહાર નીકળવાનો ઉપાય પણ ભારતમાં, હિન્દુ પરંપરામાં પણ યજ્ઞીય હિંસા બંધ કરવામાં બતાવે છે.
ભગવાન બુદ્ધનો ફાળો સર્વાધિક છે, એમ સ્વીકારવું જોઈએ. હવે પ્રશ્ન છે કે જો બૌદ્ધદર્શનમાં આત્માનો સ્વીકાર નથી, તો (૯) જ્ઞાતિ પ્રથાનો ઈન્કાર પુનર્જન્મ કોનો થાય છે? એક શરીરમાંથી બીજા શરીરમાં કોણ જાય તે કાળમાં જન્મને આધારે નિર્ધારિત પ્રબળ જ્ઞાતિ પ્રથા હતી.
ભગવાન બુદ્ધ આ સ્વરૂપની જ્ઞાતિ પ્રથાને માનવાનો ઈન્કાર કર્યો. બૌદ્ધદર્શનમાં શાશ્વત, અપરિણામી અનાદિ-અનંત-એવા માનવી જન્મથી ઊંચો કે નીચો નથી બનતો, પરંતુ પોતાનું મન, આત્માનો સ્વીકાર નથી. આમ છતાં એક જન્મમાંથી બીજા જન્મમાં કર્મો, જીવનશૈલી, વિચારધારા-આ પરિબળોને આધારે તેને ઊંચો જનાર એક તત્ત્વનો તેઓ સ્વીકાર કરે છે અને તે તત્ત્વને તેઓ નામ કે નીચો ગણી શકાય. ભગવાન બુદ્ધે જન્માનુસાર જ્ઞાતિપ્રથા પર આપે છે – વિજ્ઞાન!
ભારે મોટો પ્રહાર કર્યો. એટલું જ નહિ, પરંતુ જન્મથી શુદ્ર ગણાય આ વિજ્ઞાન, તે ચેતનાનો પ્રવાહ (A stream of Conscious- તેવા અનેક માનવોને તેમણે પ્રવજ્યા પણ આપી છે. ness or a series of mental Processes) છે. પરંતુ વિજ્ઞાન (૩) ચાર આર્યસત્યો આત્માની જેમ અપરિણામી, નિત્ય કે અનંત નથી, પરંતુ સતત બોદ્ધદર્શનની કરોડરજ્જુ છે–ચાર આર્ય સત્યો. પરિવર્તનશીલ અને સાન્ત છે.
(૧) સર્વ દુ:ખમ્ બૌદ્ધદર્શનમાં માનવને પાંચ સ્કંધોનો સંયોગ માનવામાં આવે રોગ, જરા અને મરણના દુઃખમય દૃશ્યો જોઈને ભગવાન બુદ્ધનું છે. આ પાંચ સ્કંધ આ પ્રમાણે છે
માહભિનિષ્ક્રમણ થયું. બુદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ પછી પણ આ દર્શન ચાલુ ૧. રુ૫ અંધ-મનુષ્યનું શરીર, ઈન્દ્રિયો આદિ.
રહ્યું અને ભગવાન બુદ્ધ એવા નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યા કે જીવન દુઃખથી ૨. વેદના અંધ-લાગણી, આવેગ, સુખદુ:ખ આદિ. પરિપૂર્ણ છે. ભગવાન બુદ્ધ આ જીવનને સર્વથા દુ :ખપૂર્ણ ગયું છે. ૩. સંજ્ઞા સ્કંધ-જ્ઞાનેન્દ્રિયો દ્વારા જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની ઘટના. જન્મ, જરા, રોગ, મૃત્યુ, શોક, નિરાશા, પ્રિયનો વિયોગ, અપ્રિયનો ૪. સંસ્કાર સ્કંધ-સ્મૃતિઓ, ધારણાઓ, પૂર્વગ્રહો, સંસ્કારો આદિ. સંયોગ આદિ તત્ત્વોથી જીવન વ્યાપ્ત છે. ૫. વિજ્ઞાન સ્કંધ-ચેતનાનો પ્રવાહ.
જીવનમાં જે સુખ જણાય છે, તે પણ ક્ષણિક અને દુ:ખથી ઘેરાયેલા આ વિજ્ઞાન તત્ત્વ એક જન્મમાંથી બીજા જન્મમાં જાય છે અને તેનો છે, તેથી બધું જ, સમગ્ર જીવન દુ :ખપૂર્ણ છે. આ ભગવાન બુદ્ધનું પુનર્જન્મ થાય છે અને નિર્વાણ સમયે તેનું પણ વિસર્જન થાય છે. નિર્વાણમાં દર્શન છે અને તદનુસાર આ પ્રથમ આર્યસત્ય છે. કશાનું અસ્તિત્વ રહેતું જ નથી. આ તો મહાશૂન્યમાં વિલીન થવાની ઘટના દુ:ખ દર્શનથી નિર્વાણ પ્રત્યેનો યાત્રાનો પ્રારંભ થાય છે. તેથી
દુઃખ દર્શન, આર્ય સત્ય છે અને પ્રથમ આર્યસત્ય છે. આમ બૌદ્ધ દાર્શનિકોએ શાશ્વત આત્માનો સ્વીકાર કર્યા વિના (૨) દુ:ખસમુદય : પણ પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કર્યો છે અને તેનો મેળ પણ દ્વિતીય આર્ય સત્ય દુ:ખના કારણ વિષયક છે. બેસાડી દીધો છે.
ભગવાન બુદ્ધ કહે છે કે દુ:ખનું કારણ તૃષ્ણા છે. આ દ્વિતીય (૭) વેદ પ્રામાણ્યનો ઈન્કાર
આર્યસત્ય છે. હિન્દુ પરંપરામાં વેદને અંતિમ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકારેલ છે. તૃષ્ણાના પ્રધાનતઃ ત્રણ સ્વરૂપો છેબોદ્ધદર્શનમાં વેદ કે અન્ય કોઈ ગ્રંથનો અંતિમ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકાર (૧) કામ તૃષ્ણા. થયો નથી. તદનુસાર માનવીની વિવેકબુદ્ધિને વિશેષ મહત્ત્વ પ્રાપ્ત કામતૃષ્ણા એટલે ઈન્દ્રિયોના સુખોની તૃષ્ણા. થયેલ છે.
(૨) ભવ તૃષ્ણા (૮) યજ્ઞાદિ કર્મોનો ત્યાગ
ભવતૃષ્ણા એટલે જીવનની તૃષ્ણા યજ્ઞ, હિન્દુ અધ્યાત્મસાધનાની ગંગોત્રી છે. તે કાળે યજ્ઞનો ખૂબ (૩) વિભવ તૃષ્ણા મહિમા હતો અને અનેક અને અનેકવિધ યજ્ઞો થતા; હિંસક યજ્ઞ વિભવ તૃષ્ણા એટલે વૈભવ અર્થાત્ સમૃદ્ધિની તૃષ્ણા.
છે.

Page #16

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ તૃપણા દુ:ખનું કારણ છે અને ભગવાન બુદ્ધ મૂલતઃ તત્ત્વચિંતક નથી, તૃષ્ણાના ત્યાગમાં જ દુ:ખમુક્તિ છે. ] પરંતુ ભવરોગના ચિકિત્સક છે.
આ પ્રતીત્ય સમુત્પાદની દુ :ખની વિશદ કારણમીમાંસા
કારણમીમાંસાના બાર સોપાનો છે, તેથી ભગવાન બુદ્ધ પ્રણીત દ્વાદશ નિદાન અર્થાત્ પ્રતીત્યસમુત્પાદમાં તેને દ્વાદશનિદાન પણ કહે છે. અભિવ્યક્ત થયેલ છે.
આ પ્રતીય સમુત્પાદનો સિદ્ધાંત ભગવાન બુદ્ધના દર્શનનો પ્રમુખ (૩) દુ:ખ નિરોધ
સિદ્ધાંત ગણાય છે. પ્રથમ આર્યસત્યમાં દુ:ખદર્શન અને દ્વિતીય આર્યસત્યમાં દુ:ખના પ્રતીત્ય સમુત્પાદનો અર્થ છે – એક તત્ત્વની પ્રાપ્તિમાંથી અન્ય કારણ તરીકે તૃષ્ણાનું દર્શન કર્યા પછી આપણા મનમાં સ્વાભાવિક તત્ત્વની ઉત્પત્તિ. આ સિદ્ધાંતનું સૂત્ર છે – પાટિએ સમુપાદ અર્થાત્ – રીતે જ પ્રશ્ન થાય છે-દુ:ખનો નિરોધ શક્ય છે કે નહિ? દુ:ખમાંથી આમ હોય તો આમ થાય છે ! આને જ Dependent Origination મુક્તિ મળી શકે કે નહિ ?
કહે છે. આ પ્રતીય સમુત્પાદ સાપેક્ષ પણ છે અને નિરપેક્ષ પણ છે. તૃતીય આર્યસત્યમાં ભગવાન બુદ્ધ સ્પષ્ટ કહે છે કે દુ :ખનિરોધ સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી સંસાર છે અને નિરપેક્ષ દૃષ્ટિથી તે નિર્વાણ છે. અર્થાત્ દુ:ખમાંથી મુક્તિ શક્ય છે.
ભગવાન બુદ્ધ કહે છેભગવાન બુદ્ધ દુ:ખ દર્શનથી અટકી જતા નથી. ભગવાન બુદ્ધ “જે પ્રતીય સમુત્પાદને જુવે છે, તે ધર્મને જુવે છે અને જે ધર્મને દુ:ખમુક્તિની શક્યતા દર્શાવે છે.
જુવે છે તે પ્રતીય સમુત્પાદને જુવે છે. જીવન દુઃખપૂર્ણ છે; પરંતુ આપણે દુ:ખમાં જ જીવવાનું છે, પ્રતીત્ય સમુત્પાદની કારણમીમાંસાના બાર સોપાન આ પ્રમાણે છે. તેમ નથી. આ દુ:ખોમાંથી મુક્ત થવાનો વિકલ્પ આપણી પાસે છે ૧. અવિદ્યાથી સંસ્કાર જ. આ બહુ મોટું સમાધાન છે.
૨. સંસ્કારથી વિજ્ઞાન પ્રથમ આર્યસત્ય છે-દુ:ખ છે.
૩. વિજ્ઞાનથી નામ-રૂપ દ્વિતીય આર્યસત્ય છે-દુ:ખનું કારણ તૃષ્ણા છે. હવે તૃતીય આર્ય ૪. નામરૂપથી ષડાયતન સત્ય છે-દુ:ખ નિરોધ શક્ય છે. કેવી રીતે? કારણના નિવારણથી ૫. ખડાયતનથી સ્પર્શ કાર્યનું નિવારણ થાય જ છે. કારણ તૃષ્ણાના ત્યાગથી કાર્ય દુ:ખનું ૬. સ્પર્શથી વેદના નિવારણ શક્ય છે.
૭. વેદનાથી તૃષ્ણા દુ:ખમાંથી આત્યંતિક મુક્તિનો માર્ગ છે – નિર્વાણ ! નિર્વાણ ૮. તૃષ્ણાથી ઉપાદાન દુ:ખમુક્તિનો માર્ગ છે. તૃતીય આર્યસત્યની વિચારણામાં નિર્વાણની ૯. ઉપાદાનથી ભવ વિશદ વિચારણા થઈ છે.
૧૦. ભવથી જાતિ (૪) દુ :ખનિરોધ માર્ગ-આર્ય અષ્ટાંગ માર્ગ
૧૧. જાતિથી ૧૨. જરા-મરણ દુ:ખ, દુ:ખનું કારણ અને દુ:ખમુક્તિની શક્યતા દર્શાવીને (૧) અવિદ્યા ભગવાન બુદ્ધ અટકી નથી ગયા. ભગવાન બુદ્ધ દુ:ખમુક્તિ માટેનો જીવૈષણા અને સમસ્ત દુઃખોનું મૂળ કારણ અવિદ્યા છે. અવિદ્યા સાધન પથ પણ બતાવે છે અને તે છે-ચતુર્થ આર્યસત્ય-દુ:ખનિરોધ જીવત્વ અને અહંકારનું મૂળ છે. અવિદ્યા કર્મોનો આશ્રય છે. અવિદ્યા માર્ગ અર્થાત્ આર્ય અષ્ટાંગ માર્ગ.
અને કર્મ મળીને જીવ બનાવે છે. અવિદ્યાને કારણે જ સંસારનું બૌદ્ધ ધર્મની સાધન પદ્ધતિમાં આર્ય અષ્ટાંગ માર્ચ કરોડરજ્જુ દુઃખસ્વરૂપ ગુપ્ત રહે છે. અવિદ્યાને કારણે અહંકાર બને છે અને સમાન અર્થાત્ કેન્દ્રસ્થ તત્ત્વ છે.
તેથી વ્યક્તિ પોતાને શેષ સંસારથી પૃથકુ સમજે છે. ભગવાન બુદ્ધે દાર્શનિક તત્ત્વોની વિચારણા બહુ નથી કરી. તેમણે (૨) સંસ્કાર જીવનશુદ્ધિ અને દુ:ખમાંથી આત્યંતિક મુક્તિના ઉપાયોની વિચારણા સંસ્કાર તે સંલ્પશક્તિ છે, જે નવા અસ્તિત્વને ઉત્પન્ન કરે છે. વિશેષ કરી છે. ભગવાન બુદ્ધ મૂલત: તત્ત્વચિંતક નથી, પરંતુ અવિદ્યા બીજ છે. તેમાંથી સંસ્કાર પ્રગટે છે અને સંસ્કારમાંથી ભવરોગના ચિકિત્સક છે.
આગળની હારમાળા પ્રગટે છે. સંસ્કાર ઉત્પત્તિ અને ઉત્પાદક ક્રિયા ૪. પ્રતીય સમુત્પાદ - દ્વાદશનિદાન
બને છે. શુદ્ધ, અશુદ્ધ, ધર્મસહિત, ધર્મરહિત કર્મોનું મૂળ સંસ્કાર ભગવાન બુદ્ધ પ્રણીત દ્વિતીય એક જન્મમાંથી બીજા જન્મમાં કોણ જાય
1 છે. જેવા સંસ્કાર હોય તેવું તેનું ફળ મળે આર્યસત્યમાં પ્રતીય સમુત્પાદનો ઉલ્લેખ છે? બૌદ્ધ દર્શનનો ઉત્તર છે – વિજ્ઞાના. છે. ધનાદિ આસક્તિના સંસ્કાર તદનુરૂપ

Page #17

૧૭.
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન જન્મ અને તદનુરૂપ પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. આ તૃષ્ણ જ સર્વ દુઃખોનું કારણ છે.|| તૃષ્ણાને કારણે જ વ્યક્તિ અંધ બનીને સંસ્કારોમાંથી મુક્તિ પામવાના સંસ્કાર
સાંસારિક વિષયો પાછળ દોડે છે. તૃષ્ણા પ્રજ્ઞા અને નિર્વાણ તરફ દોરી જાય છે.
માનવીને નાચ નચવે છે. તૃષ્ણાથી વશીભૂત થઈને દુઃખ દિવસે સંસ્કાર એવું બીજ છે, જે અવિદ્યામાંથી પ્રગટે છે અને તે બીજમાંથી બમણું અને રાત્રે ચાર ગણું, તેમ વધતું જ રહે છે. તૃષ્ણાને વશમાં બીજાં અનેક તત્ત્વો પ્રગટે છે.
રાખીને અને તૃષ્ણામાંથી મુક્ત થઈને માનવી દુ :ખમુક્ત થાય છે ; (૩) વિજ્ઞાન
દુઃખ કમલના પુષ્પમાંથી પાણી સરી પડે તેમ જીવનમાં સરી પડે વિજ્ઞાન એવું તત્ત્વ છે, જેમાં સંસ્કારો સંચિત થાય છે. છે.
મૃત્યુ પછી શરીર, સંવેદના અને પ્રત્યક્ષાદિનો વિનાશ થાય છે, (૯) ઉપાદાન પરંતુ વિજ્ઞાન રહે છે. એક જન્મમાંથી અન્ય જન્મોમાં જનાર તત્ત્વ તે તૃષ્ણામાંથી ઉપાદાન પ્રગટે છે. જ ‘વિજ્ઞાન' છે. બૌદ્ધદર્શનમાં આત્માનો સ્વીકાર નથી. તો પ્રશ્ન એ ઉપાદાન એટલે તૃષ્ણાનો વિષય. તૃષ્ણા છે તો તૃષ્ણાનો વિષય થાય છે કે એક જન્મમાંથી બીજા જન્મમાં કોણ જાય છે? બોદ્ધ છે, તેથી અહીં ઉપાદાન અને તૃષ્ણાના વિષયને તૃષ્ણામાંથી પ્રગટ દર્શનનો ઉત્તર છે – વિજ્ઞાન !
થયેલી ગણાવી છે. તૃષ્ણારૂપી આગ ઉપાદાનરૂપી બળતણને લાગેલી આ વિજ્ઞાન તત્ત્વ નિત્ય કે શાશ્વત નથી. નિર્વાણ પ્રાપ્તિથી આ વિજ્ઞાન જ રહે છે. જ્યાં અગ્નિ હોય ત્યાં બળતણ પણ હોય જ છે. ઉપાદાન તત્ત્વનું વિલિનીકરણ થાય છે, અર્થાત્ તે નષ્ટ થઈ જાય છે.
અર્થાત્ જગતના સાંસારિક વિષયો પ્રત્યે રાગ અર્થાત્ મોહ જ જીવના આમ બૌદ્ધદર્શનમાં વિજ્ઞાન તે આત્માનો કામચલાઉ વિકલ્પ છે. બંધનનું કારણ બને છે. આ મોહમાંથી મુક્તિ બંધનમાંથી મુક્તિનું (૪) નામ-રૂપ
કારણ બને છે. - વિજ્ઞાનમાંથી નામ-રૂપે પ્રગટ થાય છે. વિષયી અને વિષય (૧૦) ભવ પરસ્પર આશ્રિત હોય છે. તદનુરૂપ નામ-રૂપ અને વિજ્ઞાન પરસ્પર ભવ ઉપાદાનમાંથી પ્રગટ થાય છે. ભવ એવું તત્ત્વ છે, જેમાંથી આશ્રિત છે. નામ-રૂપ વિષય છે અને વિજ્ઞાન વિષયી છે. પુનર્જન્મ પ્રગટ થાય છે. ભવને પુનર્જન્મનું બીજ ગણવામાં આવે (૫) ખડાયતન
છે. આમ ભવ એટલે જન્મનું બીજભૂત કારણ. નામ-રૂપ અને વિજ્ઞાનમાંથી ષડાયતન પ્રગટ થાય છે. ખડાયતન (૧૧) જાતિ એટલે આંખ, કાન, નાક, જીભ અને ત્વચા – આ પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો જાતિ એટલે જન્મ. અહીં જાતિ એટલે ભાવિ જન્મ અર્થાત્ અને છઠું મન.
પુનર્જન્મ, એમ સમજવું જોઈએ. (૬) સ્પર્શ
ભવરૂપી બીજમાંથી જાતિ અર્થાત્ જન્મ પ્રગટ થાય છે. આ જાતિ ષડાયતનમાંથી સ્પર્શ પ્રગટ થાય છે.
અર્થાત્ જન્મને કારણે જ જીવ સંસારચક્રમાં ભમતો રહે છે. નામ-રૂપયુક્ત આ સંસારના વિષયો સાથે ષડાયતન (પાંચ જન્મ છે, ત્યાં સુધી દુ:ખ છે. જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને મન)નો સંપર્ક થાય છે. તેને અહીં સ્પર્શ કહેલ છે. (૧૨) જરામરણ આદિ સ્પર્શ એટલે માત્ર ત્વચા ઈન્દ્રિયનો જ સંપર્ક તેવો અર્થ અહીં નથી, જીવ જન્મ ધારણ કરે છે અને તેમાંથી જરા (વૃદ્ધાવસ્થા), રોગ, પરંતુ અહીં ઉપલક્ષણથી પાંચેય ઈન્દ્રિયો અને મનનો વિષયો સાથે દુ :ખ, કલેશ, નિરાશા, મૃત્યુ આદિ અનેક અને અનેકવિધ દુ:ખ સંપર્ક, તેવો અર્થ લેવો જોઈએ.
પ્રગટ થાય છે અને જીવને તે ભોગવવા પડે છે. (૭) વેદના
૫. સમાપન સ્પર્શથી વેદના પ્રગટ થાય છે. વેદનાનો અર્થ અહીં દુ:ખ નહિ, દુ:ખોમાંથી આત્યંતિક મુક્તિનો એક જ ઉપાય છે-નિર્વાણ! પરંતુ સર્વ સંવેદનાઓ – એવો લેવો જોઈએ.
ભગવાન બુદ્ધ આ પ્રતીત્ય સમુત્પાદ - દ્વાદશ નિદાનરૂપી સંસારની વસ્તુઓના સંપર્ક (સ્પર્શ)થી સંવેદનાઓ પ્રગટ થાય ભવચક્ર દર્શાવીને અટકી જતા નથી. તેમાંથી મુક્ત થવાનો ઉપાય છે. ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓના સ્પર્શથી સુખદુ:ખાદિ ભિન્ન ભિન્ન અર્થાત્ નિર્વાણ પણ બતાવે છે. એટલું જ નહિ, પણ નિર્વાણની સંવેદનાઓ ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રાપ્તિ માટેના સાધનપથ પણ બતાવે છે. (૮) તૃષ્ણા
વેદનાથી તૃષ્ણા ઉત્પન્ન થાય છે. આ તૃષ્ણા જ સર્વ દુ :ખોનું Mobile No. : 09374416610. Phone : 02822292688. કારણ છે. આ દ્વિતીય આર્યસત્ય છે. આ તૃષ્ણા જ વિજ્ઞાનને એક શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક યોજિત ૮૧મી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળામાં તા. જન્મમાંથી અન્ય જન્મમાં અર્થાત્ પુનર્જન્મમાં લઈ જાય છે. આ ૧૨-૯-૨૦૧૫ના આપેલું વક્તવ્ય.

Page #18

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ .
ગાંધી વાચનયાત્રા |
‘બિલવેડ બાપુ’ એક અનન્ય મૈત્રી-મહાત્મા અને મીરા
n સોનલ પરીખ
(૩)
સંઘર્ષ : દિલનો પણ, દેશનો પણ (નવેમ્બર ૨૦૧૫ના અંકથી આગળ)
બીજી તરફ બાપુના સૌથી નાના પુત્ર દેવદાસ અને રાજાજીની પુત્રી ભારતનાં ઘણાં ગામડાઓમાં સ્વચ્છતા કાંતણ અને પીંજણ લક્ષ્મી વચ્ચે શાંત પ્રણય વિકસી રહ્યો હતો. કડક શિસ્તપાલક શીખવવા માટે મીરાબહેનને મોકલવામાં આવ્યા હતાં, એટલે પિતાઓએ સંતાનોને પોતાના પ્રેમની સ્થિરતા ચકાસવા પાંચ વર્ષ મીરાબહેન આશ્રમ બહાર હોય તેવું ઘણી વાર બનતું. પણ ૧૯૩૦માં સુધી જુદા રહી ત્યાર પછી પરણવું તેવું સૂચવ્યું. સંતાનોએ તે સ્વીકાર્યું. દાંડીકૂચ થઈ ત્યારે મીરાબહેન સાબરમતી આશ્રમમાં હતા. બાપુ મંત્રણા પૂરી થઈ, કરાર થયા અને બાપુ અને મીરાબહેન તેમ જ મીઠાનો કાયદો તોડવાના હતા અને અસહકારની મોટી ચળવળ અન્ય સાથીઓ ગોળમેજી પરિષદ માટે લંડન ગયાં, જ્યાં ભારતના ઉપાડવાના હતા. આશ્રમને આ મોટા બનાવ માટે તેઓ તેયાર ભાવિનો નિર્ણય લેવાનો હતો. મહાન બનાવો વચ્ચેના ગાળામાં કરી રહ્યા હતા. તેમનો ઉત્સાહ અને શક્તિ પરાકાષ્ઠાએ હતાં. મીરાબહેને વખતોવખત એ જ જૂના મનોસંઘર્ષને પણ સહ્યો. સવારસાંજની પ્રાર્થનામાં બાપુ ખૂબ પ્રેરણાદાયક વાતો કરતા.
1. XXX મીરાબહેનને દાંડીયાત્રામાં સામેલ થવું હતું. પણ સ્ત્રીઓને આ આ ગાળામાં ગાંધીજી ભારતમાં ને લંડનમાં ખૂબ જાણીતા થઈ યાત્રામાં લેવી નહીં તેવું બાપુએ નક્કી કર્યું. મીરાબહેન નિરાશ થયાં. ગયા હતા. મીરાબહેન પણ ખૂબ જાણીતા બન્યા હતાં. લંડનમાં તેમના તેમાં બાપુએ પ્રતિજ્ઞા લીધી કે “સ્વરાજ્ય મેળવ્યા વિના આશ્રમમાં ઈન્ટરવ્યુ લેવાતા, સમાચારો-તસ્વીરો પ્રગટ થતાં. સમારંભોમાં યુરોપીય પાછો નહીં આવું.” બાપુ વિનાનો આશ્રમ મીરાબહેનને ખાલી ખાલી, દેખાવ અને ખાદીનાં વસ્ત્રોથી મીરાબહેન જુદા તરી આવતાં. સૂનો સૂનો લાગતો હતો.
પેરિસ-ઇંગ્લેન્ડમાં ગાંધીજીને મળવા લોકોનો ધસારો થતો. ૧૯૩૦ની પાંચમી મેએ બ્રિટીશ સરકારે ગાંધીજીની ધરપકડ કિંગ્સલી હૉલની અગાશી પરના ઓરડાઓમાં બાપુ અને સાથીઓને કરી. વિયોગ વધુ ઘેરો બન્યો. ૧૯૩૧ની શરૂઆતમાં બાપુને ઉતારો અપાયો હતો. બાપુ અત્યંત વ્યસ્ત રહેતા. વ્યક્તિગત અને છોડવામાં આવ્યા. ત્યાર પછી વાઈસરોય લોર્ડ ઈરવિન સાથે સામુદાયિક વાટાઘાટો સતત ચાલતી. પરિષદનું સ્થળ ઉતારાથી શાંતિમંત્રણા થઈ, ત્યારે મીરાબહેન બાપુ સાથે હતાં. લોર્ડ ઈરવિન દૂર હતું એટલે નાઈસ બ્રિજ પાસે મકાન ભાડે રાખ્યું. મીરાબહેન બાપુ પ્રત્યે આદર ધરાવતા. બાપુ ગોળમેજી પરિષદમાં લંડન જઈ બપોરનું જમવાનું લઈ જાય. બાપુ થોડી મિનિટો માટે બહાર આવી હાજરી આપે તેમ તેઓ ઈચ્છતા હતા. બાપુને પણ લોર્ડ ઇરવિન ખાઈ લે. રાત્રે બાપુ કિંગ્સલી હૉલ પાછા આવે. મીરાબહેન બાપુનું પ્રત્યે માન હતું. ઘણી અપેક્ષા સાથે તેમણે વાટાઘાટ ચલાવી હતી. ખાવાનું બનાવે, ઓરડા-અગાશી સાફ કરે, બપોરનું ટીફિન લઈ રોજ સવારે બંને વચ્ચે લાંબી મંત્રણા થાય, સાંજે કોંગ્રેસ વર્કિંગ જાય, પાછા આવી કપડાં ધૂએ. સાંજનું ખાવાનું બનાવે. રાત્રે બાપુના કમિટીને બાપુ વિગતો કહે. કલાકો સુધી ગરમાગરમ વાદવિવાદ પગના તળિયે ઘી ઘસી આપે. સવારે ત્રણ વાગ્યે બાપુને જગાડે. થાય. બાપુની અખૂટ શક્તિ અને
પ્રાર્થના કરી ચાર વાગ્યે બાપુ સૂઈ ૌર્ય જો ઈ મીરાબહેન આશ્ચર્ય
‘બીલવેડ બાપુ’
જાય. પોણા પાંચ વાગ્યે બાપુ માટે અનુભવે અને તેમના ખોરાક, ઊંઘધી ગાંધી-મીરાબેન કોરસપોન્ડન્સ
મધલીંબુનું પાણી બનાવી આરામ અને અન્ય કાર્યોનો સમય પરિચય અને સંકલન – ત્રિદીપ સુહૃદ, થોમસ બેબર
મીરાબહેન બાપુને ઉઠાડે. તે પીને બરાબર સાચવે. પ્રકાશક : ઓરિએન્ટલ બ્લેક સ્થાન પ્રા. લિ.
બાપુ ફરવા જાય. મીરાબહેન પણ એક તરફ આ વાટાઘાટો ચાલી ૧/૨૪, અસફઅલી રોડ, ન્યૂ દિલ્હી-૧૧૦૦૦૨.
સાથે જાય. પાછા આવે ત્યારે રહી હતી. એક મહાન રાજકીય Email: delhi@orientalblackswan.com
લંડનના આકાશમાં સૂર્ય ઊગતો આંદોલન આકાર લઈ રહ્યું હતું, | પ્રથમ આવૃત્તિ-૨૦૧૪, પૃષ્ઠ પ૩૫. કિંમત રૂા. ૯૫૦.
હોય.

Page #19

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯.
શનિ-રવિમાં આ કસફર્ડ , કેમ્બ્રિજ,
મીરા, હું કોંગ્રેસમાંથી નીકળી
‘તમારાથી જુદા પડવાની કલ્પનાથી પણ બર્મિંગહામ, ક્વેકર સેન્ટર વગેરે સ્થળે જવાનું જવાના નિર્ણય પર આવ્યો છું.’ મારી નસ ખેંચાય છે.” મીરાબહેન કઠોર થતું. ઔપચારિક મુલાકાતો ખૂટતી ન હતી,
આત્મઆલોચક હતાં. પોતાની બાપુ પ્રત્યેની જનતા સાથે સંપર્ક થતો ન હતો. મીરાબહેન કહે, ‘જાહેર સભા ભક્તિ, બુદ્ધિ કરતાં ઘણી વધુ પ્રબળ છે તે સમજતાં. ૧૯૩૧માં રાખીએ ?” બાપુએ હા પાડી. પણ એમ થવા ન દેવાયું. અંગ્રેજો મીરાબહેનના મા ઇંગ્લેન્ડમાં મૃત્યુ પામ્યાં. દર અઠવાડિયે તેમનો પત્ર ઈચ્છતા ન હતા કે બાપુ લોકોને મળે. તો પણ લેન્કેશાયરમાં બાપુ આવતો. માના મૃત્યુથી મીરાબહેનના જીવનમાં ખાલીપણું સર્જાયું. મિલમજૂરોને મળ્યા. પરદેશી કાપડનો બહિષ્કાર શા માટે કર્યો તે મીરાબહેનને ભારત આવ્યાને સાત વર્ષ થયાં હતાં. હજી પ્રશ્નના જવાબમાં બાપુએ કહ્યું, ‘અહીંની બેકારી જોઈને મને દુ:ખ વ્યક્તિગત સેવા વિશે ચર્ચા ચાલતી જ હતી. ‘તમે જેલમાં હો છો થાય છે, પણ અહીં ભૂખમરો નથી. અમારે ત્યાં ભૂખમરો છે. હું ત્યારે મને ફૂરણા થાય છે કે તમામ શક્તિપૂર્વક મારે તમારું કામ તમારો શુભેચ્છક છું, પણ હિન્દુસ્તાનના લાખો ગરીબોની કબર ચાલુ રાખવું. તમે અહીં હો છો ત્યારે આવી જ કોઈ ફૂરણાથી હું પર તમે અમીર થવાનું ન વિચારશો.’ જ્યાં બાપુ જતા, લોકો પોતાને સંકેલી મોન સમર્પણમાં લીન હોઉં છું.’ ગાંધીજીએ લખ્યું, ઊભરાતા. છૂપી પોલીસના સતત સાથે રહેતા માણસો કહેતા, ‘હું સમજું છું કે મારી સેવા એ તારા માટે વ્યક્ત થવાની એક રીત છે. ‘અમારા રાજા-મહારાજાને મળવા પણ આટલો ધસારો નથી થતો.' જેલમાંથી છૂટું પછી તું તે કરજે. હવે હું તને રોકીશ નહીં.’ ગાંધીજીને
મુસાફરીમાં મિલ્ટન હીથ પાસેથી પસાર થવાનું થયું. પોતે જ્યાં દેશસેવકો જોઈતા હતા, અંગત પરિચારકો નહીં. પણ મીરાબહેનની રહ્યા હતા એ જગ્યા બાપુને બતાવવાનું મીરાબહેનને મન થયું, પણ મનોસ્થિતિને પણ તેઓ સમજતા હતા. વખત ન હતો.
મીરાબહેનની ટીકા કરતા એક સાથીને બાપુએ લખ્યું, ‘મેં મીરાને પરિષદમાં બાપુએ સ્પષ્ટપણે ઈંગ્લેન્ડની ભૂલો અને છેતરપિંડી રડાવી છે તેટલું કોઈને નહીં રડાવ્યા હોય. મીરાનું આત્મસમર્પણ બતાવ્યા. કહ્યું, ‘અમારે પૂર્ણ સ્વરાજ જોઈએ છે. સાથે ઇંગ્લેન્ડ સાથેનો પ્રશંસાની હદની બહારનું છે. હું તેને સંપૂર્ણ જોવા માગું છું તેથી બરાબરીનો, માનભર્યો સંબંધ પણ.’ અંગ્રેજો શબ્દજાળ રચતા. તેના પર કઠોર થાઉં છું અને તેથી તેને દુઃખ થાય છે.' સમાધાન શક્ય ન હતું.
જેલમાં ગાંધીજીએ હરિજનો માટે ઉપવાસ કર્યા. મીરાબહેન બાપુ x x x
પાસે રહેવા માગતા હતાં, પણ સત્તાવાળાઓએ મળવાની પરવાનગી ભારત પાછા ફરતાં ગાંધીજી અને મીરાબહેન વિલેનેવ, પણ ન આપી. ‘જો હું તમને જોઈ નહીં શકું, તમારો અવાજ સાંભળી સ્વીઝરલેન્ડમાં રોમા રોલાંને મળવા ગયાં. લંડનના કોલાહલથી નહીં શકું તો મારું માથું ફાટી જશે. મારે આખા વિશ્વમાં તમારા દૂર આ શાંત એકાંત સ્થળે મીરાબહેને પોતાનું મુક્ત અને સ્વતંત્ર સિવાય પોતાનું કોઈ માણસ નથી, કોઈ વિચાર નથી.' ગાંધીજીએ પૂર્વજીવન યાદ આવી ગયું. એ વખતે તેમણે આ સ્થળોની મુલાકાત જેલના સત્તાવાળાઓને કહ્યું કે જો મીરાબહેનને મળવા નહીં દેવાય પહેલીવાર લીધી હતી. અત્યારે સ્થળો તો એ જ હતાં, પણ પોતે તો પોતે કોઈને જ નહીં મળે. જાણે પોતાના જ રચેલા કારાગારમાં કેદ હતાં. રોમા રોલાંની વેધક દરમ્યાન મીરાબહેનની ‘અસહકાર ચળવળને વેગ આપવા માટે વાદળી આંખોએ એ વ્યથા વધારી. આ મુલાકાત પછી રોમા રોલાએ ધરપકડ થઈ. ગાંધીજી છૂટ્યા પછી મીરાબહેનને મળવા જેલમાં પોતાના એક અમેરિકન મિત્રને પત્ર લખ્યો તેમાં મીરાબહેનને ‘ગ્રીક ગયા, ત્યારે તેમની છેલ્લી મુલાકાતને દોઢ વર્ષ થઈ ગયું હતું. કૃષિદેવી' જેવાં અને બાપુને ‘શાંત સ્વસ્થ અવાજમાં વિરોધીઓને ૧૯૩૩નો જુલાઈ મહિનો હતો. ગાંધીજી બે વાર મીરાબહેનને જેલમાં મૂંઝવે તેવા કઠોર સત્યો સંભળાવનાર, કદી ન થાકતા નાનકડા મળ્યા. પછી ફરી તેમની ધરપકડ થઈ. ફરી ઉપવાસ, ફરી તબિયત બોખા માણસ' તરીકે વર્ણવ્યા છે.
બગડી. મીરાબહેન ખળભળી ઊઠ્યાં, “ઈશ્વરે મને તેમના XXX
સંદેશવાહકની દેખભાળ સોંપી છે. તે માટેનું બળ પણ ઈશ્વર જ ભારત આવ્યા પછી મીરાબહેનના એ વિચારો દૂર હડસેલાઈ આપશે. બાપુ, તમારા દ્વારા થતા દરેક કામ માટે હું એ બળ ખર્ચીશ. ગયા. મહાત્મા અને મીરાબહેન બંનેએ વિવિધ જેલો ભોગવી. અત્યારે જો હું કંઈ ન કરી શકી તો મારો પ્રેમ નિરર્થક છે.” બાપુ બ્રિટીશો સાથે વાટાઘાટ કરી. એકબીજાને મળવાનો વખત ઓછો જેલમાં હતા, મીરાબહેને પોતાને કામમાં ડૂબાડી દીધાં. પત્રવ્યવહાર મળતો. તો પણ, ૧૯૩૩ની મધ્યમાં ગાંધીજી ઉપવાસ પર ઊતર્યા લગભગ બંધ થયો હતો. મુલાકાત મળી, ન મળવા જેવી. આશ્રમમાં ત્યારે પણ પત્રો લખાવાના ચાલુ હતા. મીરાબહેન લગભગ રોજ અકળામણ થવા લાગી. મીરાબહેન ખાદીનો પ્રચાર કરવા બિહાર, પત્ર લખતાં. આ વાક્ય તો હોય જ, ‘તમારે લાયક નથી. હું વધુ મદ્રાસ, કોલકાતાના પ્રવાસે નીકળ્યાં. પોલીસ તેમના પર નજર ને વધુ પ્રયત્ન કરતી રહીશ.” અને “બાપુ, હું તમારા ચરણોમાં છું.' રાખતી હતી. જાણીજોઈને પકડાવું નહીં તેવો બાપુનો આદેશ હતો.

Page #20

૨૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫) મીરાબહેન શાંતિથી, સંયમથી બોલતાં. ‘મારી નહીં, મારા આદર્શોની સેવા કર.'
અને સરોજિની નાયડુ પણ જેલમાં આવ્યા લોકો ખૂબ ઉત્સાહથી સાથ આપતા. ઘણા
હતાં. યરવડા જેલમાં બાપુ પાસે એક બિલાડી અનુભવ થયા. બાપુએ લખ્યું, ‘સત્યનો શોધક તો આવા આવતી. મીરાબહેન પાસે અહીં એક બિલાડો આવતો. રાજકીય અનુભવોમાંથી ફાયદો જ ઉઠાવે.”
ઊથલપાથલ વચ્ચે થઈ રહેલા પત્રવ્યવહારમાં બંને પોતપોતાના આ XXX
મિત્રોનો ઉલ્લેખ પણ કરી લેતાં! મોતીલાલ નહેરુનું મૃત્યુ થયું. ભગતસિંહને ફાંસી થઈ. ગાંધી
XXX ઇરવિન કરાર માટે લોકો જેટલા ખુશ હતા તેટલા જ ભગતસિંહની ઘટનાઓ ઝડપથી બનતી હતી. અંગ્રેજો બાપુને જેલમાં મૂકતા, ફાંસી ન અટકાવવા બદલ બાપુ પર ગુસ્સે થયા. વિરોધના જુવાળને છોડતા, ફરી પકડતા. બાપુ હરિજન મતદાર મંડળની વિરુદ્ધ આમરણ બાપુએ શાંતિથી સહ્યો. બાપુ જેલમાંથી છૂટીને મુંબઈ આવ્યા હતા. ઉપવાસ પર ઊતર્યા. મીરાબહેન પર લખ્યું, ‘તારા અને બાના મીરાબહેન ત્યાં ગયાં. સરકાર કરાર પ્રમાણે વર્તતી ન હતી. વિચારથી હું ઘડીભર ડગી ગયો હતો, પણ આમાં ઝંપલાવનારે મીરાબહેનને બાપુ પાસે રહેવું હતું પણ બાપુ બહુ અકળાતા. નાની માયામમતા છોડવી જ રહી.” એવું પણ બનતું કે મીરાબહેન જેલમાં વાતમાં ખિજાઈ જતા. ‘મારી નહીં. મારા આદર્શોની સેવા કર.” હોય, બાપુ બહાર. બાપુની કસોટી થઈ રહી છે, બાપુ હરિજનોના બાપુ ત્યારે મણિભવનમાં હતા. તેમને ફરી પકડડ્યા. દેશ ખળભળી ઉદ્ધાર માટે તનતોડ મહેનત કરી રહ્યા છે, સત્યાગ્રહ શરૂ કરવાના ઊઠ્યો હતો. છાપાં સરકારના હાથમાં હતાં. મીરાબહેનને થયું છે અને આશ્રમ વિખેરવાના છે તેવા સમાચાર મળ્યા ત્યારે મીરાબહેન દેશના ખૂણે ખૂણે સમાચાર પહોંચાડવા જોઈએ. ટાઈપરાઈટર, સાબરમતી જેલમાં હતાં. આટલી મહેનત અને પ્રેમથી ઊભા કરેલા સાઈક્લોસ્ટાઈલ મશીન અને ટાઈપીસ્ટની વ્યવસ્થા થઈ. સમાચાર આશ્રમનું બલિદાન આપવાનો અર્થ એ છે કે બાપુ ખૂબ કઠોર મેળવવાનો પ્રબંધ થયો. અનેક અફવા, ગપગોળા ને ખબરો વચ્ચેથી સત્યાગ્રહની કલ્પના કરી રહ્યા છે તે મીરાબહેન સમજતા હતાં. કામનું-નકામું તારવવાનું. વિશ્વાસપાત્ર ખબરો પસંદ કરી બાપુ ઉપવાસ પર ઊતરતા, ખૂબ નખાઈ જતા. તેમને જોઈ સાપ્તાહિક નોંધ બનાવી મીરાબહેન યુરોપ-અમેરિકા મોકલે. સરકારી મીરાબહેનનું હૃદય ચૂપચાપ રડતું. તપાસમાંથી બચવા ટાઈપીસ્ટને એરપોસ્ટ નીકળવાની હોય ત્યારે
1. XXX જ મોકલે. થેલા બંધ થતા હોય ત્યારે જ લેટ ફી ભરી ટપાલ નાખી એક વર્ષ પછી મીરાબહેન જેલમાંથી છૂટી વર્ધા આશ્રમમાં બાપુને
મળ્યાં. બાપુ પાસે એક જર્મન અને એક અમેરિકન મહિલા પરિચારક યુરોપ-અમેરિકામાં બધા સમાચાર ફેલાતાં સરકાર ચિડાઈ. હતાં, તે જોઈ મીરાબહેન બાપુના વિચારો પશ્ચિમમાં પહોંચાડવા મીરાબહેનને મુંબઈ છોડવાનો હુકમ કર્યો. મીરાબહેને માન્યું નહીં લંડન અને અમેરિકા ચાલ્યા ગયાં. સભાઓ કરતાં, મુલાકાતો ને પકડાયાં. બચાવ કરવાનો તો હતો નહીં. આર્થર રોડ જેલમાં આપતાં, રેડિયો પર ભાષણ આપતાં. લોકો બાપુ અને ભારત વિશે મીરાબહેનને પૂર્યા. ત્યાં બીજી રાજકીય મહિલા કેદીઓ પણ હતી. જાણવા ઉત્સુક હતા. તેને માટે મીરાબહેનથી યોગ્ય વ્યક્તિ બીજી મીરાબહેન જતાં બધી જમીન પર તેમની આજુબાજુ બેસી ગઈ અને કઈ હોઈ શકે ? મીરાબહેન લોર્ડ ઈરવિન, જનરલ સ્મર્સ અને બાપુના ખબર પૂછવા લાગી. બાપુની હાકલથી સ્ત્રીઓ પણ જેલમાં ચર્ચિલને પણ મળ્યાં. જવા નીકળી આવી હતી તે જોઈ સરકારને નવાઈ લાગતી.
બાપુનો પત્ર આવ્યો, “મીરા, હું કોંગ્રેસમાંથી નીકળી જવાના જેલમાંથી લખેલા પહેલા પત્રમાં મીરાબહેન બાપુને પૂછે છે, નિર્ણય પર આવ્યો છું. કોંગ્રેસમાં પેઠેલા સડાથી મન પર ભાર રહે છે. હું કયું પુસ્તક વાંચું?' બાપુએ લખ્યું, ‘રામાયણ, મહાભારત, વેદ વ્યગ્ર છું. કોંગ્રેસને છોડી તેના જ આદર્શોને બહાર રહી સાધવાનું સલાહભર્યું વાંચ. સાથે કુરાન પણ વાંચવું, સંતુલન માટે.’ બાપુ સાથે મહાદેવ છે કે કેમ તેની ચર્ચા મિત્રો સાથે કરી રહ્યો છું.” પણ જેલમાં હતા તે જાણી મીરાબહેનને આનંદ થયો. મહાદેવ પણ ૧૯૩૪ના ઑક્ટોબર મહિનામાં મીરાબહેન ભારત આવી ગયા. બાપુ વગર રહી શકતા નહીં.
તેમણે કલ્પી પણ ન હતી તેવી ઘટનાઓ તેમની રાહ જોઈ રહી હતી. મીરાબહેને સમયપત્રક બનાવ્યું ને તેને ચુસ્તપણે પાળવા માડ્યું.
(ક્રમશઃ વધુ આવતા અંકે) હિંદી, કાંતણ, કસરત, વાચન બધા માટે સમય ઠરાવ્યો. કસ્તુરબા મોબાઈલ નં. 09221400688. ‘પ્રબુદ્ધ જીવન” કોર્પસ ફંડમાં ત્રણ લાખનું અનુદાન આપી પંદર વર્ષ સુધી કોઈ પણ એક મહિનાનું સૌજન્ય પ્રાપ્ત કરો
સ્વજનને શબ્દાંજલિ જ્ઞાનકર્મથી અર્પજ્ઞાનપુણ્ય પ્રાપ્ત કરો

Page #21

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૧
પ્રબુદ્ધ જીવના કાલ-આજ-કાલ
B ડૉ. સેજલ શાહ
[ ‘મુંબઈ જેન યુવક સંઘની પત્રિકા', “પત્રિકા', 'પ્રબુદ્ધ જૈન', ‘તરુણ જેન’ અને ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ને નામે ૮૬ વર્ષથી પ્રકાશિત થતી રહી. આ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ પરિવાર. આ ગઈકાલના અંકોમાંથી એક વિચાર તાંતણો શોધવો, એને આજ પ્રગટ કરી એનું ત્રણે કાળને સંદર્ભે મૂલ્યાંકન કરવું, આ અભિગમથી આ કોલમ અમે શરૂ કરીએ છીએ. આ ખૂબ જ પરિશ્રમનું અને ચિંતનનું કામ છે. આનંદ છે કે આ ચેલેજીંગ' કામ યુવા લેખિકા ડો. સેજલબેને સ્વીકાર્યું છે અને વિષયને પૂરેપૂરો ન્યાય કોઈપણ પૂર્વગ્રહ વિના એમણે આપ્યો છે. ગઈકાલનું લખાણ ઈટાલીક્સ ફોન્ટમાં અહીં દર્પણની જેમ પ્રસ્તુત કર્યું છે. આશા છે કે “પ્રબુદ્ધ જીવન'ના વાચકો આ નવતર પ્રયોગને વધાવશે અને મહાણશે. 1 તંત્રી ] ભૂમિકા :
વિચારણા સાથેનો પાયો ભૂતકાળની પરમ્પરાથી પ્રાપ્ત થયો છે. કાળના પ્રવાહથી નિરપેક્ષ, જે કાળની સાથે વિલાઈ નથી ગયા, જે પ્રથમ અંકની બે બાબતોએ તરત જ ધ્યાન ખેંચ્યું. અંક પર લખ્યું હતું આજે પણ ગઈકાલ જેટલા જ પ્રસ્તુત છે અને જેના વિશે ચર્ચા કરી કે, “યુવાન નવસૃષ્ટિના સર્જનહાર છે અને બીજી બાબત ડાબી આવતીકાલને સુદઢ બનાવવી છે તેવા વિચારોનો આલેખ રજુ બાજુએ લખેલું અંકનું શીર્ષક ‘બાળદીક્ષા'. ૧૯૨૯થી ચર્ચાતો પ્રશ્ન કરવાના ધ્યેયથી રજૂ કરીએ છીએ પ્રસ્તુત લેખમાળા. આ લેખશ્રેણીમાં અને વિવાદ આજે પણ એટલા જ પ્રસ્તુત લાગે છે. પ્રજાનો એક વર્ગ પ્રબુદ્ધ જીવન'ના ઐતિહાસિક અંકોને પસંદ કરી તેમાંના કેટલાક માત્ર એકતરફી વિચારણા કરી ઉતાવળિયા નિર્ણય પર આવવાની લેખોમાં વ્યક્ત થયેલા વિચારો, જે આજે પણ પ્રસ્તુત છે, તેના પર કોશિષ કરે ત્યારે વિચારકો એ બાબતે મૌન રહેવાનું પસંદ કરતાં ફરી મંથન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. બહુ વર્ષો પહેલા જે વિચારાયું હોય છે. કહેવાય છે કે ટોળાનો ઘોંઘાટ હોય, મંતવ્ય નહીં. એ જ છે કદાચ તેવું જ અથવા તેથી ભિન્ન પ્રકારનું વિચારવાનું અહીં બનશે. ન્યાયે બાળદીક્ષા જેવા મહત્ત્વના પ્રસંગની ગરિમા એકપક્ષીય નિર્ણય સમયની સાથે આપણા વિચારો બદલાતા હોય છે પરંતુ ઘણીવાર દ્વારા ઓછી ન કરી શકાય. એકાંતવાદનું સમર્થ કરનારને જગાડવા સમયના એક પટ પરથી ઉઠાવેલા મુદ્દા વર્ષો પછી પણ સમયની માટે બંને પક્ષીય વિચાર આવશ્યક છે. પ્રથમ અંક ૩૧-૮-૧૯૨૯ ધૂળ ચડ્યાં વિનાના એટલા જ પ્રસ્તુત અને ઉપયોગી હોય છે. બે અને બીજો અંક ૭-૯-૧૯૨૯, બંનેમાં બાળદીક્ષા પ્રશ્નોની ચર્ચા કરાઈ સમયને ભેગો કર્યો છે એવું કહેવાને બદલે સમયના એક બિંદુથી છે. જેમાંથી કેટલાંક પસંદ કરેલા અંશો નીચે મુક્યાં છે, જેથી ત્યારે બીજા બિંદુ સુધીના પ્રવાસમાં આપણે આજે કઈ ભૂમિકાએ ઊભા ક્યા પ્રકારની વિચારણા હતી તેનો ખ્યાલ આવશે. પ્રથમ અંશો છીએ અને એના મૂળ કેટલા જૂના છે અને એના ઉકેલની ભૂમિકા અને પછી આપણે કઈ રીતે વિચારીએ છીએ તે અંગે ચર્ચા કરીએ. કેવી હોવી જોઈએ તે વધુ સ્પષ્ટ થાય છે.
જૈન યુવક સંઘ પત્રિકા-અંક–૨. તા. ૦૭.૦૯.૧૯૨૯-પાનું આજે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન” વિચારણાનું વટવૃક્ષ બની સહુને શાતા આપી
સાચી દીક્ષા કે વંશવૃદ્ધિ રહ્યું છે અને સમય સાથે પ્રજાજનોની રસરુચિ ઘડવાનું, ઇતિહાસ
આજે તો એકાંતવાદનું સમર્થન કરવું છે; સ્યાદ્વાદની વાતોને અને સંસ્કૃતિ સાથે ધર્મના મૂળભૂત વિચારોને વાવવાનું કામ કરી ગ્રંથોમાં રાખી પોતાની લડતો લડવી છે તેને કોણ સમજાવી રહ્યું છે ત્યારે ઇતિહાસની બારીએથી આજ સુધીના વિસ્તાર કેવો શકે? જે પોતાના ધર્મ બન્યુઓમાં પણ તેના વચનોમાં પણ થયો છે અને એની કઈ ડાળીએથી આપણે ઝૂલી રહ્યા છીએ, તેવા વિશ્વાસ નથી રાખી શકતો તેનામાં કોણ વિશ્વાસ મૂકવાનું રસપ્રદ સમયપટમાં બાળદીક્ષા અંગે કેવા વિવિધ વિચારો વ્યક્ત થયા
હતું? કદાચ આજે મૂકશે તોપણ તેનું આખર શું પરિણામ છે તે જોઈએ...
આવશે? પ્રબુદ્ધ જીવન'નો પ્રથમ અંક ૧૯૨૯માં ઑગસ્ટની ૩૧મી તારીખે ત્યાગની મહત્તા સૌ સ્વીકારે છે. દીક્ષાની આવશ્યકતા પણ મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ પત્રિકા'ના નામે પ્રગટ થયો. આજે આ ઘટનાને સૌ સ્વીકારે છે, પરંતુ દીક્ષાની લાયકાત તો જોવી જ જોઈએ ૮૬ વર્ષ પસાર થઈ ગયા અને છતાં આ અંકોની સામગ્રી આજના ને? “જે આવે તે આવી જા'નું સૂત્ર અમલમાં મૂકતાં શું સંદર્ભે પ્રસ્તુત લાગે છે. દુરંદેશી કલમ અને મૂળભૂત તાત્વિક પરિણામ આવશે? દીક્ષા એ નાનાં બચ્ચાંના ખેલ નથી, એ

Page #22

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
તો લોઢાના ચણા ચાવવાના છે. દીક્ષા લેનારને લાલચ, માન, સગવડ અને સ્વર્ગની લાલચ આપવાને બદલે તેની મુશ્કેલીઓ તેની પાસે મૂકી તેની કસોટી કરી તેનો વિષય હોય તો દીક્ષા આપવામાં આવે તો તેની કોઈ ના કહેવા આવે ખરું! આજે જે સંસ્થાઓમાં સડો પેઠો છે તે સંસ્થા સુધારવામાં પોતાની શક્તિ વાપરવાને બદલે પોતાના વંશવેલાની વૃદ્ધિની ફિકરમાં સૌ પડ્યા છે તે પણ એક આશ્ચર્ય છે; આવી ફિકર ન હોય તો ગમે તેમ ભગાડીને, મા-બાપની રજા લીધા વિના, તેના વડીલો આદિની પણ પરવા કર્યા વિના દીક્ષા આપવાનું ક્યાંથી બને? કહો દીક્ષાઘેલાં, આને ક્યા આગમનો ટેકો છે? મોટરમાં બેસાડવો, માણસોને ગામેગામ દોડાવવા, છોકરાને છુપાવવો, માલિકો પૂછવા આવે તો ગમે તેમ જવાબ આપવા, કોર્ટે જવું પડે તો નાણાં ખર્ચાવવાં તે બધો આરંભ કે અનારંભ, “દીક્ષા ફંડ' જેવું ફંડ તેનો ઉપયોગ કરવા છતાં તેનો હિસાબ પણ પ્રગટ ન કરવો તે કોના હિત માટે છે? આ બધાને - આ દરેકને ક્યા આગમનો ટેકો છે તે બતાવશો?દીક્ષાઘેલા! તમારા માનેલાદીક્ષા વિરોધીઓ તે જાણવા ઇંતેજાર છે!!
દીક્ષાની દીવાલો'માંથી
મંગલમય છે એને એ રીતે જેનાં આસરે સદ્ગતિનો લાભ મેળવાય છે તે જ ઓઘો ધારણ કરવા છતાં ‘કરટ' અને ધારક” એ નામના સાધુઓ નરકે ચાલ્યા ગયા છે. મતલબ કે ઓથોનો સદુપયોગ કલ્યાણકારી નિવડે તો તેનો દુરૂપયોગ દુર્ગતિકારી નિવડે એ સમજી શકાય તેમ છે. ઓઘો લેવા માત્રથી કલ્યાણ નથી પણ ઓળોની જવાબદારી કરવામાં જ પોતાના આત્માનું હિત સમાયેલું છે. ત્યાગમાર્ગ સર્વોત્તમ છે, એમાં તો કોઈ અન્ય દર્શનીનો પણ મતભેદ ન હોય, સંન્યાસનો માર્ગ એકી અવાજે દુનિયામાં ઉચ્ચ પરમોચ્ચ મનાયો છે. પણ એ જેટલો મહાન છે, તેટલો જ દુષ્કર છે; એ ભૂલી જવા જેવું નથી. એ કંઈ એવું રમકડું નથી કે જપ દઈને બાળકના હાથમાં કે જેનાતેના હાથમાં આપી દેવાય. એ મહાન રસાયણ છે. નાલાયકના હાથમાં જાય તો તેના ડૂચા કાઢી નાખે-તેને ધરતી ભેગો કરી નાખે.બહુ વિચાર કરીને તેનો પ્રયોગ કરવાનો છે. ભલે એના અધિકારી થોડા નીકળે, એની હરકત નહીં; પણ નાલાયકના હાથમાં જઈને તેની ફજેતી ન થાય એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. કોઈ ધર્મ ન પામે એની હરકત નહિ, પણ ધર્મના ભવાડા થઈને કોઈ અધર્મન પામે અને હાંસી ન કરી બેસાય એનો ખ્યાલ અવશ્ય રાખવો જોઈએ છે.
XXX જૈન યુવક સંઘ પત્રિકા-અંક-૨. તા. ૦૭.૦૯.૧૯૨૯-પાનું ૪
જૈન સમાજમાં ખળભળાટ લેખક : ન્યા. ન્યા. મુનિરાજ ન્યાયવિજયજી, વડોદરા લાભ કે ગેરલાભ વસ્તુમાં નહિ, પણ વસ્તુના ઉપયોગમાંસમાયા છે. વસ્તુનો સદુપયોગ સુપરિણામ લાવે છે, જ્યારે તેનો દુરૂપયોગ દુષ્પરિણામ લાવે છે. જે ધાર્મિક સાધનો જગતના કલ્યાણને સારૂ શાસ્ત્રકારોએ યોજ્યાં છે તે સાધનોનો ઉપયોગ કરવાની જો આવડત ન હોય તો તે સાધન પણ બાધારૂપમાં પરિણમે. સાધનની સાધના તેના સદુપયોગમાં છે. જે મદિર જ્યાં વીતરાગ પરમેશ્વરની પ્રતિમા બિરાજમાન છે અને જેનું દર્શન મહામંગળમય છે તે જ મદિર, તે જ દેવાલય, તે જ જિનાલય, દુરૂપયોગ કરનારને નરકમાં લઈ જનારું બને છે. જે મદિર વર્ગનું– સતિનું સાધન છે તે જ મન્દિર દુર્ગતિનું સાધનરૂપ બની જાય છે. શુદ્ધ ભાવનાથી ઉપાસના કરનારને સારૂ જે મન્દિર કલ્યાણકારક છે, તે જ મદિર, જો તે સ્થળે વિકારવાસનાને પોષવાનું અધમ કૃત્ય કરાય તો દુર્ગતિમાં લઈ જનાર નિવડે છે. આ પ્રમાણે જે ઓઘો મુનિધર્મની આરાધનાના સાધન તરીકે પવિત્ર અને
પણ એ દાખલાનો આધાર લઈ આજના બાળકોને દીક્ષા ન આપી શકાય. હેમચન્દ થનાર બાળકની જેટલી ઉમ્મરે દીક્ષા હતી તેટલી ઉમ્મરે દીક્ષા આપવાનું કામ દેવચંદ્ર જેવા મહાત્માઓથી જ બની શકે. હેમચંદ્ર થનાર બાળકનું મુંડન, તે ભવિષ્યમાં જ્ઞાનશક્તિનો મહાસાગર અને અદ્ભુત ચમત્કારી સત્ત શાંત નિવડનાર છે એવી જાતના ભવિષ્ય દર્શનને આભારી છે. હેમચન્દને ભવિષ્યજ્ઞાન હતું. અને તેથી જ તેઓ એ બાળકને ગ્રહણ કરવા ઉત્સુક થયા હતા. આજના સાધુઓ તેટલી ઉમ્મરે કે અયોગ્ય ઉમ્મરે કોઈને દીક્ષા આપવાનું સાહસ કરે તો તો નિદનીય ગણાય.
શુદ્ધ અંત:કરણથી જો દીક્ષાની ધગશ જ હોય અને દીક્ષાનો પ્રચાર કરવાની ખરી જ જો તાલાવેલી લાગી હોય તો આપો દીક્ષા હિંસકોને અહિંસાની, આપો દીક્ષા માંસભક્ષીઓને ફલાહારની, આપો દીક્ષા દુરાચારીઓને સદાચારની અને આપો દીક્ષા જેનેતરોને જેન ધર્મની. આ દીક્ષા છે. આ

Page #23

૨૩
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન શાસ્ત્રોનો સુઘોષા નાદ છે. એમાં જૈન ધર્મની જ્યોત ઝળકી
કરવો પડે છે. ૧૯૫૫થી ચારેકવાર બાળદીક્ષા અંગે કાયદો ઘડવાની રહી છે. શાસન-સેવાનો એ મહામાર્ગ છે. દીક્ષા આપવાના વાત પણ સંસદમાં રજૂ કરાઈ પરંતુ એ સફળ નથી રહી. જૂન કોડ પૂરા કરવા હોય નિકળી પડો પંજાબમાં અને બંગાલમાં,
૨૦૦૯ના ડી.એન.એ. છાપામાં છપાયેલા રિપોર્ટ મુજબ વર્ષો જૂની ઉત્તર હિન્દુસ્તાનમાં અને રાજપુતાનામાં. ત્યાં તમારો જોશ ધાર્મિક પરમ્પરાને જ્યુરીસડીક્શન ઑફ જુવેલિયન ઍક્ટથી દૂર રાખી બતાવો! ત્યાંના વિદ્વાનોનાં માથાં ધુણાવો! ત્યાંની જનતા
શકાયું છે. પરંતુ એ સંદર્ભનું ગેઝેટ નોટીફિકેશન જારી થયું અને પર તમારા ધર્મની અભિરુચિનો રસ રેડો! પુરુષાર્થ ફોરવવાનું તેની ભાષા અંગે કેટલાંક પ્રશ્નો થયાં છે. એ રીતના રિપોર્ટ અન્ય એ ક્ષેત્ર છે.
છાપામાં પણ સમયાંતરે છપાયા છે. એક તરફ બાળદીક્ષા એ સંપૂર્ણ
ધાર્મિક વિધિ છે અને બીજી તરફ સમાજ પણ એ સાથે જોડાયેલો ત્યાગીઓ ગૃહસ્થધર્મનું પણ પ્રતિપાદન કરી ગ્રહસ્થ-સંસારને
છે. પ્રગતિના પંથે દોરવા પ્રયત્નશીલ હોય છે. એમનું પરોપકારમય
આજે બાળદીક્ષાનો વિરોધ અનેક વર્ષોથી થઈ રહ્યો છે ત્યારે એના જીવન ગ્રહસ્થ-સંસારની ઉન્નતિ માટે પણ હોય છે. તેમનું
કારણોની ચર્ચા પણ વિસ્તૃત રૂપે થવી જોઈએ. એક તરફ દીક્ષા ઉપદેશક-જીવન-ગ્રહસ્થ-જીવનના ભલા માટે મહાન પ્રકાશ
શબ્દનો અર્થ પણ ન જાણનારા પણ બાળ અધિકારના નામે દીક્ષાનો રેડે છે, ગૃહસ્થાશ્રમમાં ઘુસેલા સડાઓનો નિર્દેશ કરી તેને ઉખેડી
'વિરોધ કરે છે. બીજી તરફ ધર્મના મર્મને સમજ્યા વિના માત્ર કટ્ટર ફેંકી દેવા બાબત પ્રેરણા કરવી એ ત્યાગીઓનું મહાન કર્તવ્ય છે.
બની એને વળગી રહેનારી પ્રજા પણ છે. જૈન ધર્મમાં દરેક તીર્થકરના એ સંબન્ધી તેમનો ઉપદેશ એ ત્યાગમય જ ઉપદેશ છે.
પાંચ કલ્યાણકનું મહત્ત્વ છે. આ પાંચ કલ્યાણક પૈકી એક દીક્ષા
કલ્યાણક પણ છે. દીક્ષા એ જીવનને જુદી રીતે વળાંક આપે છે. XXX
આત્માના, મોક્ષના માર્ગે જવા માટેની મહત્ત્વની સીડી. ત્યાગનો ૧૯૨૯ની સાલમાં જે વિચારો પ્રગભતાથી રજૂ થયા છે અને તેની
આ માર્ગ અત્યંત આવશ્યક છે, માત્ર માંહેથી નહીં પરંતુ ક્રિયા અને શાબ્દિક તીખાશ સમાજને જગાડવા માટે પુરતી છે. આજથી આટલા
શરીરથી પણ શુદ્ધ થવાનો માર્ગ છે. પરંતુ સાથે આપણે એ પણ વર્ષ પૂર્વે કેટલી સ્પષ્ટતાથી અને કોઈ પણ લલિત શબ્દોના અલંકાર જાણીએ છીએ કે તીર્થકર પ્રભએ દીક્ષા
જાણીએ છીએ કે તીર્થંકર પ્રભુએ દીક્ષા લેતાં ત્યાં સુધીમાં તેમણે વગર, કોઈને ખરાબ લાગશે એવું વિચાર્યા વગર, ખૂબ જ સ્પષ્ટપણેથી
જીવનના કેટલા સ્વરૂપો જોયા ન હતા. બાળ અવસ્થામાં તીર્થકર પોતાની વાત રજૂ કરી છે. અહીં આખો લેખ નથી લઈ શકાયો કારણ
દીક્ષા નથી લેતાં. તો બીજી દલીલ એવી પણ કરી શકાય કે તીર્થકર પ્રમાણમાં ખૂબ જ લાંબો છે. પરંતુ મહત્ત્વના અંશો દ્વારા તમને ખ્યાલ
પરમાત્મા પોતાના અંતિમ ભવમાં દીક્ષા લે છે ત્યાં સુધીમાં બીજા આવી ગયો હશે કે કેવી સજાગ સ્થતિમાં એ સમયે પણ લોકો જીવતાં
અનેક ભવોમાં પોતાના કર્મોને નિષ્ઠાષિત કરી ચૂક્યા હોય છે. હતા. વૈચારિક જાગુતિને ભૌતિક વિકાસ અને સાધન-સગવડ સાથે એટલે એમને માત્ર હવે અંતિમ ભવમાં જે દીક્ષા લેવાની છે તે યુવાન સંબંધ નથી અને તેથી જ કદાચ અત્યાર કરતાં વધુ સ્પષ્ટતા અને વયે પહોંચીને લે તો બહુ ફર્ક પડતો નથી. જ્યારે આપણને તો બોલ્ડનેસ એ સમયની ભાષામાં દેખાય છે. તેમનો ધ્યેય સમાજના
માંડ મનુષ્ય ભવ મળ્યો તેમાં ફરી યુવાન થયા સુધીની રાહ જોવાની જૈનોને જગાડવાનો છે, નહીં કે જૈન સમાજના પ્રતિષ્ઠિત લોકોને આવે તો કેટલો સમય વેડફાય જાય. આ ભવ ફરી પાછો ક્યારે ખશ કરવાનો. આપણા પ્રહરીઓ પણ કેવા પાટીદાર અને વીરલા મળશે એ અંગે કંઈ કહી શકાય નહિ ત્યારે આ ભવને સાકાર કરવ હતા. અહીં એક મહત્ત્વનો સૂર સંભળાય છે કે બાળદલિાનો વિરોધ જ દીક્ષા દ્વારા મુક્તિના પથને પામવાનો હોય ત્યારે રાહ ક્યાં જોવી? કરતાં વધુ મહત્ત્વનું છે કે જૈન શાસનને અને તેની ગરિમાને હાનિ ન બીજે જૈન ધર્મ સિવાય બુદ્ધ ધર્મમાં પણ નાની વયે ભિખ્ખ બનાવાય થાય. જૈન ધર્મ વિચારણાને અમુક ઘટનાને આધારે નીચી પાડવામાં છે. એ જ રીતે બીજા ધર્મોમાં પણ બાળપણમાં પોતાના બાળક આવે એ સાંખી લેવાય નહિ લેવાય. એ માટે એમણે બંને પક્ષના પાસે ધાર્મિક નિયમો મુજબ વર્તન કરાવે છે એવા સમયે શા માટે લાભ-ગેરલાભ અંગે મન મુક્ત રાખ્યું છે. જૈન ધર્મમાં દીક્ષા અંગેની જૈન દીક્ષાને કાયદાના દ્વારા રોકવાનો પ્રયત્ન થાય છે ? જૈન પ્રજા ચર્ચા સમયાંતરે સ્થાન લે છે. જ્યારે જ્યારે એ પ્રસંગ બને છે ત્યારે ક્યારેય કટ્ટર કે ઝનુની પ્રજા નથી પરંતુ ભાવુક પ્રજા છે. એ માટે બાળઅધિકાર કેન્દ્રો, કેટલીક સામાજિક સંસ્થાઓ, યુવાનો પોતાનો તેમની સાથે તર્કબદ્ધ મદાથી સમજાવી, વાત કરી આ પ્રશ્નનો નિવેડો રોષ વ્યક્ત કરે છે. આ વિરોધ એટલો સબળ
લાવી શકાય છે ત્યારે શા માટે બહારની હોય છે કે આખા દેશમાં તે અંગેના પડઘા /" શા માટે જૈન દીક્ષાને કાયદાના
| પ્રજા કે સંસ્થાના હસ્તક્ષેપને સ્વીકારી પડે છે અને સરકારે પણ તેમાં હસ્તક્ષેપ x દ્વારા રોક
દ્વારા રોકવાનો પ્રયત્ન થાય છે? .
જાહેરમાં ધર્મના ધજાગરા ઉડાવી

Page #24

૨૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
નાદાનિયત દાખવવી? બાળદીક્ષાનો વિરોધ કરનારા અનેક લેખની આવી મહત્ત્વની બાબત અંગે આટલા મતભેદ યુવાનોનો ધર્મ પ્રત્યેનો સામે દીક્ષાનું મહત્ત્વ સમજાવતાં એક લેખની જરૂર છે અને સાથે આ મોહ ઓછો કરે છે ત્યારે હવે કડવા બનીને પણ કોઈ એક સક્ષમ મુદ્દાને માનવતા અને બાળકની સ્વતંત્રતાને ધ્યાનમાં રાખી ઉકેલવાનો વિચારણા અથવા પદ્ધતિ ઘડી સર્વ સમુદાય એકી સાથે સ્વીકારવાનો સમય આવી ગયો છે; નહિ તો યુવાનો પોતાના અધીરા અને મોર્ડન સમય આવી ગયો છે જેથી સમયાંતરે હુમલા મારતો આ પ્રશ્ન આપણને દેખાતા છીછરાં નિર્ણયો લઈ લેશે, અને પછી હાથમાં કંઈ જ નહિ રહે. વધુ ન સતાવે. ત્યાગની મૂળ ભાવના અને એને અનુસરતી દીક્ષા આ રીતે ૨૦૦૯ જૂનમાં કુમારી પ્રિયલની દીક્ષા વખતે અને એ રીતે બીજા જાહેરમાં તે ધર્મ અને પ્રજા માટે ગૌરવભરી ઘટના નથી જ !! *** કેટલાક પ્રસંગોએ સર્જાયેલા પ્રશ્નો વખતે આ ચર્ચાએ જોર પકડ્યું બિલ્ડિંગ નં. ૧૦, વિંગ “બી”, ફ્લેટ નં. ૭૦૨, અલિકા નગર, હતું ત્યારે પણ સમાજના અનેક ક્ષેત્રોમાંથી જૈન પ્રજા જ વિરોધ અને લોખંડવાલા કોમ્પલેક્સ, કાંદિવલી (પૂર્વ), મુંબઈ-૪૦૦ ૧૦૧ સમર્થનના બે જુથમાં વહેંચાઈ ગઈ હતી. એક નાના સમુદાયમાં મોબાઈલ : ૯૮૨૧૫૩૩૭૦૨.
જૈન દર્શન અને વિજ્ઞાન વિષય પર એક બૃહદ્ અંતરરાષ્ટ્રીય સંમેલન
| મુનિ અભિજિતકુમાર
ઘણાં લોકો એમ માને છે કે વિજ્ઞાન અને દર્શન બન્ને એકબીજાના કેટલીક વાતો આજે વિજ્ઞાન જાણવાનો પ્રયત્ન કરે છે. જ્યારે કેટલીક વિરોધી છે. પણ ખરી રીતે એ બન્ને પરસ્પર પૂરક છે. જ્યારે આપણે વાતો તો હજુ વિજ્ઞાન નથી જાણતું. એક પરમાણુની ગતિ એટલી જૈન આગમોનું અધ્યયન કરીએ છીએ ત્યારે અનેક સ્થળો પર બધી તીવ્ર હોય છે કે એક time-unit માં લોકના એક છેડાથી બીજા આધુનિક વિજ્ઞાન જે વાત કહે છે તે ત્યાં આપણને જોવા મળે છે. છેડા સુધી પહોંચી જાય છે. જ્યારે હજુ વિજ્ઞાન પ્રકાશની ગતિથી ઘણી વાર તો બંનેની વાતોમાં
વધુ ઝડપી ગતિવાળા કણ શ્રી ગોવાલિયા ટેંક જૈન સંઘ એટલી બધી સમાનતા હોય છે કે
શોધવા મથી રહ્યું છે. આપણને ખરેખર આશ્ચર્ય થાય.
યોજિત
આ બધી વાતોથી ખબર પડે ભગવાન મહાવીરે જે વાત કૃતોત્સવ-પુસ્તક પ્રદર્શન છે કે જૈન દર્શનમાં અને વિજ્ઞાનમાં પોતાના જ્ઞાનથી પ્રત્યક્ષ જાણી | મુંબઈ સ્થિત શ્રી ગોવાલિયા ટેંક જૈન સંઘે ૨૮,૨૯,૩૦| જો સરખામણી કરવામાં આવે તો હતી તે વાત આજે વિજ્ઞાન યંત્રો નવેમ્બરના જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના અલભ્ય અમલ્ય ગ્રંથના એક ભવ્ય ઘણી-ઘણી વાતોમાં અદ્ભુત વડે જાણીને આપણી સામે રજૂ અને પ્રશંસનીય પ્રદર્શનનું આયોજન કર્યું.
સામ્ય મળી શકે. ખાલી સામ્ય જ કરે છે. દાખલા તરીકે આગમમાં | પોતાના ઉદેશને સ્પષ્ટ કરતાં આયોજકો લખે છે કે, 'Do you! નહીં, પણ એવી વાતો પણ શોધી બતાવેલું છે કે વનસ્પતિમાં જીવ |know? આ Book Fest માં Publisher નથી તેમ જ Book| શકાય જ ના ઉપ૨ વ શાક છે, ચેતના છે, સંજ્ઞા છે વગેરે વેચાણ નથી. એક આધુનિક Mallમાં ફરવા જનારને જે Pleasure| દૃષ્ટિએ શોધ કરવામાં આવે તો વગેરે. બીજી બાજુ આજે feel થાય છે, તેવો જ પ્રયાસ અહીં આવનારને ચોક્કસ થશે તેવો ન માની શકાય એવી વાતો વૈજ્ઞાનિકો પણ માને છે કે અમારી Event Teamનો પ્રયાસ રહેશે.”
આપણને મળી શકે. વનસ્પતિ જીવ છે, એમાં ચેતના
જીવ છે, અમા ચતના | હસ્તલિખિત ૪૫ આગમોની શ્રુતપૂજા, સુવર્ણ અક્ષરેથી લિખિત| આજે સૌથી મોટી સમસ્યા છેછે અને એને ડર લાગે છે, ગુસ્સો | કલ્પસત્ર'. વિવિધ જ્ઞાનભંડારની માહિતી, ધર્મ અને વિજ્ઞાનની માણસના મગજમાં જન્મ આવે છે. મૈથુન સેવન કરવાની જાણકારી, બીજે માળે ફિલ્મ શો, વગેરે જોઈને ધન્ય થઈ જવાયું.) લેવાવાળી નકારાત્મક વૃત્તિઓને વૃત્તિ છે જેને વિજ્ઞાન 'instinct' આ Event Teamના સર્વ આયોજકોને ધન્યવાદ.
કેવી રીતે આપણે બદલી શકીએ? કહે છે અને electrogalva- | આ ટીમે એક વાંચન આંદોલનનો પ્રારંભ કર્યો છે જેમાં ઉત્તમ ડેનીઅલ ગોલમેને Emonometer' જેવા યંત્રો વડે આ બધું પુસ્તકોની સૂચિ આપવામાં આવી છે. ઉપરાંત, tional Intelligence અથવા EQ જાણી શકાય છે.
www.shrutSangam.com નામની વેબસાઈટ ઉપરથી જૈન નો નવો પ્રત્યય આપ્યો છે. એ આ તો બહુ સાધારણ વાતો ધર્મના પુસ્તકોની બધી જ માહિતી પ્રાપ્ત થાય એવો પરિશ્રમ કર્યો માને છે કે આધ્યાત્મિક પ્રયોગો છે. એનાથી પણ બહુ સૂક્ષ્મ વાતો છે. અભિનંદન.
દ્વારા આપણે Destructive આગમોમાં મળે છે. જેમાંથી
Emotionનો નાશ કરીને
-તંશ્રી |

Page #25

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૫
આપણી જાતને એનાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા દુષ્પરિણામોથી બચી છીએ જેથી આ સર્વનાશથી માનવ જાતિને બચાવી શકાય. શકીએ છીએ. જો જૈન સાધના પદ્ધતિમાં આપેલા પ્રયોગોને વૈજ્ઞાનિક આ સંમેલનમાં દુનિયાના બહુ મોટા મોટા વૈજ્ઞાનિકોએ બહુ દૃષ્ટિએ કસોટી ઉપર કસવામાં આવે તો કદાચ હિંસા, ધૃણા જેવી ઉમંગ બતાડ્યો છે અને Roger Penrose (Stephen Hawkingના નકારાત્મક લાગણીઓને બદલાવી શકાય.
જોડીદાર) જાપાની વૈજ્ઞાનિક Akasaka, Jeffgery Long, Robઆ બધી વાતોને ધ્યાનમાં રાખીને જૈન વિશ્વ ભારતી (Deemed ert Zydenbos જેવા બહારના વૈજ્ઞાનિકો અને પદ્મભૂષણ University) ની અંતર્ગત સ્થાપિત ભગવાન મહાવીર International કસ્તુરીરંગન, ISROના ચેરમેન પદ્મશ્રી કિરણકુમાર, International Research Center દ્વારા IIT બોમ્બેમાં એક બૃહદ આંતરરાષ્ટ્રીય court of Justiceના ન્યાયાધીશ દલવીર ભંડારી જેવા ભારતીય સંમેલનનું આયોજન જાન્યુઆરીમાં ૮ થી ૧૦ તારીખ સુધી કરવામાં આવ્યું વૈજ્ઞાનિકો અને વિદ્વાનોએ પોતાની સ્વીકૃતિ આપી દીધી છે. છે. આ આયોજનમાં IIT બોમ્બ, મુંબઈ યુનિવર્સિટી અને સોમૈયા આ સંમેલનના મુખ્ય પ્રેરણાસ્ત્રોત છે–આચાર્ય શ્રી મહાશ્રમણજી વિદ્યાવિહાર જેવી પ્રમુખ શિક્ષણ સંસ્થાઓ જોડાયેલી છે.
અને એના વિદ્વાન આ આજ્ઞાનુવર્તી પ્રોફેસર મહેન્દ્રકુમારજી જેવા આ સંમેલનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ છે-વેજ્ઞાનિકો, આધ્યાત્મિક સંતો. મુનિશ્રી પોતે મુંબઈ યુનિવર્સિટીના Science Graduate સાધકો, જૈન દર્શનમાં મર્મજ્ઞ વિદ્વાનો અને કેળવણીકારો છે અને એમણે Engima of Universe, Microcosmology : (Educationists)ને એક પ્લેટફોર્મ ઉપર ભેગા કરીને વિજ્ઞાન Theory of Atom in Jain Philosophy and Modern Sciઅને જૈન દર્શનમાં જે એવા અગત્યના સિદ્ધાંતો અને પ્રયોગો છે ence, Neuroscience and Karma, Jain Biology વગેરે જેનાથી આજની દુનિયાની વસંત સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવી પુસ્તકો લખ્યાં છે તથા પ્રેક્ષાધ્યાનના વિષયમાં પણ વિપુલ સાહિત્યનું શકાય એવો પ્રયત્ન કરવાનો છે.
સંપાદન કર્યું છે. એ પોતે શતાવધાની પણ છે અને ૧૮ ભાષાઓના શું આપણે આપણી જાતને હિંસા, ધૃણા, ક્રૂરતા, સ્વાર્થ, અતિ
જાણકાર છે. સાથે સાથે બીજા પણ વિદ્વાન જૈન મુનિઓ જેમાં લોભ અને અતિ ભોગવાદી વૃત્તિઓથી પેદા તથા યુદ્ધો, મારામારી, આચાર્ય નંદીઘોષવિજયજી, મુનિ નયપાસાગરજી, જૈન વિશ્વ ભારતી ઊંચ-નીચના ભેદભાવ વગેરે દ્વારા ખતમ કરવા માટે સર્જાયા ઈન્સ્ટિટ્યૂટના જૈનોલોજી વિભાગના અધ્યક્ષ પ્રોફેસર ડૉ. સમણી છીએ? શું આ બધી નકારાત્મક અથવા વિધ્વંશનાત્મક લાગણીઓને ચૈતન્યપ્રજ્ઞાજી અને એવા ઘણા સાધુ-સાધ્વીઓ જોડાયેલા છે. આ કારણે global warming, climate change, વાતાવરણીય આખી યોજનાને કાર્યરૂપ આપવામાં પણ ઘણાં વિદ્વાન લોકોનો પ્રદૂષણ, ozone layer depletion વગેરે દ્વારા આ પૃથ્વી પરથી સહયોગ મળ્યો છે જેમાં ડૉ. મુનિ અભિજિતકુમાર, ડૉ. કે. પી. આખી માનવ જાતિને સમૂળી નષ્ટ કરવા માગીએ છીએ? મિશ્રા (Senior Scientist) ડૉ. ધનવંતભાઈ શાહ વગેરેના નામ
વિજ્ઞાન અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન આપણી પાસે હોવા છતાં આપણે ઉલ્લેખનીય છે. શું આ વિનાશને રોકી શકવા સમર્થ નથી? શું ભગવાન મહાવીર મુંબઈના બધા જૈન વિદ્વાનો, પ્રબુદ્ધ જૈનો, Jainologyનાં જેવા મહાન તીર્થંકરોના આપેલા અહિંસા, અપરિગ્રહ, અનેકાંત. પ્રોફેસરો તત્ત્વજ્ઞ શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ, કોલેજના વિદ્યાથીઓ, જેન આત્મ-સંયમ, વિવેક જેવા મહાન આદર્શપર્ણ અને પ્રયોગાત્મક સંસ્થાઓના હોદ્દેદારો અને સભ્યો વગેરે બધા લોકોને અમારી અપીલ ઉપાયો આપણા હાથમાં હોવા છતાં પણ આપણે ગાંડા થઈને આપી છે કે આ સંમેલનમાં હાજરી આપીને ભગવાન મહાવીરના અમર માનવ જાતને આત્મ-હત્યા કરવા દેશું?
સંદેશને વિશ્વવ્યાપી બનાવવામાં આ મિશનને આગળ વધારવામાં સ્પષ્ટ છે કે સૌથી ડાહી પ્રજાતિ ગણાતી માનવ પ્રજાતિ એટલી પોતાનો ફાળો જરૂર આપશે. બધી મૂર્ખતા અથવા મૂઢતા ન કરી શકે.
બધાને વિનંતી છે કે નીચે મુજબ સંમેલનની વેબસાઈટ એટલે હવે આપણી પાસે એક જ રસ્તો છે-જૈન દર્શન. (www.icsjp.org) પ૨ online contact દ્વારા બધી માહિતી આધ્યાત્મિક સાધનાના પ્રયોગો, અને જેને આપણે ancient wis- મેળવીને જલ્દી પોતાનું registration કરાવી લેશે. dom કહીએ છીએ એની સાથે આજના વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતો અને
સંપર્ક માટે- +૯૧ ૯૬૧૯૮૨૧૪૮૫ (+91 9619821485). પ્રયોગોને જોડીને એવા સમાધાન આખી માનવ જાતિને આપી શકીએ
* * *
|
‘પ્રબુદ્ધ જીવનને પચ્ચીસ હજારનું અનુદાન આપી કોઈ પણ એક મહિનાનું સૌજન્ય પ્રાપ્ત કરો.
'સ્વજનને શબ્દાંજલિ જ્ઞાનકર્મથી અર્પી જ્ઞાનપુણ્ય પ્રાપ્ત કરો.

Page #26

૨૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ દ્વાર્થ ૮૧ મી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાનું આયોજન
(તા. ૧૦ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫ થી તા. ૧૭ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫) ‘ત્રીજો દિવસ : તા. ૧૨-૯-૨૦૧૫ : વ્યાખ્યાન - પાંચમું
• વિષયઃ બૌદ્ધદર્શન • વક્તા : શ્રી ભાણદેવજી • [ અધ્યાત્મપથના પથિક પૂ. ભાણદેવજીએ તત્ત્વજ્ઞાનના વિષય સાથે એમ. એ.ની ડીગ્રી અને યોગશિક્ષણમાં ડિપ્લોમા મેળવ્યો છે. લોકભારતી (સણોસરા)માં છ વર્ષ અને કેવલ્યધામ યોગ કૉલેજ (લોનાવલા)માં અધ્યાપન કાર્ય કર્યું છે. તેઓ અનેક સામયિકોમાં લખે છે. તેમના યોગ અને સાહિત્ય વિશેના પુસ્તકોને અનેક એવોર્ડ મળ્યા છે. ] શ્રી ભાણદેવજીનું આ વક્તવ્ય આ અંકમાં પ્રકાશિત છે. જિજ્ઞાસુને વાંચવા વિનંતી.
'ત્રીજો દિવસ : તા. ૧૨-૯-૨૦૧૫ : વ્યાખ્યાન - છઠ્ઠ • વિષય : ભારતીય અને પાશ્ચાત્ય દર્શનમાં આત્મી-પરમાત્મા છે વક્તા : ડૉ. નરેશ વેદ , [ ડૉ. નરેશ વેદ ગુજરાત અને ભાવનગર યુનિવર્સિટીમાં ઉપકુલપતિના હોદ્દા શોભાવી ચૂક્યા છે. તેઓ વેદ અને વેદાંતના જ્ઞાતા છે. તેઓ ઉત્તમ અધ્યાપક અને પ્રભાવક વક્તા છે. મુંબઈમાં પ્રેમપુરી આશ્રમમાં હિન્દુ ધર્મના વિવિધ વિષયો ઉપર તેઓ નિયમિત વક્તવ્યો આપે છે. ] ડૉ. નરેશ વેદનું આ વક્તવ્ય પણ આ અંકમાં પ્રકાશિત છે. જિજ્ઞાસુને વાંચવા વિનંતી.
'ચતુર્થ દિવસ : તા. ૧૩-૯-૨૦૧૫ : વ્યાખ્યાન - સાતમું,
• વિષય : રોષ્ટ્ર મેં ધર્મ, ધર્મ મેં રાષ્ટ્ર વક્તા : ડૉ. સુબ્રમણ્યમ્ સ્વામી છે [ ડૉ. સુબ્રમણ્યમ્ સ્વામી દેશમાં અગ્રણી રાજકારણી અને અર્થશાસ્ત્રી છે. તેમણે હાવર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રના વિષય સાથે પીએચ. ડી.ની ડીગ્રી મેળવી છે. તેમણે વાણિજ્ય, કાયદા અને ન્યાય ખાતાના પ્રધાન તરીકે તેમ જ ભારત સરકારના કમિશન ઑફ લેબર સ્ટાન્ડર્ડ એન્ડ ઈન્ટરનેશનલ ટ્રેડના અધ્યક્ષ (કેબિનેટ દરજ્જો) તરીકે સેવા આપી છે. તેમણે રાજકારણ અને અર્થશાસ્ત્ર વિશે અનેક પુસ્તકો લખ્યા છે. ].
ડૉ. સુબ્રમણ્યમ્ સ્વામીએ “રાષ્ટ્ર મેં ધર્મ, ધર્મ મેં રાષ્ટ્ર’ વિશે યુગોસ્લાવિયાના ચાર અને ઇન્ડોનેશિયાના બે ટૂકડા થયા છે. વ્યાખ્યાન આપતાં જણાવ્યું હતું કે “યુનેસ્કોએ સંસ્કૃતિ ધરાવતા આપણી સંસ્કૃતિ બધાંને સમાવી લેવાની છે તેથી ભારત અતૂટ ૪૬ દેશોનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમાંથી મેસોપોટેમિયા, રહી શક્યું છે. દેશ ટકશે તો આપણો ધર્મ ટકશે. બીજા દેશોની બેબિલોનિયા, ઇજિપ્ત, ગ્રીસ અને ઝેરોસ્ટ્રીયન અર્થાત્ ઇરાન વિગેરે સંસ્કૃતિ આપણા ભારત જેટલી સહુને સમાવી લેવાની નથી. ૪૫ દેશોની સંસ્કૃતિ ગાયબ થઈ ગઈ છે. માત્ર ભારતની સંસ્કૃતિ મુંબઈમાં હાલ પર્યુષણ દરમિયાન ચાર દિવસ કતલખાના બંધ યથાવત્ અને અતૂટ છે. આપણા દેશ પર અનેકવાર આક્રમણ થયા રાખવાનો મુદ્દો ચર્ચામાં છે. કેરળની સરકારમાં મુસ્લિમ લીગ પણ છે. તેની સામે શિવાજી, મહારાણા પ્રતાપ, ઝાંસીની રાણી ભાગીદાર છે. ત્યાં રમઝાન મહિનામાં શાળાઓમાં બપોરના સમયે લક્ષ્મીબાઈ અને સુભાષચંદ્ર બોઝ વિદેશી આક્રમણો સામે લડ્યા મધ્યાહ્ન ભોજન બંધ રખાયું છે. રાષ્ટ્રીય પક્ષી મોરનો શિકાર કરીને હતા. આપણે જે આશરો લેવા આવ્યા તે બધાને રક્ષણ આપ્યું હતું. ખાવ તો સાત વર્ષ જેલની સજા થઈ શકે છે. અફીણનું સેવન કરો પારસીઓને આપણે રક્ષણ અને આશ્રય આપ્યા હતા. યહુદીઓ તો સજા થઈ શકે છે. ચૂંટણીના દિવસોમાં શરાબનું સેવન કરવા ઉપર વિશ્વના અનેક દેશોએ દમન કર્યું હતું. ઇઝરાઈલની રચના પર નિયંત્રણો મુકાય છે. તેનો વિરોધ થતો નથી. રાષ્ટ્ર એ શરીર થઈ પછી ત્યાંની સંસદે ઠરાવ કરીને ભારતનો આભાર માન્યો હતો જેવું છે. જ્યારે ધર્મ એ ઇચ્છા કે ચેતના સમાન છે. શરીરમાં ઇચ્છા અને એક માત્ર ભારતમાં જ યહુદીઓ ઉપર જુલમ નહીં થયા હોવાનું ન હોય અને ઇચ્છા પાસે શરીર ન હોય તો કોઈ અર્થ નથી.. સાત જણાવ્યું હતું. પાકિસ્તાનના બે, સોવિયેત સંઘના ૧૬, સમુદ્ર પારથી આવેલા ૪૦૦૦૦ અંગ્રેજોએ ૪૦ કરોડ ભારતીયોને

Page #27

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન ગુલામ બનાવ્યા હતા. લાંબો સમય આક્રમણથી દેશ નબળો પડ્યો લડવાનું શી રીતે બને? હતો. મહાભારતના યુધ્ધ સમયે શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને ધર્મ શીખવ્યો આપણે સમજવું જોઈએ કે રાષ્ટ્ર ટકશે તો ધર્મ ટકશે અને ધર્મ હતો. આપણે તે પ્રકારે ધર્મનો ઉપયોગ સમજણ અને વિવેકથી ટકશે તો રાષ્ટ્ર ટકશે. અયોધ્યામાં શ્રીરામ મંદિરના નિર્માણના વિવાદ કરવો જોઈએ. શ્રી રામે વાલીનો વૃક્ષની પાછળ સંતાઈને બાણ સમયે સઉદી અરેબિયાના સત્તાધીશો સાથે મારી વાત થઈ હતી. મારીને વધ કર્યો ત્યારે શ્રીરામે ઉત્તર આપ્યો હતો, કે તે સુગ્રીવનું ત્યાં રસ્તો પહોળો કરવા મસ્જિદના સત્તાવાળાઓ તોડે કે ખસેડે રાજ અને પત્નીને પડાવી લીધા છે. તારી સાથે નીતિ કે અનીતિથી છે એમ ડૉ. સ્વામીએ ઉમેર્યું હતું.
' ચતુર્થ દિવસ : તા. ૧૩-૯-૨૦૧૫ : વ્યાખ્યાન - ઓઠમું
• વિષય: મારે જૈન થવું છે, મારે શું કરવું? • વેક્તી : ડૉ. ગુણવંત શાહ ૦ [ અગ્રણી સાહિત્યકાર, ચિંતક અને પ્રાધ્યાપક ડૉ. ગુણવંત શાહથી ગુજરાતીઓ અજાણ્યા નથી. તેમના લખાણોમાં સમજ, રાજકારણ અને મનુષ્ય ઉપરાંત અંગ્રેજી અને હિન્દી સાહિત્યની વાત પણ આવે. તેમના ટહુકો, સંભવામિ યુગે યુગે, કરુણામૂર્તિ બુદ્ધ અને કબીરા ખડા બજાર મેં પુસ્તકો જાણીતા છે. “બિલ્લો ટલ્લો ટચ” અને “જાત ભણીની જાત્રા'માં તેમની આત્મકથા છે. ] | ડૉ. ગુણવંત શાહ રૂબરૂ પધારી શક્યા ન હતા. એમનું આ વક્તવ્ય આજ સમયે વીડિયો દ્વારા પાટકર હોલમાં પ્રસારિત થયું હતું. આ જ વક્તવ્ય આ અંકમાં પણ પ્રકાશિત થયું છે. જિજ્ઞાસુને વાચવા વિનંતી. i રૂા. એક હજારના પુસ્તકો ખરીદનારને રૂા. ૫૦૦નું ડિસ્કાઉન્ટ, એટલે રૂા. ૫૦૦માં રૂા. ૧૦૦૦ના પુસ્તકો.
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના પ્રકાશનો 1 ક્રમ પુસ્તકના નામ કિંમત રૂા. ક્રમ પુસ્તકના નામ કિંમત રૂા. ક્રમ પુસ્તકના નામ કિંમત રૂા. ડૉ.રમણલાલ ચી. શાહ લિખિત ને સંપાદિત ગ્રંથો ૨૦ આપણા તીર્થંકરો
૧૦૦
ડૉ. કલાબેન શાહ સંપાદિત T૧ જૈન આચાર દર્શન ૨૪૦ ૨૧.સંસ્કૃત નાટકોની કથા ભા. ૧ ૧૦૦
ડૉ. ધનવંત શાહ લિખિત ૨ ચરિત્રદર્શન
ડૉ. કલાબેન શાહ લિખિત ૩૦. વિચાર મંથન
૧૮૦ ૩ સાહિત્ય દર્શન રર.ચંદ્ર રાજાનો રાસ
૩૧. વિચાર નવનીત
૧૮૦ : ૪ પ્રવાસ દર્શન
ર૬૦ ડૉ. રશ્મિ ભેદા લિખિત
ભારતીબેન શાહ લિખિત ૫ સાંપ્રત સમાજ દર્શન ૨૭૦
| ૨૩. અમૃત યોગનું, પ્રાપ્તિ મોક્ષની રપ૦
૩૨. શ્રી ગૌતમ તુલ્ય નમઃ ૨૨૫ I ૬ શ્રુત ઉપાસક ડૉ. રમણભાઈ શાહ ૩૨૦
ડૉ. ફાલ્ગની ઝવેરી લિખિત । ७
આચાર્ય વાત્સલ્યદીપ સૂરિ કૃત जैन आचार दर्शन
૨૪. જૈન પૂજા સાહિત્ય ૩૦૦
૧૬૦ ૩૩. જૈન ધર્મ
૭૦ | । ८
ડૉ. રેખા વોરા લિખિત जैन धर्म दर्शन
૩૦૦ ૨૫. આદિ તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવ
૩૪. ભગવાન મહાવીરની આગમવાણી ૪૦
૨૮૦ T ૯ ગુર્જર ફાગુ સાહિત્ય ૧૦૦
ડૉ. રમેશભાઈ લાલન લિખિત ૩૫. જૈન સક્ઝાય અને મર્મ T૧૦ જિન વચન
૨૫૦
૨૬. જૈન દંડ નીતિ ૧૧ જિન તત્ત્વ ભાગ-૧ થી ૯
૩૬. પ્રભાવના
- ૧ ૨ ૩ ૫૪૦
- સુરેશ ગાલા લિખિત ૧૨ વંદનીય હૃદયસ્પર્શ ભા.૩ પ૦ ૨૭. શરમનો મલક
૩૭. સુખ તમારી પ્રતિક્ષા કરે છે ૧૩ વંદનીય હૃદયસ્પર્શ (ઓલીવ) ૨૫૦ ૨૮. નવપદની ઓળી
૩૮. મેરુથીયે મોટા i૧૪ પ્રભાવક સ્થવિરો ભાગ-૧થી૬ ૩૫૦
ડૉ. કે. બી. શાહ લિખિત
૩૯ ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ કૃત I૧૫ નમો તિત્થરસ
૧૪૦ ૨૯. જૈન કથા વિશ્વ
૨૦૦ અંગ્રેજી ભાષામાં જૈનીઝમ : I૧૬ પાસપોર્ટની પાંખે ભાગ-૧થી૩ ૫૦૦
નવું પ્રકાશન
કોસ્મિક વિઝન
રૂા.૩૦૦ I૧૭ સાંપ્રત સહચિંતન ભાગ-૧૬ ૧૮૦
ઈલા દીપક મહેતા સંપાદિત
પૂજય આચાર્ય વાત્સલ્યદીપ સૂરિજી I પ્રો. તારાબેન ૨. શાહ લિખિત સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ વિધિ સહિત
સંપાદીત શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગર સૂરીશ્વર | I૧૮ શ્રીમદ્ ાજચંદ્ર (પુસ્તિકા) મૂળ સૂત્રોનો ગુજરાતી-અંગ્રેજી-હિંદી
રચિત શ્રી જૈન મહાવીર ગીતા : ૧૯ પ્રબુદ્ધ ચરણે ૧૦૦ ભાવાનુવાદ - રૂા. ૩૫૦ એક દર્શન
રૂા.૩૫૦ | ઉપરના બધા પુસ્તકો સંઘનીઑફિસે મળશે. સંપર્ક : પ્રવીણભાઈ ટે.નં.૨૩૮૨૦૨૯૬. રૂપિયા અમારી બેંકમાં-બૅક ઑફ ઈન્ડિયા-કરંટ ઍકાઉન્ટ નં.૦૦૩૯૨૦૧૦૦૦૨૦૨૬૦ માં જમા કરી શકો છો. .IFSC:BKID0000039 (શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, ૩૩ મહમ્મદી મિનાર, ૧૪મી ખેતવાડી, એ.બી.સી. ટ્રાન્સપોર્ટની બાજુમાં, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪. ટેલિફોન : ૨૩૮૨૦૨૯૬
૨૨૦
ર૦
8
છે.
- ૨૫૦
૧૦૦ I

Page #28

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
શ્રી જયભિખ્ખના જીવનસંઘર્ષને આલેખતી નાટયપ્રસ્તુતિ અક્ષરદીપને અજવાળે ચાલ્યો એકલવીર'
1 કીર્તિદા દલાલ
Ge
જીંદગી ઝિંદાદિલી કા નામ હૈ, મુર્દા ક્યા ખાક જીયા કરતે રોજ બધા ભેગા થાય ને ડાયરો જામે. જયભિખ્ખએ ઘણું લખ્યું હે..!” આ આ જીવનમંત્રને પચાવી જાણનાર અને જીવનમાં અને સતત લખ્યું. બાર વર્ષની વયે એમણે ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી કપરા સંજોગો વચ્ચે પણ અડગ ખુમારીથી જીવનાર લિખિત સરસ્વતીચંદ્ર વાંચ્યું હતું. એમની પાસે એવા રોલ મોડેલ સાહિત્યસર્જક જયભિખ્ખના નામથી ભાગ્યે જ કોઈ હતાં. આજે આપણી પાસે એવા કોઈ રોલ મોડેલ નથી. રોજ સાહિત્યપ્રેમી અજાણ હશે! આ મૂલ્યનિષ્ઠ સાહિત્ય સર્જકના
સવારે દાઉદ અને છોટા રાજનના જ ફોટા જોવાના ને ! આપણી જીવન સંઘર્ષને આલેખતી નાટ્યપ્રસ્તુતિ ‘અક્ષરદીપને અજવાળે
ભીંતો પરથી તો મહાપુરુષોના ફોટા પણ અદૃષ્ય થવા લાગ્યા ચાલ્યો એકલવીર'નું આયોજન મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ દ્વારા તાજેતરમાં છે ને! તેજપાલ ઑડિટોરિયમમાં કરવામાં આવ્યું હતું. જેના પ્રમુખસ્થાને જયભિખ્ખએ લીધેલી ત્રણ પ્રતિજ્ઞા મને બહુ સ્પર્શી ગઈ. એક સાહિત્યકાર વર્ષાબેન અડાલજા અને અતિથિ વિશેષ તરીકે શ્રી સી. તો હું નોકરી નહીં કરું. કલમને ખોળે માથું મુકીને જીવીશ. નર્મદ કે. મહેતા ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.
પણ આ જ વાત કરી હતી. બીજું પિતૃ સંપત્તિનો વારસો નહીં લઉં ‘પ્રબુદ્ધ જીવન'માં પ્રકાશિત થયેલી લેખશ્રેણી “જયભિખ્ખું અને મારા સંતાનોને વારસો આપીશ પણ નહીં. તો યે કુમારપાળ જીવનધારા'ને આધારે એમના જ પુત્ર તેમજ સાહિત્યકાર ડૉ. દેસાઈએ સંસ્કારનો વારસો તો લઈ જ લીધો. સંપત્તિના વારસામાં કુમારપાળ દેસાઈ લિખિત-ગુજરાતી સાહિત્યમાં સીમાચિહ્ન કહી શકાય લડાઈ-ઝઘડા-કોર્ટ-કચેરી થઈ શકે પણ સંસ્કારના વારસામાં તો એવા જીવનચરિત્ર ‘જીવતરને વાટે અક્ષરનો દીવો’ પરથી આ નાટ્યકૃતિનું એવું કશું ન થાય ને! એ તો તમારામાં જેટલી ગ્રહણશક્તિ હોય સર્જન કરવામાં આવ્યું છે. નાટ્યલેખન ડૉ. અલ્યા નિરવ શાહે કર્યું છે અને એટલો લઈ શકાય! દિગ્દર્શક છે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત નિસર્ગ ત્રિવેદી.
તમને પ્રશ્ન થશે એમનું નામ જયભિખ્ખું કેવી રીતે પડ્યું? એમના નાટક શરૂ થતાં પહેલાં મુંબઈ જેન યુવક સંઘ વતી ડૉ. પત્નીનું નામ વિજયાબેન તેઓ પડછાયાની જેમ પતિની સાથે રહ્યા. ધનવંતભાઈ શાહે મંચ પર બિરાજમાન આમંત્રિત મહાનુભાવો સુખદુ:ખમાં સાથ આપ્યો. કલમને ખોળે માથું એટલે સુખદુ:ખ તો તેમ જ બહોળી સંખ્યામાં ઉપસ્થિત સાહિત્યપ્રેમી શ્રોતાઓનો આભાર આવે જ. એ જમાનામાં નારીભાવના એટલી વિકસી નહોતી ત્યારે માની સ્વાગત કર્યું હતું. ભારતીય વિદ્યા ભવન ઑડિટોરિયમના એમણે પત્ની નામમાંથી જય લીધું અને એમના નામમાંથી ભિખાલાલ એ.સી.માં ખામી સર્જાતા છેલ્લી ઘડીએ સ્થળમાં ફેરફાર કરવો પડ્યો લઈ જયભિખ્ખું નામ રાખ્યું. જે એમના મરણ પછી પણ આજ પર્યત હતો. એ માટે ભારતીય વિદ્યાભવનના કમલેશભાઈ મોતા તેમજ ચાલુ છે. સૌથી મોટું સ્ત્રીનું સન્માન આ છે ! એક લેખિકા અને સ્ત્રી તેજપાલ હૉલના કાર્યકર્તાઓએ આપેલા સહકાર બદલ હૃદયથી તરીકે હું એ બદલ ગર્વ અનુભવું છું. આભાર માની ધનવંતભાઈએ પોતાના નાનકડા વક્તવ્ય દ્વારા સરસ ત્યારબાદ બોમ્બે રિજીયનના ચેરમેન જીતુભાઈ શાહે મંચ પર માહોલ સર્યો હતો.
બિરાજમાન મહાનુભાવોનું સ્વાગત કર્યું. ભદ્રેશભાઈએ ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈએ પોતાની આગવી છટાથી એને આગળ ચંદ્રકાંતભાઈનું, કિરીટભાઈએ ધનવંતભાઈનું, દિલીપભાઈએ વધાર્યો હતો. પિતા જયભિખ્ખ વિષે વાત કરતાં કહ્યું: શિવપુરીના કુમારપાળભાઈનું, અરવિંદભાઈએ નીતિનભાઈ સોનાવાલાનું, જંગલમાં ફરતો સત્તર વર્ષનો વિદ્યાર્થી પોતાની પોથીના પ્રથમ પાને મુકેશભાઈ મહેતાએ શ્રી સી. કે. મહેતાનું તેમજ મમતાબેને લખે છે...
ભદ્રાબેનનું બહુમાન કર્યું હતું. જીતુભાઈએ મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ મરના ભલા હે ઉસકા જો જીયે અપને લીયે! જીતા હૈ વો જો મર અને કાર્યક્રમના સૌજન્યદાતા ભદ્રાબેન દિલીપભાઈ શાહનો આભાર ચુકા ઈન્સાન કે લીયે!
માન્યો હતો. ગુર્જર ગ્રંથ કાર્યાલયના મનુભાઈએ સૌનો આભાર આ મસ્ત સર્જકે જીંદગીમાં આ ભય શબ્દને જાણ્યો નથી અને માન્યો હતો અને ૧ કલાક ૪૦ મિનીટ ચાલનારા નાટકની શરૂઆત ધનની ક્યારેય પરવા કરી નથી! આફતો મેં પલતે હૈ વહી દુનિયા કરવામાં આવી હતી. બદલતે હૈ ઉક્તિ જયભિખ્ખને બરાબર લાગુ પડે છે.
સર્જક જયભિખ્ખની ભૂમિકામાં મુકેશ રાવનો અભિનય હૂબહૂ પ્રમુખ વર્ષાબેને જૂના સંસ્મરણો વાગોળતાં કહ્યું: આજે મને મારા છે. જયભિખ્ખને નજીકથી ઓળખનારના મુખમાંથી ઉગાર નીકળી પિયર આવ્યાની અનુભૂતિ થાય છે. મારા પિતા ગુણવંતરાય આચાર્ય, પડે કે હા...જયભિખ્ખું આવી રીતે જ તો રહેતા હતાં! પત્ની જયભિખ્ખ તેમજ ધૂમકેતુ જેવા ધરખમ સાહિત્યકારો બધાં મિત્રો. જયાબેનની ભૂમિકામાં હેતલ મોદી, ખાન શાહઝરીનની ભૂમિકામાં
|
ભાગ

Page #29

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૯ પાર્થ અને બીજા અનેક કલાકારોએ સચોટ અભિનય દ્વારા નાટકને વિશે લાભશંકર ઠાકરે ચરિત્ર આલેખન કર્યું છે. પુત્ર દ્વારા લખાયેલા માણવા લાયક બનાવ્યું છે.
ચરિત્ર પરથી પિતાની જીવનકથા નાટ્યરૂપે પ્રસ્તુત કરવાનો ગુજરાતી ગુજરાતી સાહિત્યમાં પિતા દલપતરામ વિશે કવિ ન્હાનાલાલે, સાહિત્યનો પ્રથમ પ્રયાસ છે.
* * * મહાદેવભાઈ દેસાઈ વિષે નારાયણ દેસાઈએ, પિતા જાદવજીભાઈ Mobile : 9833089569
વિદેશોમાં જૈનો અને જૈનધર્મ
'Bહિંમતલાલ ગાંધી
જૈન ધર્મ અતિ પ્રાચીન એક સ્વતંત્ર ધર્મ છે. જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતોનું કરતાં અને પર્વોમાં સામાયિક, પ્રતિક્રમણ વિગેરે કરતાં. પરંતુ તેમના પાલન કરેતે મુજબ આચરણ કરે, જીવે તે જૈન. મોક્ષમાર્ગના ત્રણ સંતાનો-જેઓ ત્યાં જન્મ્યા-(born and boughtup) માટે ધર્મની મુખ્ય સાધન એટલે સમ્યગૂ દર્શન, સમ્યગૂ જ્ઞાન અને સમ્યગૂ ચારિત્ર. સમજણ-ધાર્મિક અભ્યાસ અંગે વિકટ પ્રશ્નો ઊભા થવા લાગ્યા. જૈન શાસન એટલે સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકા-જેઓ જૈન તેઓએ ત્યાંનું કલ્ચર અપનાવી લીધું. સિદ્ધાંતોનું પાલન કરે તે મુજબ જીવન જીવે તે સંઘ. ટૂંકમાં જૈન ધર્મ મારી જાણ મુજબ ૭૦ વર્ષ પૂર્વે ગોડીજી જૈન દેરાસરના યતિશ્રી એટલે Way of Life' મુખ્યત્વે સંપૂર્ણ જૈન શાસન-સંઘ દેશમાં જ રાજચંદ્રજી આફ્રિકા વિગેરે વિદેશોમાં ગયેલા અને ત્યાંનાં જૈનોને
ધર્મ અંગે સમજાવતા. - ઈ. સ. ૧૮૯૩માં અમેરિકાના શિકાગો શહેરમાં પ્રથમ વિશ્વધર્મ લગભગ ૧૯૬૦ આસપાસ શ્રી સુશીલમુનિજી અમેરિકા તથા પરિષદનું આયોજન થયેલ, જેમાં વિશ્વના દરેક ધર્મના વડા-નેતાઓને વિદેશોમાં ગયેલા, ત્યાં તેમના આશ્રમો સ્થાપેલ અને ૧૦૮ એકર આમંત્રણ આપવામાં આવેલ. તે વખતના પ્રખર વિદ્વાન જૈન આચાર્ય જમીન લઈને “સિદ્ધાચલમ' તીર્થ-દેરાસરજી બનાવ્યું–જેમાં શ્વેતાંબર શ્રી વિજયાનંદસૂરિ જેઓ પ. પૂ. આત્મારામજી તરીકે વિશ્વવિખ્યાત તથા દિગંબર પ્રતિમાઓજીની પ્રતિષ્ઠા કરી. ૧૯૬૪-૬૫માં તે હતાં, તેમને આમંત્રણ આપવામાં આવેલ. પરંતુ સાધુ આચાર મુજબ વખતના શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના પ્રખર વક્તા-વિદ્વાન સાધુ, મુનિશ્રી વાહનનો ઉપયોગ ન થઈ શકે તેમ જ નદી કે સમુદ્ર પાર જવા ચિત્રભાનુજી ઓઘાનો ત્યાગ કરીને અમેરિકા ગયા. તેમણે તથા વાહનનો ઉપયોગ કરવો પડે એટલે તેમણે પરિષદમાં ભાગ લેવા સુશીલમુનિએ ચારેય ફિરકાને એકઠાં કરીને સ્થળે સ્થળે જૈન સેંટરો અશક્તિ દર્શાવી. પરંતુ તેમના પ્રતિનિધિ તરીકે વિદ્વાન બેરિસ્ટર ઊભાં કરીને, તેના સંગઠન જૈના JAINA ની સ્થાપના કરી–જેના ૨૯ વર્ષના યુવાન શ્રી વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી કે જેઓને જૈન શાસ્ત્રો આજે ૭૯ સેંટરો છે અને લગભગ એક લાખ સાંઈઠ હજાર કરતાં ઉપરાંત વૈદિક, હિંદુ, બૌધ્ધ, ઈસ્લામ અને ઈસાઈ ધર્મના શાસ્ત્રોનો વધારે સભ્યો છે. દર બે વર્ષે જેના એક મોટું કન્વેન્શન બોલાવે છે, ઊંડો અભ્યાસ હતો અને જેઓ ચોદ ભાષા જાણતા હતા, તેમને જેમાં લગભગ ૪૦૦૦ કરતાં વધારે સભ્યો ભાગ લે છે. ચાર મોકલ્યા. જેમણે પ્રથમ વખત-વિશ્વના સર્વધર્મના ૩૦૦૦ કરતાં દિવસના કન્વેન્શનમાં Religious, Spirituals, Jain Education, વધારે વિદ્વાનો-વડાઓને જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતોનો સરળ ભાષામાં Jain Disapora, Quality of Life, Community and Social સચોટ તથા સફળ રીતે પરિચય કરાવ્યો.
Services, other Professional, Ecology, Enterpreneur તેમણે અમેરિકાના જુદા જુદા શહેરોમાં લગભગ ૫૩૪ પ્રવચનો and others વિગેરે વિષયો ઉપર સાધુ-સાધ્વીજી, શ્રમણ-શ્રમણીજી, આપ્યા તથા અમેરિકા, ઈંગ્લેંડ અને જર્મનીમાં જૈન ધર્મના પ્રચાર સ્પીરીચ્યુંઅલ સ્પીકર્સ, જૈન સ્કોલર્સ, Educational and Profesમાટે સંસ્થાઓ સ્થાપી અને કેટલાય લોકોને માંસ-મદિરાનો ત્યાગ sional Speakers અને વિદ્વાનોનાં પ્રવચનો રાખવામાં આવે છે કરાવી શાકાહારી બનાવ્યા. એ સમયે વિદેશોમાં જઈને વસેલા જૈનો તથા યુવક-યુવતી પરિચય સમેલન પણ ગોઠવે છે. ન હતા.
અમેરિકામાં હાલમાં લગભગ ૭૩ મોટા દહેરાસરજી નિર્માણ - ત્યારબાદ લગભગ સોએક વર્ષથી, સૌ પ્રથમ જૈનો વ્યાપાર અર્થે પામ્યા છે અને કેટલાય ઘરોમાં નાના મંદિરો પણ બન્યા છે. આ વિદેશોમાં જઈને વસવા લાગ્યા – જેમાં આફ્રિકા, સિંગાપોર, દેરાસરજીઓમાં શ્વેતાંબર, દિગંબર તથા સ્થાનકવાસી વિગેરે સર્વના હોંગકોંગ તથા યુ.કે. અને બેલ્જિયમ ગયા, જ્યારે ઉચ્ચ અભ્યાસ સ્થાનકોનો સમાવેશ કરેલ છે. તદ્ઉપરાંત દરેક સેંટરોમાં બાળકો અર્થે અમેરિકા જવાનું શરૂ થયું અને તેઓ અભ્યાસ પૂરો કરીને ત્યાં માટે પાઠશાળાઓ પણ શરૂ કરેલ છે, જેથી ત્યાં જન્મેલા જૈન બાળકોને વ્યવસાય સાથે વસવાટ કરવા લાગ્યા. પરંતુ તે સમયે ત્યાં જૈન ધર્મ જૈન ધર્મનું જ્ઞાન મળી શકે. જે માટે તેમણે Englishમાં બુકો છપાવેલ છે. અંગે કશી સુવિધા કે વ્યવસ્થા ન હતાં. છતાં જે લોકો અત્રેથી ગયેલા શક્ય તેટલો જૈન ધર્મનો પ્રચાર-પ્રસાર કરે છે. આ ઉપરાંત આચાર્ય તે ઓ અભક્ષ્ય ખોરાક ના
| સુશીલ મુનિ, તુલસીમુનિ, અમેરિકાના જુદા જુદા શહેરોમાં લગભગ પ૩૪ પ્રવચનો આપ્યા વાપરતાં, શક્ય તિથિપાલન
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી (રાકેશભાઈ

Page #30

૩૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
ઝવેરી), ડૉ. લોકેશ મુનિ, આચાર્યા ચંદનાશ્રીજી તથા અન્યોના પ્રાર્થના માટે જાય છે, તેમ ૧૦ થી ૧૫ ટકા લોકો જ રવિવારે દર્શન સ્વાધ્યાય કેન્દ્રો તથા આશ્રમો અમેરિકામાં ઠેર ઠેર તથા અન્ય દેશોમાં કરવા જાય છે, તે પણ જમવાનું હોય તો જ. બાળકો પણ રવિવારે પણ શરૂ થયા છે અને થઈ રહ્યાં છે, જે પણ વિદેશોમાં જૈન ધર્મના જ પાઠશાળામાં આવે છે. તેમના તથા તેમના વાલીઓ માટે જ્ઞાન-પ્રચાર-પ્રસારના કાર્યો કરે છે. જૈન ઈન્ટરનેશનલ મેડિટેશન ભોજનનો પ્રબંધ હોવો જરૂરી છે. અને આ ભોજનની વ્યવસ્થા સેન્ટ૨ (અમેરિકા), વણિક નવનાત એસોસિએશન (લંડન), દેવદ્રવ્યમાંથી જ થાય છે-જે શાસ્ત્રજ્ઞા વિરુદ્ધ છે. પર્યુષણમાં ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ જૈનોલોજી (યુ.કે.), જૈન એસોસિએશન એન્ટવર્પ, ભારતથી વ્યાખ્યાતાને ખાસ બોલાવવામાં આવે છે, તેમાં હાર્ડલી બેલ્જિયમ, સિંગાપોર જૈન રિલિજીયસ સોસાયટી, જૈન એસોસિએશન દસ ટકા હાજરી હોય છે અને જો ભોજનની વ્યવસ્થા ન હોય તો તે ઓફ હોંગકોંગ અને નેપાલ-આ દરેક વિદેશની સંસ્થાઓ જૈન ધર્મ પ્રચાર પણ ન થાય. આ વખતે પર્યુષણમાં ભગવાન મહાવીરનું જન્મ વાંચન અને પ્રસારના કાર્યો કરે છે.
સોમવારે હોવા છતાં પોતાની સગવડતા ખાતર એ લોકોએ રવિવારે અમેરિકાના દરેક જૈન દેરાસરો તથા જૈન સેન્ટરો પર્યુષણ પર્વ રાખેલ તથા સાંજનું ભોજન પણ રાખેલ, જે સૂર્યાસ્ત બાદ પણ દરમિયાન વ્યાખ્યાનો, પ્રવચનો, ધાર્મિક ક્રિયાઓ, પ્રતિક્રમણ-પૂજા ચાલુ જ હતું અને તે પણ દેરાસરમાં! થોડા અપવાદ સિવાય ત્યાં વિગેરે કરાવવા ભારતથી જૈન પંડિતો, વિદ્વાનો તથા વીર સૈનિકોને લગભગ બધાના ઘરે રાત્રિભોજન થતું હોય છે. એ જ રીતે થોડા આમંત્રે છે. કેટલાક દેરાસરો આયંબિલની ઓળી કરાવવા પણ અપવાદ સિવાય, તિથિ-પાલન થતું જ નથી. એટલે ત્યાં જૈન ધર્મની પંડિતોને નિમંત્રણ આપીને આયોજન કરે છે. પૂ. ચિત્રભાનુજી તથા વાતો તથા ક્રિયાઓ થાય છે, પરંતુ આચારનું પાલન લગભગ થતું પ્રમોદાબેન અમેરિકામાં રહીને જૈનો તેમજ જૈનેતરો- અમેરિકનોને નથી – જે ખરેખર જ ઘણી ગંભીર-અક્ષમ્ય પરિસ્થિતિ છે. પણ માંસ-મદિરાનો ત્યાગ કરાવીને શાકાહારી બનાવવાનું ઉમદા JAINA પાસે ત્યાં મિલીયન્સ ઓફ ડોલર્સનું ભંડોળ છે. તેમજ કાર્ય કરી રહ્યા છે. પ્રમોદાબેન તો “વીગન' બનવાનું કાર્ય પણ કરે દરેક દેરાસરો પાસે પણ લાખો ડોલરના ભંડોળ છે. પરંતુ તેનો છે, જેઓ માંસાહાર ઉપરાંત દરેક ડેરી પ્રોડક્ટો-દૂધ ઉત્પાદનોનો ઉપયોગ સાધર્મિકો માટે કે શાસનના કાર્યો માટે થતો હોય તેવું પણ પ્રાણિજન્ય ઉત્પાદન તરીકે ત્યાગ કરે છે.
જાણવા નથી મળ્યું. ત્યાં વસેલા મોટા ભાગના લોકો ઝાંઝવાના પરંતુ – ખરેખર જૈન આચાર, નીતિ-નિયમો-સિદ્ધાંતોનું ત્યાં જળ જેવી ભ્રમિત સુપરિયારિટી કોમ્પલેક્ષમાં રાચે છે તથા સેલ્ફ સેન્ટર્ડ પાલન થાય છે ખરું? “જૈન ધર્મ' અને “જૈન દર્શન' એવા શબ્દો જીવન જીવે છે તેવું જણાય છે – ત્યાં જનારને આવો અનુભવ થાય આપણે વાપરીએ છીએ, ત્યારે આપણે એ ધ્યાનમાં રાખવું જરૂરી છે છે. ક્રિશ્ચિયન ધર્મ તેમ જ સ્વામિનારાણ ધર્મના અનુયાયીઓમાં જે કે એ શબ્દોના અર્થ ઉપર અર્વાચીન યુગનો પ્રભાવ પડેલો છે. શ્રદ્ધા તથા શિસ્ત જોવા મળે છે તેનો પણ ત્યાંના જેનોમાં અભાવ પશ્ચિમની સંસ્કૃતિમાં ધર્મ યહુદી અને ખ્રિસ્તી પરંપરામાંથી આવેલો જણાય છે. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના મોટા ભાગનાં લોકો ઉચ્ચ છે. જ્યારે એનું દર્શન–એની ફિલસૂફી પ્રાચીન ગ્રીસમાંથી આવેલી શિક્ષણરહિત હોવા છતાં તેઓમાં શિસ્ત-સેવા અને શ્રદ્ધા ભરપુર છે. એથી ત્યાં ‘રિલિજિયન’ અને ‘ફિલોસોફી' એકબીજાથી અલગ જોવા મળે છે. જ્યારે આપણા લગભગ બધા જ જૈનો ઉચ્ચ શિક્ષિત હોવા રહ્યાં છે. ત્યાં ફિલોસોફીનો એક શાસ્ત્રીય વિષય લેખે જ અભ્યાસ છતાં તેમાં શિસ્ત-સેવા-શ્રદ્ધાનો અભાવ સ્પષ્ટ રીતે દેખાઈ આવે છે. ત્યાં થાય છે. તેનો આચાર સાથે કશો અનિવાર્ય સંબંધ નથી. આપણે, જે સાધુ-સંતો-વિદ્વાનો જાય છે તથા આશ્રમો અને સેન્ટરો ચલાવે છે તેમનું ખાસ કરીને વિદેશમાં વસતા આપણાં જૈન ભાઈઓએ આ પશ્ચિમની મુખ્ય કાર્ય તથા ફરજ છે કે તેઓ આચારપાલન, શ્રદ્ધા-શિસ્ત અને સેવાના વ્યવસ્થા એમ ને એમ સ્વીકારી લીધી છે. પરિણામે પરંપરાગત ધર્મ કાર્યો ઉપર ભાર મૂકે; અન્ય યોગ્ય કરાવે. જોકે તેઓ પણ પોતાના આશ્રમોવિશેની વિચારણા અને સમજની બાબતમાં પણ એ પાશ્ચાત ઢાંચો સેન્ટરો-પ્રોજેક્ટો માટે ભંડોળ ઊભું કરવા ઉપર વધારે લક્ષ આપતા હોય જ માર્ગદર્શક બની બેઠો છે. પરંતુ આપણી પરંપરામાં ધર્મ અને તેવું જણાય છે. દર્શન એવા ભેદ શક્ય નથી, બલકે ધર્મ અને દર્શન આપણે ત્યાં ત્યાંનાં સમૃદ્ધ જૈનો-જેમના આવકનાં સ્રોતો ખૂબ જ સારા છે, અવિચ્છિન્ન છે. આપણે ત્યાં ધર્મ એટલે વ્યક્તિ અને સમાજનાં સમગ્ર ત્યાંની સમૃદ્ધ સંસ્થાઓ જો અત્રેની-દેશની સ્થિતિ તથા સાધર્મિકોની આચરણ-નીતિનિયમો.
પરિસ્થિતિ ઉપર થોડો અભ્યાસ કરીને શાસન ઉન્નતિના કાર્યો કરે અમેરિકામાં જૈન ધર્મ અંગે વાત કરીએ ત્યારે ત્યાં આટલી બધી તો તેઓ ઘણું મોટું શાસન સેવાનું કાર્ય કરી શકે તેમાં શંકાને સ્થાન સુવિધા ઉપલબ્ધ હોવા છતાં જૈન ધર્મ એટલે આચાર-આચરણ ત્યાં નથી. જવલ્લેજ જોવા મળે છે. ત્યાં લોકોએ ધર્મને સગવડીયો ધર્મ બનાવી મારાથી કશો હકિકત દોષ થયો હોય, શાસ્ત્રાજ્ઞા વિરુદ્ધ કશું લખાયું દીધો છે. આટલા બધા દેરાસરો હોવા છતાં ત્યાં નિત્ય દેવ-વંદન- હોય, કોઈને દુ:ખ લાગ્યું હોય તો તે સર્વની ક્ષમા માગું છું. * * * પ્રભુજીના દર્શન કરવાવાળા ભાગ્યે જ જોવા મળે. નિત્ય પૂજા તો હિંમતલાલ શાંતિલાલ ગાંધી, Cell No. : 9323331493. થાય જ કઈ રીતે. ક્રિશ્ચિયનો જેમ ફક્ત રવિવારે જ દેવળ (ચર્ચ)માં ૪૦૪, સુંદર ટાવર, ટી. જે. રોડ, શીવરી, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૧૫.

Page #31

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
૩૧
(૧)
ભાd-પતભાd
આવશ્યક ક્રિયાઓ વિષેનો આ ખાસ અંક છે એ એની વિશેષતા છે. ડૉ. રશ્મિબેન ભેદા અને
તમે ન કેવળ જૈન ધર્મ પણ બીજા પણ ધર્મના વિવિધ અંગોનો સુપેરે શ્રીમતી ભારતીબહેન શાહ
પરિચય ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ મારફતે કરાવતા રહો છો એ માટે તમને અભિનંદન – અભિનંદન – અભિનંદન.
ખૂબ ખૂબ અભિનંદન. કોઈ આપે ફૂલ, કોઈ આપે સુગંધ,
ગયા વર્ષે આપ સૌ આર્થિક સહયોગ માટે વિશ્વમંગલમ્ –અનેરા કોઈ આપે બાગ, આપે આપી ધાર્મિક સમજ.”
આવ્યા હતા અને જે કાર્યક્રમ કર્યો હતો તેનું ભારોભાર સ્મરણ થાય આપે આપેલી ધાર્મિક સમજથી અમો અમારા
છે. ભાઈ નીતિનભાઈ અને એમનું ગ્રુપ અંજલિથી ખાસ અહીં આવ્યા, ‘જીવનબાગને, ગુણોથી મહેકાવીશું,
સાંજની પ્રાર્થનામાં દીકરીઓ સાથે ભળ્યા, વાતો થઈ, રાત રોકાયા અમારા કર્મ ખપાવીને, મુક્તિની મોજ માણીશું.'
એનો ખૂબ આનંદ છે. અમારા દ્વાર આપ સૌ માટે ખુલ્લાં છે. આવી ઈશ્વરના દર્શન આંખથી નથી થતા, પણ શ્રદ્ધાપૂર્વક ધાર્મિક કર્તવ્યથી રીતે અમને લાભ આપતા રહો એ જ અભ્યર્થના. દર્શન થાય છે એ આપ સર્વે લેખકોએ વિગતવાર સમજાવ્યું છે.
વિશ્વમંગલમ્ પછી તમે વિશ્વનીડમૂની પસંદગી કરી એ પણ ઉત્તમ ઈશ્વરના બે નિવાસસ્થાન છે. એક વૈકુંઠમાં અને બીજું કૃતજ્ઞ ધાર્મિક છે. ઝૂંપડપટ્ટીનાં બાળકોનું જીતુભાઈનું કામ એક નવી ભાત પાડતું હૃદયમાં એ આપ સર્વેને દાખલા, દૃષ્ટાંત, કર્તવ્યથી સમજાવ્યું છે. કામ છે. તમે સૌએ એમને શોધી કાઢચા એ માટે ધન્યવાદ. માણસ સંજોગોમાં માનવાને બદલે, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ,
1 ગોવિંદભાઈ તથા સુમતિબહેન ચઉવિસત્થો, કાર્યોત્સર્ગ, વાંદણા, પ્રત્યાખ્યાન કરવાના સંજોગો મનન
વિશ્વમંગલમ્ –અનેરા, તા. હિંમતનગર, અને સમજપૂર્વક ઉજળા કરવાના દિલથી, મનથી, વિચારથી, વિવેકથી,
ફોન (૦૨૭૭૨) ૨૩૯૫૨૨. વર્તનથી, ઊંડાણપૂર્વક સમજાવ્યા છે. આવા સાચા કર્મ કરી, કર્મને કાપવાથી
(૪) પરમાત્મા ઉદ્ભવે છે એ સમજ સચોટ છે. આપનો પ્રયાસ બધા ધર્મ એક સર્વધર્મ સમભાવ સૂચક મુખપૃષ્ઠ અતિ સુંદર વિચારણીય રહ્યું. જ છે એ મુખપૃષ્ઠ સારી રીતે સમજાવે છે...
પર્યુષણ-પાવન પર્વનો અન્ય ધર્મ સાથેનો વિનિયોગ સૂચક રહ્યો. શ્વાસનો સંબંધને કયાં ભાર લાગે છે,
અહિંસા તેને પ્રાણ ગણાય, તેને નેત્ર, માનસિક-બૌદ્ધિક અને કોઈનું સારું કરો એ જીવનનો સાર છે.'
આત્મિક કક્ષાએ પહોંચાડી, જૈન ધર્મ-કર્મ પ્રત્યે વાચકોને આકર્ષ્યા, આપ બધા જ લેખકોનું ઊંડું, ધાર્મિક જ્ઞાન, એક હથેળીમાં ચંદ્રનું તે બદલ મારા હાર્દિક અભિનંદન સ્વીકારશોજી. અજવાળું છે અને બીજી હથેળીમાં સૂરજનું તેજ છે.
- ડૉ. રમિ ભેદા અને ભારતી શાહની મહેનત લેખે લાગી. કેટલી આ વખતનો અંક વાંચતા, ઘરમાં પર્યુષણ ચાલતા હોય તેવો બધી બહેનો તેમાં ઊંડી ઊતરીને તેને આત્મસાત્ કરી રહી છે, તે ભાસ થાય છે. છેવટમાં શ્રીમતી ભારતીબહેનના દરેક પાને પણ જાણ્યું-માણ્યું. “આવશ્યકતા', જરૂરિયાત પર સુંદર પ્રકાશ પ્રતિક્રમણની ભાવના ઉત્પન્ન કરતા નાના સુંદર લેખો “પ્રબુદ્ધ પાડવામાં આવ્યો છે. ડૉ. થોમસ પરમાર અને રમઝાન હાસણિયા જીવન'નું જબરું આકર્ષણ છે, જેના થકી પ્રતિક્રમણ કરતા થઈ જશે પણ શ્રેષ્ઠ રહ્યા. ડૉ. ઉત્પલા મોદી કેમ ભુલાય? દાતાઓને પણ અને પુણ્ય ઉપાર્જન કરશે તેમજ બીજા અંકની જવાબદારી આનાથી અભિનંદન. વિશેષ જ આવશે એવી પ્રભુ પ્રાર્થના. આભાર.
“કીડીને કણ અને હાથીને મણ' પૂરો પાડતી કુદરત પ્રત્યે વાચકની 1 વર્ધમાન નગીનદાસ શાહ શ્રદા દૃઢ થઈ ગઈ. બિનજરૂરી–પરિગ્રહને ટાળવાની વૃત્તિથી, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૮. ટેલિફોન : ૪૩૬૩૩૧૮/૪૩૦૯૭૫૫ જરૂરિયાતમંદની આવશ્યકતા પૂરી પાડતી રહે છે, તે સનાતન સત્ય (૨).
ઉજાગર થઈ રહ્યું. વર્તમાનમાં જીવવું, વહેતાં રહેવું, આપણું ધાર્યું ૬ આવશ્યક સૂત્રોની સમજણ, એની પ્રત્યેની નિષ્ઠા અને ભાષા જો કંઈ થતું ના હોય તો તે શા માટે ધારવું? “ધાર્યું ધણીનું થાય !” સૌષ્ઠવથી શોભતો પર્યુષણ વિશેષાંક, આપની ટીમની કમાલ છે. “અહિંસાના ભાવને તમે સૂક્ષ્મતમ્ સ્તરે પહોંચાડ્યો. વ્યવહારમાં રહ્યા આપ સૌએ ઘણો જ પુરુષાર્થ કર્યો છે.અંક હાથમાં લેતાં જ મારા છતાં પરમાર્થ તરફ અંગૂલિનિર્દેશ કર્યો. ડૉ. ગુણવંત શાહને દિવ્યઅધ્યવસાયો સુધર્યા હતા. આપ સૌને મારા વંદન પાઠવું છું. ભાસ્કરની રવિવારની પૂર્તિમાં પણ વાંચ્યા. વિજ્ઞાને તેમની સેવા
pકીર્તિચંદ્ર શાહ વડોદરાથી છેક મુંબઈ પહોંચાડી. આવા સુંદર, સાત્ત્વિક આયોજન મુંબઈ-૪૦૦ ૦૯૭. મો. ૯૩૨૧૭૬૪૧૬૯ બદલ ધન્યવાદ.
પંચ મહાભૂતોમાંથી બનેલું આપણું આ શરીર પળે પળ, ક્ષણે પ્રબુદ્ધ જીવનનો પર્યુષણ વિશેષાંક મળ્યો છે. દરેક ધર્મની ક્ષણ બદલાતું રહે છે, ઘસાય છે અને છેવટે માટીમાં મળીને રાખ

Page #32

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ (Ash) થઈ જાય છે, તે ભસ્મનું મૂલ્ય પ્રસ્થાપિત થયું. આત્માને ઈચ્છા મુજબ જ શા માટે થાય? તે બધી વ્યાજબી પણ ક્યાં હોય ‘ટાળ્યો', શરીર ભલે પરિવર્તન પામ્યું. જૂઓ, આત્મા તો હવા છે, છે? આપણી સારી અને સાચી ઈચ્છાને સંતોષવા કુદરત પણ તેમાં તમે સુંદર રસ-રંગની રંગોળી પૂરી દીધી, તેને સુવાસિત બંધાયેલી છે; પણ આપણી ઈચ્છાઓ તરકટ હોય છે. ઈર્ષ્યા હોય બનાવ્યો. ઊંચે ચડાવીને, વિસ્તાર્યો, તે સિદ્ધિને મારા સાષ્ટાંગ દંડવત્ છે. હરીફાઈ હોય છે, તેથી તે દૂષિત બનતી રહી છે. આ પત્ર દ્વારા પ્રણામ
પૂ. મુનિશ્રીને મારા હાર્દિક અભિનંદન પહોંચાડવા ઈચ્છું છું. આપ કુશળ તેથી, વાંચકોનો સુખ, સંતોષ અને શાંતિનો માર્ગ સરળ થયો. હશો છું. એક અર્થમાં મુક્તિ કે મોક્ષની નજીક જઈ પહોંચાયું. જૈન યુવક સંઘની
|| હરજીવનદોસ થાનકી સેવાને ચાર ચાંદ લાગી ગયા. મારા પત્રો છાપતાં રહો છો, તે ગમે
સીતારામ નગર, પોરબંદર
પૈસે-ટકે તો હું કડકો ગણાઉં, જરૂરિયાત પૂરતા જ પૈસા છે. “પ્રબુદ્ધ જીવન'ના (૭-૧૫) અંકમાં, ગુણવંત બરવાળિયાને પેન્શનમાં જીવન સરળતાપૂર્વક વીતે, પણ આકસ્મિત ખર્ચને પહોંચી ‘ઉપયોગના મહત્ત્વના', સંદર્ભે વિચાર્યા, તેમને મારા હાર્દિક ના વળાય. મારી મોટી પુત્રીને હૃદયના વાલ્વનું ઓપરેશન થયું. તેમાં પાંચ- અભિનંદન. છ લાખ રૂપિયા હોમાયા. ફંડફાળો કર્યો, પણ એક જિંદગી બચી ગઈ. મેં માનવ જીવનની પણ ‘ઉપયોગિતા' છે. કુદરતે, આપણને જન્મ મારા જીવનના ૨૦ વર્ષ, બાબરની અદાથી, તેને સોંપ્યાં. તેણી પ૬ વર્ષની શા માટે આપ્યો? આપણી શક્તિ-વીર્યના સદુપયોગ માટે, તેને હવે ૭૬ વર્ષ જીવી શકાશે તેમ લાગે!
‘ઉપભોગ’માં વેડફી મારવાથી શો લાભ? યૌવનને, “ચામડાં ચૂંથવા”
pહરજીવનદાસ થાનકી જેવી સ્થૂળ ક્રિયામાંથી ઉગારી લેવાય, તો શક્તિની ઉપયોગિતા •શ્રી હરજીવનભાઈનો આ પત્ર સ્વાભાવિક ભાવે એક દાતાશ્રીને મેં વધે ! પડ્યું રહેલું લોખંડનું હળ કટાઈ જાય, પણ જો તેનો ઉપયોગ, મોકલ્યો. એ દાતાશ્રીના હૃદયમાં કરુણાનું ઝરણું ફૂટવું, અને ફોન કરી ખેતર ખેડવામાં થતો રહે, તો તે ચાંદીની જેમ ચમકતું રહે. પૂ. થોડી વિગત માંગી, એમની રીતે તપાસ કરી અને આ દાતાશ્રીએ આ રવિશંકર મહારાજે પણ ઘસાઈને ઉજળાં થવાની વાત માર્મિક રીતે પરિવારને રૂા. પાંચ લાખ મોકલી આપ્યા. હું અવાક થઈ ગયો. આ કરી છે. તેમની આંખમાં રહેલી કરુણામય અહિંસાથી, ભલભલા વાંચનાર પણ આશ્ચર્યમાં ડૂબશે. આ દાતાશ્રીએ સરસ્વતી પુત્રોની શ્રદ્ધાને બહારવટિયા પણ કાંપી ઊઠતા. ગાંધીજી પાસે શું હતું? તો કહે, જીવંત રાખી. ધન્યવાદ આપવા મારી પાસે શબ્દો નથી! દાતાશ્રીએ “દેહની ઉયોગિતા', આત્માની શક્તિ અને ભક્તિ. ‘હિંદ છોડો' કેટલી કોટિ કર્મની નિર્જરા કરી!! મારા કોટિ કોટિ વંદન આ ભવ્ય એજ શબ્દોથી બ્રિટન ધ્રુજતું કેમ? તેમના શબ્દોની ‘ઉપયોગિતા” આત્માને.
હતી. આપણું શરીર Power House છે. તેમાંથી વીજળીના તણખાં (પ).
ઝરતાં રહે છે. આપણું ચિત્ત Spark Plug જેવું છે. તેનાથી આ મુનિ સૅલોક્ય મંડન વિજય, “આવશ્યક ક્રિયા-સાધના'માં, શરીરનું Engine ચાલતું રહે છે. મૂળવાત મૂલ્યો (Value) પાસે સર્વશ્રેષ્ઠ રહ્ય, કેમકે તેમણે પ્રાચીનતા સાથે વર્તમાન જીવનને આવીને ઊભી રહે છે. વીજળીનો ઉપયોગ કરતાં ના આવડે તો ઉજાળવાની ચાવી બતાવી. મૂળે, આપણે સૂર્યને ઉઠાડવાનો હોય, બળી મરાય! “શૉક' લાગે. તેને માટે ‘ધ્યાન” જરૂરી છે. જાગૃતિનિરંતર જાગૃતિ કેળવવાની હોય, આપણી જાતને કર્મમાં જોડવાની ખાવા-પીવામાં, પહેરવા-ઓઢવામાં, તેમજ આહાર-વિહાર અને હોય કે જે આપણું ભાવિ પણ નિર્માણ કરતાં રહે છે. જૈન ધર્મના વ્યવહારમાં સતત ક્ષણેક્ષણ જાગૃત રહેવું ઘટે. મૂળતત્ત્વોને પકડીને તેમણે સુંદર વિનિયોગ કર્યો. છે. 4-R ની વાત પણ
1 હરજીવનદાસ થકી &E424211 261. Remember, Return, Rethink and Relive.
સીતારામ નગર, પોરબંદર આપણે સ યૂહાત્મક પીછેહઠ કરતાં શીખ્યા જ નથી. તેથી હિંસા આપણાં પર હાવિ થઈ ગઈ છે! લોભને થોભ નહીં! લોભ પણ આપની સંસ્થા તરફથી પ્રકાશિત “પ્રબુદ્ધ જીવન” માસિકનો કંઈ સાવ નાખી દેવા જેવી ચીજ નથી, જરૂરી છે, પણ તેમાં ટકવા ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫નો અંક સમયસર મળતાં આનંદ થયો. માટે ક્યાં અટકવું? એ જાણવું પણ જરૂરી છે. તેમનું ઉદાહરણ પણ પર્વાધિરાજ પર્યુષણ પર્વો નજીક આવે છે. આવા ધર્મમય ચોટદાર. અર્જુન, તેણે ફેંકેલાં બ્રહ્માસ્ત્રને પાછું વાળી શકતો, પણ દિવસોમાં આવું ઉત્તમ-પોષક-ધર્મ-સાહિત્ય વાંચવાનું ગમશે. અશ્વત્થામા એ બાબતમાં લાચાર હોઈ, પ્રગતિ ના કરી શક્યા, આ વિશિષ્ટ અંકનું સંપાદન કરનાર માનદ વિદુષી સંપાદિકા હણાયા. સાચા હૃદયથી કરેલો પશ્ચાતાપ ગમે તેવા પાપ કર્મને બાળી બહેનોને હાર્દિક અભિનંદન સાથે ઉત્તમ અનુમોદના. શકે છે! ખમાવવું-ક્ષમા આપવાની બાબતમાં જૈન-ધર્મનો જોટો ખૂબ જ સરસ પસંદગીના વિષયો પર સુંદર લેખોનું સર્જન કરી જડવો મુશ્કેલ. આપણે Let go કરતાં શીખવું રહ્યું. બધું આપણી દરેક વિષયો રસિક બનાવ્યા છે. જુદા જુદા ધર્મના અનુયાયીઓના

Page #33

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ પ્રબુદ્ધ જીવન
૩૩ લેખો પણ વાંચવા યોગ્ય છે.
teach one. Honesty is the best policy. Pen Friendshipui ખૂબ જ પરિશ્રમ વેઠીને આ સંપાદન કરી એક મૂલ્યવાન વાંચન માનું છું. શત શત પ્રણામ, વંદના, ઓવારણાં લેવાનું મન થાય જ. સામગ્રી આપી છે. પ્રત્યેક જૈન સંપ્રદાયની વ્યક્તિઓ માટે આ પાયાના આવડે તેવું લખાય. એક વિરલ કહી શકાય. અરે તેમાં સાથ-સહકાર, જ્ઞાન-સ્વરૂપ સામાયિક-પ્રતિક્રમણ છ-આવશ્યક ક્રિયાઓનું વિવેચન યોગદાન પણ મળતાં જ રહેને! પ્રસન્નતા થઈ છે. અભિનંદન હૃદયસ્પર્શી છે. સૌને અભિનંદન...અભિનંદન...
સ્વીકારવા વિનંતી છે. આપશ્રીને સવિનય વિનંતી કે પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા ૨૦૧૫ના
1 દામોદર એફ. નાગર કાર્યક્રમના વ્યાખ્યાતાઓના પ્રવચનની (દરેક) C.D. તથા ભક્તિ
ઉમરેઠ-૩૮૮૨૨૦. સંગીતની C.D. વ્યાખ્યાનમાળા સંપૂર્ણ થયા પછી કુરીઅર મારફત
મોબાઈલ : ૦૯૭૨૩૪૪૯૦૯૨. મને મોકલવા કૃપા કરશો. હું મુંબઈ આવી લાભ લઈ શકતો નથી,
(૯) પરંતુ આ ધર્મ-સેવા કાર્યના આયોજકો, વક્તાઓ અને સંસ્થાના બુદ્ધિશાળી પોતાની બુદ્ધિથી શ્રીમંત બની શકે છે, પણ હોદ્દેદારોને અંતરના અભિનંદન પાઠવું છું. આપના લાગણીભર્યા શ્રીમંત માણસ પૈસાથી બુદ્ધિશાળી બની શકતો નથી. સહકાર અને પ્રેમની અપેક્ષા સાથે વિરમું છું.
મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ'ની વિવિધ પ્રવૃત્તિમાં તેની પર્યુષણ T મહેશ ઝવેરી વ્યાખ્યાનમાળાનું સ્થાન બહુ મહત્ત્વનું છે. તમે મોકલેલ નિયંત્રણમાં વલસાડ-૩૯૬૦૦૧. દેખાય છે કે, ઘણાં અભ્યાસુ અને સામાજીક રીતે જીવનમાં આગળ
મો. : ૯૪૨૮૦૬૫૬૯૦ એવા કેટલાંય લોકો એમાં વ્યાખ્યાન આપવા આવે છે. (૮).
મારું નમ્ર સૂચન છે કે, આ વ્યાખ્યાન શ્રેણીમાં એક દિવસ વ્યાખ્યાન શબ્દશિલ્પી સભાવને વરેલા
અને બીજે દિવસે પ્રેક્ષકો સાથે પ્રશ્નોત્તરી એ રીતે ગોઠવણી કરો તો ડૉ. રશ્મિબેન જિતુભાઈ ભેદા,
એ આદાનપ્રદાનમાં પ્રેક્ષકોને ઘણું જાણવાનું મળશે. એમના મનના શુભ મંગળ કામનાઓ પાઠવતાં ખુશી સમાતી નથી. ‘પ્રબુદ્ધ પ્રશ્નો હશે તેને અંગે પણ વધુ રસિક વાર્તાલાપ થશે અને એ રીતે જીવન'ના ઑગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫ના અંકમાં જે ભગીરથ પુરુષાર્થ આવા આદાનપ્રદાનમાં કેટલીય વ્યક્તિના જ્ઞાનમાં વધારો થશે. કર્યો છે એને શબ્દોમાં વર્ણવવો મારા જેવા માટે અઘરું છે. છતાં વર્ષોથી આપણે અનેક વ્યાખ્યાનો સાંભળતા આવ્યા છીએ, પરંતુ બંનેય ભગિનીઓને અંત:કરણની ભાવનાથી અભિનંદન પાઠવું છું. એની અસર આપણા પર કેટલી થાય છે. તેનો આધાર એ વ્યાખ્યાનોને Hearty Greetigs. હજુ પૂરેપૂરો વંચાયો નથી માટે ઔપચારિકતા બીજા પાસેથી સમજીએ એના પર છે. ભારતીય સંસ્કરણ શિષ્ટાચાર યથામતિ યથાશક્તિ.
તમે જે વ્યાખ્યાતાઓને શોધો છો તેઓ ઘણાં અભ્યાસુ અને ચિંતન | ડૉ. ધનવંતજી, વાહ એકલો
કરનાર અને લખનાર વ્યક્તિઓ જાને રે, ઇશતત્વને માધ્યમ ૨૩મો જૈન સાહિત્ય સમારોહ
છે. વ્યાખ્યાન સાંભળનારાઓને ચોક્કસ સહયોગી મળે જ. ભલે ને સોનગઢ - ૪,૫,૬,૭ ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૬ આવા વક્તાઓ સાથે ચર્ચાખૂબ સમય વ્યતિત કેમ ન થયો શ્રી રૂ૫-માણેક ભશાલી ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટના સૌજન્યથી શ્રી
વિચારણા કરવાની તક મળે તો હોય? મહાવીર જૈન વિદ્યાલય યોજિત ૨૩મો જૈન સાહિત્ય સમારોહ
એ તક એમને ઘણું સાચું જ્ઞાન અમારો પરિવાર પછાત સોનગઢ (પાલિતાણા પાસે) મુકામે શ્રી મહાવીર જૈન ચારિત્ર
આપશે. તમે અને તમારું મંડળ આ સમાજમાંનો, ઉછેર Untouchકલ્યાણ રત્નાશ્રમ ખાતે ૪, ૫, ૬ અને ૭ ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૬)
અંગે વિચાર કરશે અને ઓછામાં ability, 75 year old, Retired.
ઓછું પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાના ચારદિવસ માટે યોજાશે. આ સમારોહમાં જૈન ધર્મના ચારેય છતાં કોઈનો ઈજારો નથી જ્ઞાનના
દિવસોમાં બે દિવસ પ્રશ્નોત્તરી અને ચયન માટે. ઢાઈ અખર પઢે સો ફિરકાના વિદ્વજનો નીચેના વિષયો પર પોતાના શોધ નિબંધો
ચર્ચાઓ રાખો તો પણ જ્ઞાનની વૃદ્ધિ પંડિત હોય. શબરીજી, સુદામા પ્રસ્તુત કરશે. (૧) જૈન આગમ સાહિત્ય વિશેનું સાહિત્ય, (૨)|
અંદર એક નવું પગલું શરૂ થશે એમ અન્યને પણ પ્રભુજી મળેલા. જૈન તીર્થ સાહિત્ય, (૩) બાર ભાવના અને ચાર પરા ભાવના,
લાગે છે. જેમના વિશેનું સાહિત્ય ચિરંજીવ | (૪) જૈન સઝઝાય. શોધ નિબંધ પ્રસ્તુત કરવા અને ઉપસ્થિત
સૂર્યકાન્ત પરીખ, બન્યું છે. માત્ર ૨૦ રૂપિયામાં રહેવા માટે નિમંત્રણ પત્ર અને રજિસ્ટ્રેશન ફોર્મ મેળવવા શ્રી
સ્વાતંત્ર્ય સેનાની ૧૭૨ પાનાનો અંક, અરે માત્ર | મહાવીર જૈન વિદ્યાલય - મુંબઈનો સર્વ જિજ્ઞાસુજનોને સંપર્ક |
મો. : ૯૮૯૮૦૦૩૯૯૬ મુખપૃષ્ટ, દરેક વખતે ખૂબ જ સાધવા નમ્ર વિનંતી.
(૧૦) નયનને ગમે જ. Each one | | ફોન નં. ૦૨૨ ૨૩૭૫ ૯૨૭૯ – ૦૨૨ ૨૩૭૫ ૯૩૯૯ તા. ૧૭-૯-૧૫ની વ્યાખ્યાન

Page #34

૩૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
શ્રેણીમાં શ્રી રાહુલભાઈ જોષીનો રાગ-રાગિણી ઉપર ઉવસગ્ગહરમ્ ખારવેલે સેડીસામાં પહેલું સાધુ સંમેલન ભરેલ તેની પ્રશસ્તિમાં પણ સ્તોત્રની શરૂઆત પહેલાં બહેને પ્રસંગની પૂર્વ ભૂમિકા રજૂ કરી. (શિલાલેખ) મરહીં–અરહંતા શબ્દો તિર્થંકર માટે વપરાયેલા છે તેથી ઈ.પૂ.૪૫૦ પહેલાં ભદ્રબાહુ સ્વામીને રજુ કર્યા એટલે કે એ પહેલાં સાબીત થાય છે કે અરિહંત નહીં અરહંત શબ્દ આગમીક છે. બંગાળના ભદ્રબાહુ સ્વામી છે. વરાહ મિહીરને એમના ભાઈ કહ્યા. ઇતિહાસ સરાગો થાય કે ફળ કોપો છે તો સમાગદેવ કશમને હણનાર! વરાહમિહીરને ૮મી સદીમાં સ્વીકારે છે. આ વાત અસંગત લાગે છે નમસ્કાર સૂત્રના સવ્વપાવ પણસણો એ સાવજ અર્થહીન પદ માટે લખી છે. એ ભદ્રબાહુ સ્વામી બીજા અથવા ત્રીજા હોઈ શકે. છે કેમકે તીર્થકરની ઉપસ્થિતિમાં રાજા શ્રેણિક નર્કનો બંધ છોડાવી આચાર્ય પદ માટેના અસંતોષથી આપ બધા વાકેફ છે! અજિત મોટી ન શક્યા. (નમસ્કાર સૂત્રના) પાંચ પદ પાપનો ક્ષય કરતા જ નથી, શાંતિ પહેલાં નમસ્કાર સૂત્રનો પહેલો પદ આગમીક નથી. આગમમાં એ પુન્યનું ઉપાર્જન કરે છે અને એટલી શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે કે પાપ તીર્થકર માટે અરહા-અરહંતા દેવોના વંદનીય અને દેવોના પૂજનીય ભોગવતા જરા પણ બોજ લાગતો નથી. ખુમારીથી ભોગવાઈ જાય છે. તરીકે શબ્દકોષમાં ઉલ્લેખ છે. વળી દીપરત્ન સાગરજી મહારાજ આપ પ્રબુદ્ધ છો માટે લખું છું કે આપ દૂધ-પાણીને ઓળખો! સાહેબે પ્રકાશિત કરેલ આગમ શબ્દ કોશોમાં પણ મૂળ અંગ અને રૂઢિચુસ્ત પાસે આ વાત ન કરાય, ન લખાય. ઉપાંગમાં તીર્થકર માટે અરહા અને અરહંતા અર્થ દેવોના વંદનીય
| મહેશ પુજનીય થાય છે, તે ૨૦૦ કરતાં વધુ વખત લખાયેલ છે. જ્યારે ૨૩૦૩, પંચરત્ન, ઑપેરા હાઉસ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪. અરિહંતનો ઉલ્લેખ નથી. ભગવાનના નિર્વાણ પછી ૨૫૦ વર્ષે રાજા
* * *
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ-વર્તમાન કાર્યવાહક સમિતિ
| | ૨૦૧૫-૨૦૧૭] તા. ૧૬-૧૧-૨૦૧૫ના શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘની સર્વ સભ્યોની સામાન્ય સભામાં નક્કી થયેલ કાર્યવાહક સમિતિ પ્રમુખ :
સભ્યો શ્રી લલિતભાઈ પી. શાહ
૯૮૨૧૦ ૨૩૧૩ ૩ શ્રી ચંદ્રકાંત ડી. શાહ
૯૮૨૦૬૪૬૪૬૪ શ્રી દિલીપભાઈ એમ. શાહ
૯૮૨૧૦૯ ૫૯૬૮ ઉપપ્રમુખ :
શ્રી વલ્લભદાસ આર. ઘેલાણી ૯૮૧૯૦૯ ૩૭૧૭ શ્રી બિપિનભાઈ કે. જેના
૯૮૯ ૨૨૮૮૦૦૧ શ્રી નિતીનભાઈ કે. સોનાવાલા ૯૮૨૦૦૬૧૨૫૯
શ્રીમતી ઉષાબહેન પી. શાહ
૯૮૧૯ ૭૮ ૨૧૯૭ મંત્રીઓ :
કુ. વસુબહેન સી. ભણશાલી ૯૮ ૨૧૧૬૮ ૩૧૯ કુ. મીનાબહેન શાહ
૯૮૨૦૧૫૮૪ ૯૪ શ્રીમતી નિરુબહેન એસ. શાહ ૨૩૬૮૨૨૭૦
શ્રીમતી પુષ્પાબહેન સી. પરીખ ૨૩૮ ૭ ૩૬ ૧૧ ડૉ. શ્રી ધનવંત ટી. શાહ
૯૮૨૦૦૦ ૨૩૪૧
શ્રીમતી રમાબહેન વી. મહેતા ૨૨૮૧૯ ૧૭ ૪ શ્રીમતી રમાબહેન જે. વોરા
૨૩ ૫ ૧૯ ૯ ૯ ૧ સહમંત્રી :
શ્રી કિરણભાઈ એચ. શાહ
૯૮૨00 ૨૪૪ ૯ ૧ શ્રીમતી વર્ષાબહેન આર. શાહ ૯૮૨૦૩૩૮૧૬૨ શ્રી પીયુષભાઈ એચ. કોઠારી ૯૮૨૧૦ ૩૫૪ ૬૫
ડૉ. સેજલબેન શાહ
૯૮૨૧૫૩ ૩૭૦૨ કોષાધ્યક્ષ :
શ્રી પ્રવીણભાઈ કે. શાહ
૯૮ ૩ ૩ ૧૨૬ ૩ ૨૯ શ્રી જગદીપ બી. ઝવેરી ૯૮૨૧૦૦૭ ૭ ૩૮ શ્રી ચંદુલાલ જી. ફ્રેમવાલા
૯૮૧૦૦૦૦૪ ૨૨
શ્રી પ્રેમળભાઈ કાપડિયા શ્રી શાંતિલાલ મંગળજી મહેતા શ્રી પન્નાલાલ કે. છેડા
કો-ઓપ્ટ સભ્યો | શ્રી શૈલેષભાઈ હિંમતલાલ કોઠારી શ્રીમતી ભારતીબેન ભગુભાઈ શાહ
શ્રી દિલીપભાઈ વીરેન્દ્રભાઈ કાકાબળીયા શ્રી પુષ્પસેન સી. ઝવેરી

Page #35

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
| ૩૫
નિમંત્રિત સભ્યો
શ્રી કાકુલાલ છગનલાલ મહેતા શ્રી પ્રકાશભાઈ જીવનચંદ ઝવેરી શ્રી ભરતભાઈ મેઘજી મામણિયા શ્રી હસમુખભાઈ એચ. શાહ શ્રી ગિરીશ આર. વકીલ
શ્રીમતી શૈલજાબહેન ચેતનભાઈ શાહ શ્રી મહેન્દ્રભાઈ શામજીભાઈ ગોસર ડૉ. રેણુકા જિનેન્દ્ર પોરવાલા શ્રી મનીષ મોદી ડૉ. સ્નેહલ સંઘવી
શ્રી શાંતિભાઈ કરમશીભાઈ ગોસર ડૉ. કામિની ગોગરી કુ. રેશ્માબહેન બિપિનભાઈ જૈન શ્રી વિનોદભાઈ વસા શ્રી રજનીકાંત ગાંધી
'શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ સંચાલિત અન્ય પ્રવૃત્તિઓ
પ્રેમળ જ્યોતિ
જમનાદાસ હાથીભાઈ મહેતા અનાજ રહિત ફંડ સંચાલકો :
સંચાલકો : શ્રીમતી નિરુબહેન સુબોધભાઈ શાહ ટે. નં. ૨૩૬૩૧૨૮૫ શ્રીમતી રમાબહેન વિનોદભાઈ મહેતા મો. ૯૬૧૯૧૯૫૯૩૮ શ્રીમતી પુષ્પાબહેન ચંદ્રકાંત પરીખ ટે. નં. ૨૩૮૭૩૬૧૧ શ્રીમતી ઉષાબહેન પ્રવીણભાઈ શાહ મો. ૯૮૧૯૭૮૨૧૯૭ કિશોર ટિંબડીયા કેળવણી યોજના ફંડ
શ્રીમતી પુષ્પાબહેન ચંદ્રકાંત પરીખ ટે. નં. ૨૩૮૭૩૬૧૧ સંચાલકો :
ભાતુ ચેરિટી ટ્રસ્ટઃ અનાજ રહિત ફંડ શ્રીમતી રમાબહેન વિનોદભાઈ મહેતાર્મો. ૯૬૧૯૧૯ ૧૯૩૮
સંચાલકો : શ્રીમતી ઉષાબહેન પ્રવીણભાઈ શાહ મો. ૯૮૧૯૭૮૨૧૯૭
શ્રીમતી ઉષાબહેન પ્રવીણભાઈ શાહ મો. ૯૮૧૯૭૮૨૧૯૭ કુ. વસુબહેન ચંદુલાલ ભણશાલી મો. ૯૮૨૧૧૬૮૩૧૯
શ્રીમતી રમાબહેન વિનોદભાઈ મહેતા મો. ૯૬૧૯૧૯૫૯૩૮
શ્રીમતી પુષ્પાબહેન ચંદ્રકાંત પરીખ ટે. નં. ૨૩૮૭૩૬૧૧ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ : વિવિધ સબ કમિટીઓ રસધારી સોસાયટી કમિટી
| બંધારણ સુધારણ કમિટી શ્રી ચંદુલાલ જી. ફ્રેમવાલા-કન્વીનર-૯૮૭૦૦૦૦૪૨૨
શ્રી વલ્લભદાસ આર. ઘેલાણી-કન્વીનર-૯૮૧૯૦૯૩૭૧૭ શ્રી ચંદ્રકાંત દીપચંદ શાહ-૯૮૨૦૬૪૬૪૬૪
શ્રી નિતીનભાઈ એમ. સોનાવાલા-૯૮૨૦૦૬૧૨૫૯ શ્રી નિતીનભાઈ એમ. સોનાવાલા-૯૮૨૦૦૬૧૨૫૯
શ્રી ધનવંતભાઈ ટી. શાહ-૯૮૨૦૦૦૨૩૪૧ શ્રી ભૂપેન્દ્ર ડાહ્યાભાઈ જવેરી-૯૮૨૦૦૩૧૪૮૦
શ્રી લલિતભાઈ પી. શાહ-૯૮૨૧૦૫૩૧૩૩ શ્રી લલિતભરી પી. શાહ-૯૮૨૧૦૫૩૧૩૩
શ્રી દિલીપભાઈ એમ. શાહ-૯૮૨૧૦૯૫૯૬૮ શ્રી વલ્લભદાસ આર. ઘેલાણી-૯૮૧૯૦૯૩૭૧૭
શ્રી પ્રવિણભાઈ કે. શાહ-૯૮૩૩૧૨૬૩૨૯ શ્રી દિલીપભાઈ વી. કાકાબળીયા-૯૩૨૨૮૯૩૬૬૬
ફંડ રેઈઝીંગ કમિટી પર્યુષણ સમયે અનુદાન માટે સંસ્થા પસંદ કરવાની કમિટી શ્રી લલિતભાઈ પી. શાહ-કન્વીનર-૯૮૨૧૦૫૩૧૩૩ શ્રી નિતીનભાઈ એમ. સોનાવાલા-કન્વીનર-૯૮૨૦૦૬૧૨૫૯
શ્રી ચંદ્રકાંત દીપચંદ શાહ-૯૮૨૦૬૪૬૪૬૪ શ્રી ચંદ્રકાંત દીપચંદ શાહ-૯૮૨૦૬૪૬૪૬૪
શ્રી નિતીનભાઈ એમ. સોનાવાલા-૯૮૨૦૦૬૧૨૫૯ શ્રી ભૂપેન્દ્ર ડાહ્યાભાઈ જવેરી-૯૮૨૦૦૩૧૪૮૦
શ્રીમતી નિરુબહેન એસ. શાહ-૨૩૬૩૧૨૮૫ શ્રી દિલીપભાઈ વી. કાકાબળીયા-૯૩૨૨૮૯૩૬૬૬
શ્રી ધનવંતભાઈ ટી. શાહ-૯૮૨૦૦૦૨૩૪૧ શ્રીમતી ઉષાબહેન પ્રવીણભાઈ શાહ-૯૮૧૯૭૮૨૧૯૭
શ્રી ભૂપેન્દ્ર ડાહ્યાભાઈ જવેરી-૯૮૨૦૦૩૧૪૮૦ કુ. મીનાબહેન શાહ-૯૮૨૦૧૫૮૪૯૪
શ્રી દિલીપભાઈ એમ. શાહ-૯૮૨૧૦૯૫૯૬૮ શ્રી પ્રકાશભાઈ ઝવેરી-૯૮૨૩૮૯૦૩૪૦
શ્રી પીયૂષભાઈ કોઠારી-૯૮૨૧૦૩૫૪૬૫ શ્રી કાકુભાઈ મહેતા-૦૨૨-૨૮૯૮૮૮૭૮
શ્રીમતી ઉષાબહેન પ્રવીણભાઈ શાહ-૯૮૧૯૭૮૨૧૯૭ શ્રી કિરણભાઈ શાહ-૯૮૨૦૦૨૪૪૯૧

Page #36

પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫) પુસ્તકનું નામ : મુઠ્ઠી ઊંચેરા ૧૦૦ માનવરત્નો
પ્રસિદ્ધ, સૌથી વધુ પ્રાચીન, મહત્ત્વપૂર્ણ સર્વમાન્ય લેખક : ભદ્રાયુ વછરાજાની
સર્જન-સ્વાગત શ્રાવકાચાર નિરૂપક ગ્રંથ છે. ચરણાનુયોગમાં ધર્મનું પ્રકાશક : આર. આર. શેઠ એન્ડ કંપની પ્રા. લિ.
વર્ગીકરણ શ્રાવકધર્મ અને મુનિધર્મના રૂપમાં મુંબઈ-અમદાવાદ.
Hડૉ. કલા શાહ
કરવામાં આવ્યું છે. શ્રાવકધર્મનું નિરૂપણ કરનાર ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, અમદાવાદ.
અનેક ગ્રંથોમાં આ ગ્રંથ રત્નકંડ શ્રાવકાચાર ગ્રંથ મૂલ્ય-રૂા. ૩૨૫/-, પાના-૪૦૮, આવૃત્તિ-પ્રથમ. રસ પડે તેવા સાત અભ્યાસ લેખો છે. લોકગીતના સૌથી પૌરાણિક અને સર્વમાન્ય ગ્રંથરાજ છે. મે, ૨૦૧૫.
ઉદભવ વિકાસની-સ્વરૂપની પાયાની ચર્ચા સાથે પંડિત શ્રી સદા સુખદાસજીએ કરેલ વિવેચનામાં “મુઠ્ઠી ઊંચેરા ૧૦૦ માનવ રત્નો” એટલે ૧૦૦ જ આવા ગીતોની સમસ્યા ચર્ચા છે. શ્રીકષણનું વિશેષ એમની મૌલિકતાના દર્શન થાય છે. આમાં એમનું માનવ રત્નોના જીવનપથનો અભુત દસ્તાવેજો પ્રતિનિધિત્વ અને આદિવાસી ભક્તિ સાહિત્યનો સદાચારી તથા ઉપદેશક વિદ્વાનનું વ્યક્તિત્વ આ પુસ્તકમાં છે. અહીં આજની પેઢીનો ભારોભાર સંદર્ભ ચ છે.
ઊભરીને સામે આવે છે. તેઓ પ્રતિપાદિત વિષયને આદર અને આવતી કાલની પેઢીનો ભારોભાર
લોકકથા સંદર્ભે ઢોલા મારૂની પ્રેમકથાનો લોક સ્પષ્ટ કરવાની સાથે સાથે હૃદયને હલાવી દે તેવી આદર છે. હૃદયને સ્પર્શતી વાતો અને પ્રવાહી મહાકાવ્યમાં વિકાસ કેવી રીતે થાય છે તે દર્શાવ્યું પ્રેરણા આપે છે અને જીવનને સાર્થક કરવા માટે અભિવ્યક્તિ આ પુસ્તકના ઊડીને હૈયે બેસે તેવા
છે. ઈરાનની મુશ્કિલ કુશાની વ્રત કથા અને પ્રેરણા આપે છે. પાસા છે. આ પુસ્તક વિશે બીજી વાત કહીએ તો સત્યનારાયણની કથાની સમાનતા અને તેને મળ આ સરળ સરસ કુતિ જન-જનની વસ્તુ બની એ છે કે આ પુસ્તક આપણાં મલકનાં ઊંચેરા
દર્શાવ્યું છે. પ્રાકૃત અને અનેક કથાઓ ગુજરાતની ગઈ છે. માનવીઓનાં જીવનનું ઐતિહાસિક, સાંસ્કૃતિક અને લોકકથાઓમાં કેવી રીતે આવી તેની રસપ્રદ માહિતી
X X X સાંવેગિક દસ્તાવેજીકરણ છે. અહીં અનેક અને વિગત અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. લાખા ફુલાણીના પુસ્તકનું નામ : મનના માયાબજારમાં જીવનગાથાઓ છે. અને સ્વકંઠે કહેવાયેલી દાસ્તાન
જન્મની કથાની વિગત અને ચર્ચા અહીં આપવામાં લેખક : દિનેશ પાંચાલ છે. સાથે સાથે ભાવિ પેઢી માટે એવી પગદંડી છે જે આવી છે. લોક સાહિત્યના રસિકો, અભ્યાસીઓ પ્રકાશક : ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય તેઓને સિદ્ધિના રાજમાર્ગ સુધી દોરી જાય છે. અને છાત્રો તથા અધ્યાપકોને ઉપયોગી એવું આખું રતનપોળ નાકા સામે, ગાંધી માર્ગ, અમદાવાદ-૧. ડૉ. ભદ્રાયુ વછરાજાની એ આ ૧૦૦ વ્યક્તિના પુસ્તક છે.
મૂલ્ય-રૂ. ૨૦૦/-, પાના-૧૪+૨૧૦, પ્રથમ શબ્દચિત્રોને માત્ર ભાષા દ્વારા જ નહિ પણ હૃદયના
XXX
આવૃત્તિ-૨૦૧૫. ઊંડા ભાવો દ્વારા કંડાર્યા છે. અને કચકડે મઢચા પુસ્તકનું નામ : શ્રી સ્વામી સમન્તભદ્ર આચાર્ય
વર્તમાન યુગના લેખક શ્રી દિનેશ પાંચાલનો હોય તેવું શતદલ પા પાંગર્યું છે. ઊડી આંખે વળગે રચિત શ્રી રત્નકંડ શ્રાવકાચાર
નવો લેખ સંગ્રહ “મનના માયાબજારમાં તેઓએ એવી વાત તો એ છે કે આ ૧૦૦ વ્યક્તિઓને વાચક લેખક : ટૂંઢારી ભાષા ટીકાકાર
આપણી આસપાસ જીવાતા જીવનમાંથી વિષયોની તેઓની તસવીર અને એમની ઓળખ દ્વારા નિકટથી પં. સદા સુખદાસજી કાસલીવાલ, જયપુર
પસંદગી કરી છે અને તેઓ સર્વગ્રાહી દૃષ્ટિથી
અવલોકન કરી, તારણ કાઢતા જઈ, વાચન ક્ષમ એ છે કે તેમાં ભાષા અને ભાવની સરળતા,
અને ભાવની સરળતા, પ્રકાશક : શ્રી કુંદકુંદ કહાન દિગંબર જૈન તીર્થ પૃથ્થકરણ રજૂ કરે છે. આ લેખોમાં પત્રકારની મિતભાષીતા અને હૃદયસ્પર્શીતા વાચકને જકડી સુરક્ષા ટસ્ટ (સત સાહિત્ય પ્રકાશન વિભાગ) નિરીક્ષણ શક્તિ અને સર્જકની સંવેદનશીલતા વ્યક્ત રાખે છે. શ્રી ભદ્રાયુભાઈનું ગુજરાતી સાહિત્યને ૧૭૩/૧૭૫, મુંબાદેવી રોડ, મુંબઇ-૪૦૦૦૦૨. થાય છે તો સાથે સાથે એમની વિચારસરણીની એક અનોખું અને અનેરું પ્રદાન છે. એક સાથે સો મલ્ય-રૂા.૭૫/- પાના-૧૦. આવરિ-૨. ઈ. સ. તટસ્થતાં પણ વરતાય છે. તેઓ માત્ર સમસ્યાને વિશેષ વ્યક્તિઓને મળ્યાનો આનંદ મારા હૃદયને ૨૦૧૪.
રજૂ નથી કરતાં પરંતુ તેઓ એના સમાધાન અને થયો એવો ભાવ અનુભવું છું.
દિગંબર જૈન મુનિઓમાં તાર્કિક ચૂડામણિ શ્રી નિરાકરણની ભૂમિકા પણ રચી આપે છે અને I XXX
સ્વામી સમન્તભદ્ર આચાર્યદેવનું સ્થાન અત્યંત પોતાના વિચારોને આધાર આપવા માટે દૃષ્ટાંતો પુસ્તકનું નામ :
પ્રતિષ્ઠાપૂર્ણ છે. વિશાળ જૈન સાહિત્યમાં તથા આપે છે. તેઓ પ્રસિદ્ધ વિચારકોના મંતવ્યોને ટાંકે સંતવાણી, લોકગીત અને લોકકથા વિશે
ચરણાનુયોગના શાસ્ત્રોમાં ગ્રંથરાજ શ્રી રત્નકરંડ છે અને મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ અપનાવે છે. લેખક : હસુ યાજ્ઞિક શ્રાવકાચારનું સ્થાન સર્વોપરી છે.
તેમની શૈલીની પ્રવાહિતા સામાન્ય વાચકને પણ પ્રકાશક : ગૂર્જર ગ્રંથ રત્ન કાર્યાલય, રતનપોળ
શ્રી આચાર્ય સમત્તભદ્ર સ્વામી જૈન ન્યાયના આકર્ષે છે. તેઓ બાળઉછેરથી માંડીને બદલાયેલા નાકા સામે, ગાંધીમાર્ગ, અમદાવાદ-૧.
પ્રતિષ્ઠાપક આચાર્ય હતા. પરીક્ષા પ્રધાન થવું એ જીવનમૂલ્યો વિશે ચિંતા કરે છે અને ધમધતા, મૂલ્ય-રૂા. ૨૫૦-, પાના-૪+૨૪૪,
તેમની વિશેષતા રહી છે. સ્વયંભૂ સ્તોત્રમાં પોતાનો રેશનાલિઝમ, શિક્ષણ જેવા વિષયોથી માંડીને આવૃત્તિ પ્રથમ ૨૦૧૫.
પરિચય પોતે જ આપે છે, “હું આચાર્ય છે, કવિ કસરત, ઘરેલુ હિંસા આપઘાત જેવા વિષયો પર આ પસ્તકમાં લોક સાહિત્ય-વિવેચનના રસપ્રદ છે. વાદ-વિવાદમાં સર્વોપરી છે, પંડિત છે, દૈવજ્ઞા પણ લખ છે. દૃષ્ટાંતો સાથે ચર્ચાકરતા વીસ અભ્યાસ લેખો છે. છે. માંત્રિક છે. તાંત્રિક છે. આજ્ઞા સિદ્ધ છે. સાસ્વત તેમની વિશેષતા એ છે કે મૌલિક વિચારો, સ્પષ્ટ સંતવાણીમાં અહી આગમ, અગમ અને અવળ સ્વામી સમન્તભદ્રએ પોતાના રત્નકરંડમાં અને સરળ કથને તથા આકાશને તાકવાની ક્ષમતા ત્રણ વાણી પર, વાણીના પરા-પશ્યતિ-વૈખરી પર,
શ્રાવકધર્મનું સૂત્રરૂપથી યુક્તિસહિત જે વર્ણન કર્યું તેમના લેખોની વિશેષ ખૂટતી છે. આદિવાસી અને કચ્છી સંતવાણી અને ભક્તિરચના છે તે પરવર્તી શ્રાવકાચારો માટે આધારભૂત તથા
XXX પર તથા પ્યાલા જેવા ભજનપ્રકાર અને ઈસ્માઇલી આદર્શરૂપ છે.
પુસ્તકનું નામ : તીર્થયાત્રા ખોજાના જ્ઞાનપદોની રચના પર જ્ઞાનમાહિતી અને
શ્રી રત્નકરડ શ્રાવકાચાર તેમનો સૌથી વધુ લેખક : પૂ. આગમોદ્વારકે આ. આનંદ સાગરસૂરિજી

Page #37

ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન મહારાજ
મૂલ્ય-સદુપયોગ, પાના-૧૬૦, (લઘુ સંસ્કરણ) પ્રાપ્ત થાય છે. વિજ્ઞાન અને પર્યાવરણના શિક્ષણને સંપાદક : પૂ. પંન્યાસ શ્રી અભયસાગરજી મ.સા. આવૃત્તિ-પ્રથમ
જો રસપ્રદ બનાવવું હોય તો વિદ્યાર્થીઓને પુન: સંપાદક : બંધુ ત્રિપુટી પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી પાના ૫૦૪ (બૃહ સંસ્કરણ) વિ. સં. ૨૦૭૧. પર્યાવરણના ઘટકો, પ્રકૃતિ અને માનવજીવન વચ્ચે જિનચંદ્રસાગરજી સૂરિજી મ.
પાંચમા આરામાં પ્રભુ શાસનના સિદ્ધાંતો- સુમેળ સાધવો પડશે. આ દીવાદાંડીની ગરજ પૂ. આ. શ્રી હેમચંદ્રસાગરજી સૂરિજી મ. આલંબનો વગેરે દુષિત કરવાનું કામ ચાલતું જ સારશે. પ્રકાશક : શ્રી આગમોદ્વારક પ્રતિષ્ઠાન, અયોધ્યા- રહે છે. આવા અવસરે શાસનપ્રેમી ભવ્યાત્માઓની ભારતીય સંસ્કૃતિ હંમેશાં પર્યાવરણની પૂજક પુરમ મહાતીર્થ, નવાગામ ઢાળ, તા. વલભીપુર, સિદ્ધાંતો-આલંબનો વગેરેને સુરક્ષિત બનાવી રહી છે. છતાં ભારતની ગણના સૈથી વધારે પ્રદૂષિત જિ. ભાવનગર.
રાખવાની ફરજ બની જાય છે. અત્યારે દેવદ્રવ્યની રાષ્ટ્ર તરીકે થાય છે. આ કલંક દૂર કરવા અને પ્રાપ્તિસ્થાન : વીરપાલ સી. શાહ
રક્ષા કરવાનો મહાન અવસર ઉપસ્થિત થયો છે. ભારતની ભાવિ પેઢીને પર્યાવરણ સંરક્ષણ અંગે વિમલદર્શન એપાર્ટમેન્ટ, પાંચમા માળે, અમુક ચોક્કસ વર્ગના અપપ્રચારના યોગે ઘણાં સભાન બનાવવાના વિરાટ કાર્યમાં આ પુસ્તકના ૯મી ખેતવાડી, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૪.
ભવ્યાત્માઓ ગુમરાહ બની દેવદ્રવ્ય ભક્ષણ કે લેખો મદદરૂપ પુરવાર થશે. માનવજાતને જીવાડવી મૂલ્ય-રૂા. ૧૦૦/-, પાના-૨૭૨.
વિનાશના મહાપાપના ભાગી બને એવી હશે તો પ્રકૃતિના નિયમોનું પાલન-જતન કરવું પૂ. સાગરજી મહારાજ એટલે જાણે એક હરતી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થઈ રહ્યું છે. એવી પળે દેવદ્રવ્ય- પડશે. માણસ વૃક્ષોને નથી જીવાડતો પણ ફરતી, જીવતી જાગતી જ્ઞાનપીઠ-યોગપીઠ હતા. ગુરદ્રવ્ય અને જ્ઞાનદ્રવ્ય અંગેના શાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતોને હકીકતમાં વૃક્ષો માણસને જીવાડે છે એ સત્ય એ જ્ઞાનપીઠનો અમૂલ્ય વારસો આજે પણ શ્રીસંઘ, ભવ્યાત્માઓ સમક્ષ પ્રકાશિત કરી એમને સમજાવતું આ પુસ્તક પર્યાવરણનું પુરાણ છે. વિદ્વાન સમાજ તથા આગમોકારક શ્રીનો શ્રમણ- શાસ્ત્રાનુકારી પરંપરાનો બોધ આપવો જરૂરી છે
XXX શ્રમણી સમુદાય ખૂબ ખંતપૂર્વક સાચવે છે. આ અને આત્માના ભવશત્રુ સમાન કુતર્કોની જાળમાંથી
નો ભવશત્રુ સમાન કુતકોની જાળમાંથી પુસ્તકનું નામ : જીવન સરગમ અમૂલ્ય તત્ત્વચિંતનના અંશો ‘આગમજ્યોત' નામે બહાર કાઢીને પરંપરામાં સ્થિર કરવા અતિ લેખક : બિંદુબહેન કચરા ત્રિમાસિક રૂપે ૧૬ વર્ષ સુધી સંઘમાં સંઘ માટે પ્રગટ અનિવાર્ય છે. પૂર્વકાલીન પૂ. વડીલ મહાપુરુષો પ્રકાશક : હર્ષ પ્રકાશન થતું રહ્યું. આગમોદ્વારકનો વારસો આગમવિશારદ દેવદ્રવ્ય અંગે શાસ્ત્રાધારે કયા પ્રકારનો માર્ગ ચીંધી અલકાબહેન પંકજભાઈ શાહ શ્રી અભયસાગરજી મ. સાહેબે જાળવ્યો. પૂ. ગયા છે તે બતાવવો જરૂરી છે. શાસ્ત્રોમાં દેવદ્રવ્યનો ૪૦૩, ઓમ્ દર્શન ફ્લેટ્સ, મહાવીર સોસાયટી, સાગરજી મહારાજની તર્ક સભર, પરંપરાનિષ્ઠ, ઘણો મહિમા વર્ણવ્યો છે. આ પુસ્તકમાં શાસ્ત્રની મહાલક્ષ્મી ચાર રસ્તા, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦ શ્રદ્ધાસભર સરળ અને રસાળ સાહિત્ય સરવાણીને આજ્ઞા સુવિદિત પરંપરા અને પૂ. વડીલોના ૦૦૭. વહેતી રાખવામાં મહેનત પ્રગટ થઈ છે. સોળ અભિપ્રાયોને એકત્ર કરીને અહીં આપવામાં આવેલ જીવનસાથીની અણધારી વિદાયના આઘાતમાંથી વર્ષના ત્રિમાસિકોના સંચયરૂપે આગમ-જ્યોતના છે.
બીજાના પથ પર દીવો બનવાની ખેવનારૂપે કલમ ૧૬ ભાગો પ્રાપ્ય બન્યા છે. પૂ. આચાર્ય શ્રી આ વિષયમાં વિસ્તૃત રૂચિવાળા આરાધક વર્ગ સાકાર થાય ત્યારે સર્જાય છે ‘જીવનસરગમ'. જિનચંદ્રસાગરજી મ., પૂ. આ. શ્રી હેમચંદ્રસાગર- માટે બૃહદ સંસ્કરણ (૫૦૪ પાનાનું) તૈયાર કરાવ્યું બિન્દુબહેનના લેખો હેતુલક્ષી હોય છે. એમની સૂરીશ્વરજી મ.એ તક, સમય અને જરૂરિયાતને છે અને સંક્ષિપ્ત રૂચિવાળા આરાધક વર્ગ માટે લઘુ લેખનશૈલી સરળ અને હૃદયસ્પર્શી છે. એમના લેખો નજરમાં રાખીને ૧૬ ભાગોને સંપાદન કરવાનું સંસ્કરણ તૈયાર કરવામાં આવેલ છે.
થકી સમાજ-સુધારણાની પ્રક્રિયા નિરંતર ચાલ્યા બીડું ઝડપ્યું અને ‘તીર્થયાત્રા'ના નિબંધની સુવાસ
XXX
કરે છે. બિન્દુબહેન પૂર્ણત: હકારાત્મક, રેલાવતું પુસ્તક આપણને પ્રાપ્ત થયું.
પુસ્તકનું નામ : પર્યાવરણ વાવો માનવ ઉગાડો બિનવિવાદાસ્પદ અને પ્રેરણાદાયક લેખો લખે છે. પૂ. સાગરજી મહારાજની અપૂર્વ વિદ્વતા, લેખક : ડૉ. મિતા હરીશ થાનકી
વર્તમાન યુગમાં જીવતા યુવાન-યુવતીઓને લેખમાં અનોખું વ્યક્તિત્વ, ગજબની કર્મઠતા, અનન્ય પ્રકાશન : સંસ્કાર સાહિત્ય મંદિર
વ્યક્ત થયેલા વિચારો જીવવા માટેનું બળ આપે દૂરદર્શિતા, શાસ્ત્રોના અતલ ઊંડાણ સુધી જવાની ૫, N.B.C.C. હાઉસ, સહજાનંદ કૉલેજ પાસે, છે. યુવાપેઢીની નબળાઈઓને લેખિકાએ વીણી તીવ્રતા-તે ઉપરાંત વર્તમાન કાળમાં ય વિરલ આંબાવાડી-૩૮૦૦૧૫. અમદાવાદ-૩૮૦૦૩૬. વીણીને શોધી કાઢી છે અને એ નબળાઈઓ પર સાધુત્વ-આ બધાં ગુણોનું પ્રતિબિંબ ‘તીર્થયાત્રા' ફોન : ૦૭૯-૨૬૩૦૪૨૫૯. મૂલ્ય-૧૪૦/-, કેવી રીતે નિયંત્રણ મેળવવું તેની રસપ્રદ ચર્ચા કરી પુસ્તકમાં વર્તાય છે.
પાના-૧૪૦, આવૃત્તિ-પ્રથમ-ઈ. સ. ૨૦૧૫. છે. તીર્થયાત્રાપુસ્તક એટલે તીર્થયાત્રાના પ્રસ્તુત પુસ્તક વિવિધ યુનિવર્સિટીના યુવા મિત્રો આઠ-દસ હજાર રૂપિયા ખર્ચીને રહસ્યને ખૂબીથી ખોલતો અદ્ભુત-અપૂર્વ ગંભીર તાલીમાર્થીઓને, શાળા-કૉલેજોના અધ્યાપકો, વ્યક્તિ વિકાસના કોર્સમાં જે કંઈ શીખે છે તે બધું વિશાળ નિબંધ.
વિદ્યાર્થીઓ અને પર્યાવરણ પ્રેમીઓને ઉપયોગી બને બિન્દુ બહેને અહીં વાતવાતમાં રજૂ કરી દીધું છે. I XXX
તેવું છે. આ લેખો દ્વારા ડૉ. મિતાબહેને પર્યાવરણને બાળકોને વર્તન-વ્યવહારની આચાર સંહિતા પુસ્તકનું નામ :
અસર કરતા વિવિધ ઘટકો, કુદરતી આફતો, વિવિધ સમજાવવા ઈચ્છતા માતા-પિતા માટે આ પુસ્તક ધર્મદ્રવ્યની શાસ્ત્રીય વ્યવસ્થા અને
ઊર્જાસ્રોતો વગેરેનો સમાવેશ કરીને પર્યાવરણ અમૂલ્ય છે. આ પુસ્તકમાં જીવનના વાસ્તવિક અશાસ્ત્રીય વ્યવસ્થા સામે લાલબત્તી
સંરક્ષણ સભાનતા કેળવવાની તથા ઘટકો વિષયક અનુભવોના સૂરોનો લય છે. * * * લેખક : ડૉ. હર્ષદ ભટ્ટ
જ્ઞાન સમાજને ઉપયોગી થાય તેની સંનિષ્ઠ મથામણ બી-૪૨, દયાનંદ સોસાયટી, લેખક-સંકલન-સંપાદક :
કરી છે. જે શિક્ષણ વર્ગની ચાર દીવાલોમાં મળે છે એ-૧૦૪, ગોકુલધામ, ગોરેગામ (ઈસ્ટ), ૫. મનિરાજ શ્રી સંયમકીર્તિ વિજયજી મ.સા. તે એકદમ સીમિત હોય છે. વર્ગશિક્ષણમાં જે મંબઈ-૪૦૦૬૩. પ્રકાશક : શ્રી સમ્યગુજ્ઞાન પ્રચારક સમિતિ, માહિતીલક્ષી ખ્યાલો છે તેમને અનુભવની એરણ મોબાઈલ : ૯૨૨૩૧૯૦૭૫૩. અમદાવાદ,
પર ચકાસવાની સાહજિક તકો પ્રકૃતિના ખોળે જ

Page #38

૩૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘને નવેમ્બર
કા રૂા. ૪૦૦. તો જ ધંધા કર સકતા હૈ.” મિત્રો ચોવીસ કલાક દારૂખાનામાં પડ્યા રહ્યા. માસમાં પ્રાપ્ત થયેલ અનુદાન
એ બાળકની વાત સાંભળીને આજે પણ રડવું મોજ કરી અને પૂરી રકમ ઉડાવી નાખી. શાંતા
આવે. શું કરીએ ? એના ભાઈને સમજાવ્યો. મેં ઘરકામ પતાવીને ઘરે ગઈ ત્યારે સમાચાર મળ્યા વિશ્વ તિમ પબ્લિક ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ
કહ્યું, ‘તું ડ્રાઈવિંગ શીખ. ટયુશનના રૂ. ૨૫૦૦ કે એ હવે ઘર વગરની છે. બે-ચાર કલાક પડી ૩૦૪૩૪૪૫ આગળના અંકથી ચાલુ
હું આપીશ. તું લાઈસન્સ લે. ક્યાંક નોકરી મળી રહી. રેડતી રહી. રાતના અગિયાર વાગે ઊઠીને ૩૦૦૦ વીરા રાજેશ નેણસી
જશે. ભાઈને મારતો નહિ.” એ ડ્રાઇવિંગ શીખ્યો. ચાલવા માંડી. “હું પાટા ઉપર પડીને આત્મહત્યા ૨૫૦૦ જીવણલાલ ઓધવદાસ શેઠ (HU.F)
કોઈ જગ્યાએ એને ક્લિનરની નોકરી મળી ગઈ. કરીશ. હવે જીવવું નથી.' બાળકો કકળાટ કરવા ૫૦૦૦ રમણિકલાલ સંઘવી
સુભાષનું ગાડું ગબડતું હતું. વચ્ચે કોઈ વખત મા માંડ્યા. એને પકડીને રોકે અને ૨૩. શંકર આનંદથી ૧૦૦૦ વિણાબેન પ્રીતમલાલ શેઠ
પાછી મુંબઈ આવતી. બે-ત્રણ મહિના છોકરાઓ દારૂમાં મસ્ત હતો. પાડોશીઓ શાંતાને પકડી પાછી ૧૦૦૦ ગીતા જૈન
સાથે રહી પાછી જતી રહેતી. એમ કરતાં સુભાષ લાવ્યા. થોડા દિવસ કામકાજ કર્યા વિના પડી રહી. ૩૦૫૫૯૪૫ કુલ રકમ
પણ ૧૮ વર્ષનો થઈ ગયો. એણે પણ ડ્રાઇવિંગ શંકરને ભાન આવ્યું ત્યારે ઘરબાર (જે કાંઈ હતું) જમનાદાસ હોથીભાઈ મહેતા અનાજ રહિત ફંડ
શીખી લીધું. ક્યારેક મને મળતો. વચ્ચે લાંબો સમય છોડીને ભાગી ગયો. ૧૫૦૦૦ ગીતાબેન ભરતભાઈ મહેતા ન પણ મળે. આજે એ એક સુંદર યુવાન છે. વધારે મેં પ્રતિજ્ઞા કરી. હું બને એટલી વધારે રકમ ૧૫૦૦૦ કુલ રકમ
વિગત મને ખબર નથી, પણ હરહંમેશ એના આ સેવામાં વાપરીશ. ફાઈવ સ્ટાર હોટલોમાં, ‘પ્રબુદ્ધ જીવત' નિધિ ફંડ કલ્યાણની ભાવના હૃદયમાં છે.
પાર્ટીઓમાં નહિ જાઉં. કોન્ફરન્સ વગેરે માટે જવું ૫૦૦૦ અશોક શાહ
XXX
પડે; તો એમાં મારા જમવાનો જે ખર્ચ આવે તેટલો ૫૦૦૦ કુલ ૨કમ એક કુટુંબ. એમાંની એક સ્ત્રીનું શાંતા નામ.
ખર્ચ હું દાનમાં વાપરીશ. મારે સતત યાદ રાખવું પ્રેમળ જ્યોતિ પાતળી, કાળી સ્ત્રી. ઘરકામ કરે. એક દિવસ કહે,
કે ભારતમાં રહીને જયાફત ઉડાવવાનો હક્ક ૫૦૦૦ અસ્તીતા અને કાન્તિલાલ કેશવલાલ
‘મને શેઠે કાઢી મૂકી છે. કામ નથી, કામ આપો. * આપણને નથી. શેઠ ટ્રસ્ટ
મેં મારી પત્ની-મીનાને પૂછયું. શાંતાને ઘરકામમાં શાંતાને ધારાવી પુલ પાસે એક બીજી ઝૂંપડી ૫૦૦૦ કુલ ૨કમ
રાખી લીધી. એને રેગ્યુલર પગાર મળતો. સાજેમાંદે અપાવી. એક વર્ષનું ભાડું રૂા. ૧૦,૦૦૦. આખું
સમયે જરૂરી વધારાની રકમ મળી જતી. વડાલા ભાડું એડવાન્સમાં આપી દેવાનું. ઝૂંપડાની માલિક પંથે પંથે પાથેય
હાર્બર લાઈનની પેલી બાજુએ, ચાર નંબરના એક બુઢી બાઈ હતી. એ દારૂનો ધંધો કરતી અને (અનુસંધાન પૃષ્ઠ છેલ્લાથી ચાલુ)
ગેટમાંથી જાવ તો મોટી ઝૂંપડપટ્ટી આવે. એક જુદી સાથે એક-બે ઝૂંપડાંની ભાડાની આવક, ભલી બાઈ
જ દુનિયા. ડોન બોસ્કોના રસ્તા પરથી ઝૂંપડાઓ હતી. શાંતાને કોઈ રીતે ત્રાસ આપતી નહોતી. પછી નાગરિક થાય, પણ કેમ કરીને ભણી શકે ? પછી તૂટ્યા પછી મારા ઘણાં ઓળખીતાં કુટુંબો ત્યાં તો શાંતા અને સંતોષ બંને ઘરકામ માટે આવવા મેં એને કહ્યું, ‘તું પણ જરૂરી સામાન લઈને ટ્રેનમાં રહેતા. તેમને મળવા હું પણ ત્યાં જતો. એક માંડ્યા. એમનો પગાર વધ્યો. શાંતા શંકરની ચિંતા ફર. એમાંથી થોડી આવક થશે.” એને મેં વી.ટી.થી ઝુંપડામાં શાંતા રહે, એનો પતિ શંકર ક્યારેક કરતી. ‘ક્યાં હશે ? શું કરતો હશે ?' અમે કહીએ થાણા સુધી ટ્રેનનો પાસ કઢાવી આપ્યો. રૂા. સિક્યોરિટી ગાર્ડની નોકરી કરે. ક્યારેક કોઈ નહિ. કે “એને ભૂલી જા.' શંકરને મારા ઉપર ક્રોધ. મેં ૫૦૦નો સામાન અપાવ્યો. બહુ ખુશ હતો. બીજા શાંતા પગાર લઈ આવે. મારકૂટ કરી પૈસા લઈ લે કેમ એની પત્નીને મદદ કરી ? ઝૂંપડપટ્ટીમાં ક્યારેક અઠવાડિયાના રવિવારે એને ફરી મળ્યો, ‘ભાઈ અને દારૂ-જુગારમાં ઉડાવી નાખે, પત્ની અને આવતો. બીજા લોકોને કહે ‘યે શેઠ કો મૈં દેખ શું સમાચાર છે ?” અઠવાડિયાના બે અનુભવો છે: છોકરાને ખાવા પણ ન મળે. શંકરને કાંઈ જ ચિંતા ભૂંગા !' (૧) રાત પડે ઘરે આવ્યો. સામાન વેચાઈને નહિ. શાંતાનું શરીર સુકાતું જાય. ચિત્તભ્રમ જેવી એક વખત પાછો આવીને શાંતાની ઝૂંપડીમાં લગભગ રૂા. ૧૦૦ આવ્યા હશે. ભાઈએ લાફો અવસ્થામાં ફરે.
બેસી ગયો. અમે કહ્યું, ‘આવા વરને શા માટે રાખે મારીને પૈસા લઈ લીધા અને બહાર જતો રહ્યો. એક વખત દારૂના નશામાં શંકરે ઘર વેચી છે ? કાઢી મૂક એને !' (૨) પ્લેટફોર્મ ઉપ૨ રેલવે પોલીસે પૂછ્યું – “કેમ નાખ્યું. રેશનકાર્ડ ગીરવે મૂકી એની ઉપ૨ રકમ એ કહે, “નહિ સાહેબ, તમારી નોકરી છોડીને ટ્રેનમાં/પ્લેટફોર્મ પર ધંધો કરે છે?' બાળકે સરળ લીધી. લગભગ દશ હજાર રૂપિયા મળ્યા હશે. એ હું જતી રહીશ; પણ શંકરને નહિ છોડું. મારો ધણી ભાવે કહ્યું: “સાહેબ, મારી પાસે પાસ છે.” રકમમાં એણે મિત્રોને મોટી પાર્ટી આપી. બધા છે. એક એક કુટુંબ કોઈ સંદેશ આપી જાય છે. ‘બતાવો પાસ.” બાળકે પાસ આપ્યો.
તમારી નોકરી છોડીને હું જતી રહીશ;
કોઈ વાત કહી જાય છે. જેને જે સંદેશ મળે તે ‘હમકો પાસ બતાતા હૈ?' પોલીસે પાસ ફાડીને
સાંભળવો.
(વધુ આવતા અંકે) પણ શંકરને નહિ છોડું. મારો ધણી છે.'| પાટા ઉપર ફેંકી દીધો. ‘હમકો હપ્તા દેઓ. રોજ
રશ્મિન સંઘવી, મો. નં. ૯૮૨૦૧૯૪૪૯૧.

Page #39

DECEMBER 2015
PRABUDDH JEEVAN
39
THE SECKER'S DIARY
DOUBLE TROUBLE
"The quality or condition of being dual!"
magnanimous and secretly kept every 'hisaab' that you Peace and war, love and hate, up and down, and black have spent on your closed ones, kept a log book and and white are dualities. Another term for a duality is also held resentments if you thought you had given dichotomy.
more or received less? Today, my thoughts are on this term "duality"
Haven't your thoughts and actions been completely in Lately I have been immersed in this thought process conflict sometimes? of 'Why are we so dual? Why within and around us Has your Aadarsh'( ideal ) been Moksh and Samyak such dualities exists?
Darshan and liberation and your instinct yearned for Let me expound.
sensual pleasures, for Maas, madira, par stri gaman, All around me and so often within me I come across moti chori...? these totally dual and opposite experiences.
Have you considered yourself completely fair and made A close friend of my father speaks words of such deep a self image of Purushotttam Ram and yet hidden your gyan for hours, he propounds to all about love and large accounts, evaded taxes, paid your employees less, heartedness in families and of letting go of children to made one person do job of five and thought that this live on their own to others even as he is unable to give was completely how to get work done? up control to his own son and his wife.
Or even simple things like have you hated your A very prolific writer on Jainism and editor of a much companion or friend or spouse being distracted on the loved magazine on Jainism confessed that he had been mobile but when it comes to you felt that you had a an athiest for the longest time even while he wrote such genuine important reason to be so busy and distracted? proficiently on Jainism.
The list is endless and we will continue saying yes My friend's husband spoke strongly for years and years when we actually mean 'No', we will pretend to be of his supposedly idyllic marriage on fidelity and really happy when inside us we could be dying or we could criticised today's society for being so 'loose' his word) be really happy and feign false sadness, be actually and used to lecture on ideal and successful marriages. rich but show poor, or be less and show more. We will Recently it came out that he was in a long term extra sometimes be real and sometimes superficial, marital affair himself.
sometimes truly go out of the way for someone, at other To break it further, have we not really disliked someone time be completely thoughtless and callous. sometimes even as we have loved them.?
As Neela Ma( Neela Shashikant Mehta) used to always Have we not lied sometimes to the very people we say and now Pujyashri Gurudev constantly shows us have always expected the truth from?
our own mirror that we have intense love (raag), then Have we not had double standards for our siblings and intense dislike (dvesh) for the same person, object, friends as compared to our spouses and children? situation, and this pendulum, this shift of our moods is Have we not been hypocritical about so many things? all so fleeting. Have we not smiled at someone and met them warmly We all are full of dualities and full of contradictions. and then turned around and said 'Gosh he or she is hypocrisies and double standards and I guess that is such a @#$&*% (whatever the negative word may be). what it is to be human and little by little through Have we not advised a hundred times over to others awareness and just through sheer love of the divine, about fate "Aa to badhu lakheluj che" or " Jain dharam through actually realising how momentary everything ma rahi ne how can you do so much raag dvesh" and actually is we are all treading along this path of life in at the same time for hours plotting revenge or spending the hope that someday this worldly duality will end and hours in artha dhyan or saying bad things about the advait or 'samyak gnyaan' will dawn. person who you have felt bad about, or spend so much Chalo isi baat par gehri soch karte hain is mahine - time in self pity wallowing "How could hel she have Why not find that one space in us that does not change done this to me?"
and end the year with gentle thoughts, awareness and Have you not given millions in charity and at the same lots of love and gratitude in our hearts to be able to feel time don't think enough while giving the days leftovers and think, fall and rise and have the ability and to your own domestic help in your house?
opportunity to become a little better every moment of Have you not been talking about being liberal and open our lives ...... Happy 2016 minded even as you hide for years or are embarrassed
Reshma Jain about your child suffering from depression or is autistic?
The Narrators Have you not had this opinion about yourself being very
Email : reshma.jain7@gmail.com

Page #40

PRABUDDH JEEVAN
DECEMBER 2015
THEORY OF KNOWLEDGE ENLIGHTEN YOURSELF BY SELF STUDY OF JAINOLOGY
LESSON - NINE
DR. KAMINI GOGRI In the following article we will study about the ninth knowledge. "As conscious, the souls experience in the topic: Theory of Knowledge.
three following ways. Some experience merely the fruits Just like the concept of reality, Jainism has its own of karma; some, their own activity; some again, theory regarding the existence and nature of soul. What knowledge". The Jaina thinkers and scholars were able is important to note is the fact that Jainism accepts the to discover that Cetana or consciousness culminates existence of soul. It is Atmavadi Darsana; and the soul, in pure and perfect knowledge and knowledge itself according to Jainism, has an inherent capacity to know has grades and modes. Kunda-Kundacarya observes all things, if the soul were in its perfection. Higher the that "Upyoga or understanding is of two modes, degree of purity higher the capacity to know. The main cognition and Sensation." Nemicandra says, cause of obscured capacity being Karmic obstructions, "understanding is divided into two species Viz: on the total destruction of all possible karmic veils, pure Darsana or sensation and Jnana or Cognition." Uma perception -'ananta Jnana' infinite knowledge) occurs. Svati says "Understanding is the distinguishing "In our empirical lives, the purity of the soul is defiled characteristic of the soul. It is of two sets (viz, Jnana by the absorption of the unconscious substance, or Cognition and Darsana or Sensation). The first is of matter. When the opposing energies are completely eight kinds and the second, of four." overthrown, the soul vibrates at its natural rhythm and The further description and classification of Upyoga exercises its function of unlimited knowing. Souls are or Understanding, as it appears in Jaina scriptures, substances characterized by intelligence, and their conclusively proves that the early Jain thinkers clearly differences are due to the degree of their connections grasped the basic which is essentially consciousness, with matter." (1) The varieties of perception is nothing Cetana or consciousness operates through upyoga or but the variation in degree of the karmic obstructions, understanding. or purity of Self. Thus like Jain ethics and religion, Jain The two modes of upyoga are Darsana and Jnana. epistemology is based upon the Jain doctrine of Karma. "That perception of the generalities (samanya) of things
Knowledge (Jnana) according to Jainas, "is the without particularities (visesa) in which there is no soul's intrinsic, inherent, inseparable and inalienable grasping of details is called darsana. attribute, without which no soul can exist. Knowledge Darsana or sensation is of four kinds - plays an important part in the conception of soul and Visual(Cakshusa) its emancipation. Jain epistemology or Jain theory of Non-visual(acakshusa) knowledge thus becomes vital in Jain philosophy. As Clairvoyant(avadhi) such Jain epistemology would include the theory of Pure (Kevala) knowledge along with various topics such as Darshana is said to consist in the sensation of the psychology; feelings emotions and passions, theory generality of objects in which the forms and particulars of causation, logic, philosophy of non absolutism and specification are not recognized. The first two kinds of the conditional mode of predication. But I, here in this the four are sensuous and both consists in the paper, propose to deal in brief with the types of consciousness that the eyes and other sense organs knowledge in Jain epistemology only.
are affected. Theory of Knowledge:
The last two kinds of sensation viz: Clairvoyant and According to Jainism, the soul, as it is, exists and Pure are of the super-normal type. Out of these two is consciousness (knowledge). The soul has power of the Clairvoyant or Avadhi darsana is the sensation of understanding. Consciousness and power of the mysterious parts or aspects of material things. The understanding are the most prominent inherent qualities Pure or Keval Darsana consists in sensing all things of the soul.
of the universe. Consciousness (Cetana), according to Jainas, is the process of understanding becomes more the power of the knowledge, the soul has. It stands for complicated and subtle when it is cognition or Jnana. the passive experience of the phenomena, the The Jaina scholars divide cognition or knowledge experience of psychical state leading to pure into two divisions viz: -

Page #41

DECEMBER 2015
PRABUDDH JEEVAN
41
Valid Knowledge.
sense organs. Manah paryaya or Telephathic Fallacious knowledge.
knowledge is a direct knowledge of the thoughts of the The valid knowledge is of five types viz: -
minds of others. It is without the help of any medium or Senseous (mati or abhinibodhika),
agency. Just like Avadhi jnana, Manah paryaya jnana Authoritative (Sruta),
is an extra sensory perception. Manah paryaya can Clairvoyant (Avadhi),
not be attained by ordinary persons. Only a soul in its Telepathic (manah-paryaya),
higher progression stage or at its higher 'gunasthana' Pure (kevala).
may acquire this type of knowledge. The fallacious knowledge is of three types viz:- Keval jnan or perfect knowledge "comprehends all Kumati,
substances and their modifications." It is the pure, Kusruta,
absolute, complete, whole and total knowledge Vibhang.
unlimited by space, time or object. It is the very The three fallacious knowledges are the fallacious omniscience. Omniscience according to Jainism is forms of Mati, Sruta and Avadhi Jnana respectively. possible. It is the highest type of perception which falls
Thus, according to Jaina theory of knowledge, in the category of extra-sensory perception. It is the cognition is of eight kinds, out of which five kinds are perception of the cognising faculty of self. of the valid knowledge and three, of the fallacious Keval jnana is possible only when all the inana knowledge. Since the destruction of karmic veils and obscuring karmas have been totally annihilated. It is the higher degree of purity of the soul is possible independent of senses, can be only felt and cannot be through the valid knowledge. The importance lies not described. This supreme and unlimited knwoeldge is in the fallacious species of knowledge but in the valid possessed only by purified souls free from bondage knowledge. Let us see each of these five species or like Arihants and Siddhas. types of valid knowledge, in brief.
1. Of the five types of knowledge the first two i.e. Types of Knowledge:
Mati & Sruta are knowledge through senses, symbols Cognition or knowledge is of five types:- Mati, Sruta, and signs, and therefore, according to Jainas, are Avadhi, Manah paryaya and Keval,
indirect or mediate or paroksa knowledge. According Mati Jnana or Sensuous knowledge; is ordinary to Nyaya darsana, perception or senseous knowledge cognition, obtained by normal functioning of sense is direct. But to Jains, this knowledge of the soul does perception. It is based on sensuous perception. not get directly but through senses or words, and According to the ancient texts, "mati jnana is described therefore they are indirect or mediate or paroksa. The as synonymous with intelligence and it includes other three i.e. Avadhi, Manah-paryaya and Keval are remembrance, recognition and inductive as well as the direct or immediate or Pratyaksa knowledge. deductive reasoning." "Matijnana is sometimes further 2. "Again the first three types of knowledge i.e. Mati, distinguished into three kinds viz. upalabdhi or Sruta and Avadhi are liable to error, while the last two perception, bhavana or memory, and upyoga or can not be wrong."(15). In fact the last two can be understanding".
acquired by purified souls and therefore, there is no Sruta - Jnana or Authoritative knowledge is scope of error. Erroneous knowledge is charactertised knowledge derived through symbols, signs or words. by doubt (samasya), mistake (Viprayaya) or the All verbal knowledge is Sruta jnana. It includes all opposite of truth which is caused by carelessness or canonical, scriptual or both knowledge. "Sruta jnana is indifference. We, thus have five right and the three of four kinds, namely, labdhi or association, bhavana wrong ones totalling to eight kinds of knowledge. or attention, upayoga or understanding, and naya or 3. In Jaina theory of knowledge we find that the aspects of the meaning of things". Sruta jnana is Jainas have asserted the existence of an objective invariably preceded by mati jnana. As we saw, mati reality beyond and beside consciousness, jnana cognizes only what is present, the Sruta jnana apprehended by perception and understood by comprehends, all the three time dimensions (past, intelligence." The analysis of types of knowledge present and future) relating to the object. "While mati reveals the fact that in Jain theory of knowledge the jnana gives us knowledge by acquaintance, this (sruta) attributes and relations of things are directly given in gives us knowledge by description.
experience and are not the product of thought or Avadhi Jnana or Clairvoyant is a sort of clairvoyant imagination. knowledge or direct visual intuition which enables
a 4 . According to Jain theory of knowledge, the person to know things or objects even at a distance of relations between Prama (knowledge) and Prameya time or space, without their coming into contact with (object of knowledge), in case of a physical object is

Page #42

42
PRABUDDH JEEVAN
DECEMBER 2015
an external one. But it is different in case of self self. Often a question has been put before the Jaina consciousness. The object of knowledge (ineya) scholars: How consciousness can reveal the nature includes both self and not self. “As light reveals itself of unconscious object. This question has been and others."(17). Thus we find that the Jainas reject dismissed as an absurd one because according to the Nyaya Vaisesika theory that knowledge reveals Jaina theory of knowledge it is the very nature of only external relations but not itself.
knowledge to reveal objects. 5. Keval jnana or "omniscience is not only the 7. In case of self consciousness the subject of culmination of our cognitive faculties, it is also the final knowledge (Jnanin), the object of knowledge (Jneya) consummation of our moral, religious and spiritual life." and knowledge itself are different aspects of a single In Jainism we find an intimate relation between the state concrete unity. "In perfect condition, according to Jain of salvation and omniscience. The perfect being is also theory of knowledge, the soul is pure Jnana and the possessor of perfect knowledge. The state of kevali Darsana." is reached through the progressive development of the Conclusion: self which leads to the annihilation of various The Jain epistemology or theory of knowledge, we obstructions of knowledge. Like almost all the systems find it to be quite consistent with its metaphysics, ethics of Indian philosophy, "Jainism also tries to link the and philosophy of soul. The modes of understanding concept of omniscience with the highest of religious and the types of knowledge discussed in Jainism and spiritual life." The concept of omniscience, does fosters a rational outlook and an appropriate attitude in involve difficulties. But then Jainism believes in and understanding the scope and limitations of soul's accepts the fact that omniscience is possible. The capacity to know. The classification and descriptions Jaina thinkers have discussed and proved the of knowledge, given by the Jaina scholars, is existence of omniscience through number of convincing, minute and highly scientific. It is throughout arguments. The chief one follows "from the necessity consistent to the doctrine of karma. Of course, types of the final consummation of the progressive of knowledge, as discussed in this paper, does not development of cognition."
cover the entire realm of Jain epistemology but it "Omniscience in Jainism is not only the perfection certainly paves the preliminary essential background of the cognitive faculty of the self but also its ultimate about Jnan, Jnanin and Jneya without which the further end. It is the spiritual state of eternal bliss and also the complicated topics such as theory of causation, Jaina culmination of religious aspiration. This state can be logic, the philosophy of non-absolutism and the compared with the Jivan-mukti of Sankhya and conditional mode of predication cannot be understood. Vedanta, with the Turiyavastha of, Brahmananda."(21).
To be continued] 6. No soul of living being can be totally devoid of or 76-C, Mangal Flat No. 15, 3rd Floor, Rafi Ahmed Kidwai Road, bereft or mati jnana and sruta jnana. Knowledge Matunga, Mumbai-400019. Mobile : 96193/79589/98191 79589 according to Jain theory is always appropriated by the Email : kaminigogri@gmail.com
Story of the Seventh Chakravarti Aranath
The city of Hastinapur is honoured to have 5h, 6th and 7th Chakravarti who were also our Tirthankaras - Shantinath, Kunthunath and Aranath respectively.
The seventh Chakravarti was our eighteenth Tirthankara Aranath who achieved Tirthankar-nam-karma in his previous birth by auspicious karmas i.e. 16 good virtues like donation, friendliness to all Jivas, non-violence, etc. He renounced the world after listening to the sermons of recluses about the immortal soul. After death he became a deity in nineth Graiveyak - Viman.
At HastinapurKing Sudarshan and Queen Mayadevi were very generous towards all living beings. The Jiva of Aranath was born in this kind of familyon Magasar Sudi 10thday. Queen Mayadevi saw 14 auspicious dreams and a Chakra before his birthso the young boy was called Aranath. The people became very happy to see young Rajkumar. Aranath became king of Hastinapur when his father became old.
Once his Sevika informedhim that she saw a Chakraratna in his armory. After paying homage to the chakra and with its blessing courageousking Aranath conquered all the states in Bharat-ksetra with the help of Chakra. After becoming Chakravarti, he served the poor and needy people. Once he thought of leaving all the comforts to achieve ultimate knowledge Kevalajnan like other Tirthankaras. He renounced the world and performed severe austerity to achieve that knowledge. After getting Kevalinan, he delivered sermons for the welfare of mankind. His Nirvan took place at Sametshikhara.

Page #43

DECEMBER 2015 PRABUDHH JIVAN
PAGE No. 43 Seventh Chakravarti Aranath - By Dr. Renuka Porwal, Mob.: 098218 77327
2 DVD
He renounced the world when he listened to the sermons of recluses about the immortal soul. After death he became deity in nineth Graive yakViman.
ب ود
Tirthankara Aranathachieved Tirthankar-nam-karma in his previous birth by good deeds.
His Jiva born at Hastinapur as Aranath. King Sudarshan and Queen Mayadevi were very generous towards all living beings. Queen Mayadevi saw 14 auspicious dreams and a Chakra before his birth so the young boy called Aranath.
Later on the courageous Aranath became a king. Once the Sevika informed him that she saw a Chakra-ratna in the armory. After paying homage to the chakra and with its blessing he conquered all the states and became a Chakravarti.
શ્રી સમેતશિખરજી
મઘાતીર્થ
ofia und
dud
He renounced the world and performed severe austerity to achieve Kevaljnan for getting infinite bliss. He delivered the sermons for the welfare of mankind. His Nirvan took place at Sametshikhara.
ابواب با

Page #44
લાલજી છે. આ ઇ જી લા લા લા લાલ છે Licence to post Without Pre-Payment No. MR/Tech/WPP-36/SOUTH/2013-15. at Mumbai-400 001. Regd. With Registrar of Newspapers for India No. MAHBIL/2013/50453 Published on 16th of every month & Posted at Patrika Channel sorting office Mumbai-400 001 On 16th of every month * Regd. No. MH/MR/SOUTH-379/2013-15 PAGE No. 44. PRABUDHH JEEVAN DECEMBER 2015 મંદિર અને મસ્જિદમાં પણ જતો. એની પત્ની (નામ ધર્મનો પ્રયોગ ભૂલી ગયો છું) અને બીજી કેટલીક મહિલાઓ પંથે પંથે પાથેય . દાદર ભૂલેશ્વરની બજારમાં જઈ સામગ્રી લઈ ઓછી કે છૂટકો જ નહિ. એમ સમજો, લાકડાની | રશ્મિન ચંદુલાલ સંઘવી આવી. ચાંદલા, બંગડી, કાંસકીઓ વગેરે. આ તલવારે હું યુદ્ધ લડતો હતો. સામે સમસ્યા મોટી [ લેખક વ્યવસાયે ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ છે. પરંતુ સામાન લઈને ટ્રેનમાં ફરે. લેડીઝ ડબ્બામાં સામાન હતી અને મારી આવક આ સમસ્યા માટે ઓછી હૃદયના હિસાબનું ઓડિટ કરતાં કરતાં અંતરમાં વેચે અને સાંજ પડે રૂા. ૩૦-૪૦ની આવક થાય. હતી. કરુણાનું ઝરણું પ્રગયું અને આત્મામાં એક ધર્મ જેમાંથી ઘર ચાલે અને ભીખ માગવી ન પડે. બાબુ શરૂઆતમાં બાબુએ કહ્યું, એ રાતના કોફી ઊગ્યો. એ ધર્મ તે ઝુંપડપટ્ટીના ઈસમો પાસે પહોંચી | રસ્તા પરથી કચરો વીણી આવે. સાઈકલના ટાયર વેચશે. એને એક સાઈકલ અપાવી. સ્ટેનલેસ એમને ઉપયોગી થવાનો. વગેરે બાળી રબર કાઢી નાખે અને તાર ભેગા સ્ટીલની કોફી ભરવાની થરમોસ જેવી પણ મોટી કરે. એ તારમાંથી બાસ્કેટ બનાવીને વેચે. રબરનો પવાલી અપાવી. ઘરેથી ગરમ કોફી ભરીને નીકળે. આ ધર્મ બજાવતા બજાવતા એમને અનેક ધુમાડો ફેફસામાં જાય. એને થોડાં વર્ષો પછી સાઈકલ ઉપર ફરે અને કોફી વેચે. એમાંથી આવક નિરાધાર, લાચાર કુટુંબોનો પરિચય થયો. એ ભયંકર બીમારી થઈ. બહુ રિબાઈને મર્યો. આપણે થાય. બંનેની આવકમાં જેમ તેમ ઘર ચાલે. ‘કેમ પ્રસંગોને એમણે પોતાના ‘ધર્મના પ્રયોગો’ પુસ્તકમાં ફૂટપાથ પરથી એક બાસ્કેટ ખરીદીએ ત્યારે એની રાતે વેચે છે, દિવસે નહિ ?' ગઠિત કર્યા છે. એમના કેટલાંક પ્રસંગો અહીં પ્રસ્તુત કિંમત જાણીએ છીએ ? ! આપણે તો ભાવમાં ‘સાહેબ, દિવસે પોલીસ હપ્તા વધારે માગે છે રકઝક કરીએ. બને એટલો ભાવ ઘટાડીને અને મુંબઈમાં આખી રાત માણસો-ઘરાકી હોય જ જે દેશમાં ઝુંપડપટ્ટી ન હોય એ દેશ સમૃદ્ધ કહેવાય. ખરીદીએ. એક બાસ્કેટમાં 200 ગ્રામ તાર જાય. છે. ઓછો ધંધો ચાલે, પણ શાંતિથી ચાલે છે.’ એને ધર્મ જેને સમજવો છે, ધર્મ સાચવવો છે એને કોઈ એની કિંમત થઈ થઈને કેટલી થાય ? પાછી તકલીફ આવી તો સાઈકલ અને પવાલી બંને રંગના કપડાં પહેરવાની શી જરૂર ? સમાજ સેવક વેચાઈ ગયા !!! બનવા માટે લેંઘો-ઝભ્ભો અને ખભે બગલથેલાના એક એક કુટુંબ કોઈ સંદેશ આપી જાય 1 x x x લિબાસની પણ શી જરૂર ? છે. કોઈ વાત કહી જાય છે. જેને જે સંદેશ એક ૮-૧૦વર્ષનો છોકરો, ઝૂંપડીમાં એકલો. પળે પળે ‘અંતર મમ વિકસિત કરો " એ નાદે લાગે મળે તે સાંભળવો. આજુબાજુવાળાએ વિગત આપી. ‘આનો બાપ થોડા તો બધાના આત્મામાં પોતાનો આત્મા દેખાય જ, વખત પહેલાં મરી ગયો છે. આ છોકરો (આપણે પછી મોક્ષ તો અહીં જ છે. એની પત્નીનો ચાંદલા વગેરેનો સામાન રૂા. એને સુભાષ કહીશું) અને એનો 18 વર્ષની ઉંમરનો -ધ.] ૫૦૦નો આવ્યો. એક વખતનો સામાન વેચાઈ ભાઈ બે જણા અહીં છે. મા બંને ભાઈઓને અહીં (1) જાય અને જે વકરો થાય એમાંથી બીજો સામાન મૂકી મદ્રાસ જતી રહી છે ! સુભાષ એટલો સુંદર વડાલાની સુભાષનગર ઝુંપટપટ્ટી. મેં 100 લઈ આવવાનો. નફો ઘરખર્ચમાં વપરાવો જોઈએ. છોકરો , ગોરો, નિર્દોષ આંખો, બાળક સહજ કુટુંબોને ઑફર કરેલી કે તમારું સ્વતંત્ર કામકાજ વકરો નહિ, પણ આ બધા હિસાબ-કિતાબ કોને સરળતા. દત્તક લઈ લેવાનું મન થઈ જાય, પણ કરો, હું મારાથી બનતી મદદ કરીશ. મુખ્ય વાત આવડે ? ઘરમાં માંદગી આવે, મોટા ખર્ચ આવે આવા તો અનેક બાળકો. હું કેટલાંને દત્તક લઈ કામકાજ કરવાની; પણ એમની તકલીફો જોઈને તો બધો વકરો વ૫રાઈ જાય. દર મહિને રૂા. 500 શકું ? મને ખૂબ ઈચ્છા કે સુભાષ ભણે. એક સારો પછી દવાની મદદ પણ કરવાની શરૂ કરી. એમના માર્ગ અને વીસ કુટુંબો આ રીતે માગે તો એ તો (વધુ માટે જુઓ અનુસંધાન પાનું 38) બાળકો ભણે તો સારું એ વિચારે મેં ઑફર કરી કે પરવડે નહિ, મેં શરત કરેલી કે હું જેટલાં બાળકો નિશાળે જશે એમને દર વર્ષે બે એક વખત તમને મૂડી આપું. ત્યાં સુધી | " જોડી યુનિફોર્મ, સ્લીપર અને જરૂરી નોટબુકો/પુસ્તકો તમારે રકમ ચલાવવાની. એ લોકો હું અપાવીશ. આમ એક સાથે ત્રણચાર પ્રવૃત્તિઓ તો હું જે શરત મૂકું, બધી માન્ય રાખે, શરૂ થઈ. પણ શરત પળાય નહિ. એમાં એમનો | બાબુ મુસલમાન હતો, એની પત્ની હિંદુ હતી. કોઈ વાંક ન હતો. કોઈ લુચ્ચાઈ નહિ. ઘરમાં ગણપતિની છબિ હતી. બાબુ ગણપતિના જરૂરિયાતો એટલી અને આવક એટલી Postal Authority Please Note: If Undelivered Return To Sender At 33, Mohamadi Minar, 14th Khetwadi, Mumbai-400004. Printed & Published by Pushpaben Chandrakant Parikh on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh and Printed at Fakhri Printing Works, 312/A, Byculla Service Industrial Estate, Dadaji Konddev Cross Rd, Byculla, Mumbai-400 027. And Published at 385, SVP Rd., Mumbai-400004. Temporary Add.: 33, Mohamadi Minar, 14th Khetwadi. Mumbai-400004. Tel.: 23820296. Editor: Dhanwant T. Shah.