________________
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૧
પ્રબુદ્ધ જીવના કાલ-આજ-કાલ
B ડૉ. સેજલ શાહ
[ ‘મુંબઈ જેન યુવક સંઘની પત્રિકા', “પત્રિકા', 'પ્રબુદ્ધ જૈન', ‘તરુણ જેન’ અને ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ને નામે ૮૬ વર્ષથી પ્રકાશિત થતી રહી. આ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ પરિવાર. આ ગઈકાલના અંકોમાંથી એક વિચાર તાંતણો શોધવો, એને આજ પ્રગટ કરી એનું ત્રણે કાળને સંદર્ભે મૂલ્યાંકન કરવું, આ અભિગમથી આ કોલમ અમે શરૂ કરીએ છીએ. આ ખૂબ જ પરિશ્રમનું અને ચિંતનનું કામ છે. આનંદ છે કે આ ચેલેજીંગ' કામ યુવા લેખિકા ડો. સેજલબેને સ્વીકાર્યું છે અને વિષયને પૂરેપૂરો ન્યાય કોઈપણ પૂર્વગ્રહ વિના એમણે આપ્યો છે. ગઈકાલનું લખાણ ઈટાલીક્સ ફોન્ટમાં અહીં દર્પણની જેમ પ્રસ્તુત કર્યું છે. આશા છે કે “પ્રબુદ્ધ જીવન'ના વાચકો આ નવતર પ્રયોગને વધાવશે અને મહાણશે. 1 તંત્રી ] ભૂમિકા :
વિચારણા સાથેનો પાયો ભૂતકાળની પરમ્પરાથી પ્રાપ્ત થયો છે. કાળના પ્રવાહથી નિરપેક્ષ, જે કાળની સાથે વિલાઈ નથી ગયા, જે પ્રથમ અંકની બે બાબતોએ તરત જ ધ્યાન ખેંચ્યું. અંક પર લખ્યું હતું આજે પણ ગઈકાલ જેટલા જ પ્રસ્તુત છે અને જેના વિશે ચર્ચા કરી કે, “યુવાન નવસૃષ્ટિના સર્જનહાર છે અને બીજી બાબત ડાબી આવતીકાલને સુદઢ બનાવવી છે તેવા વિચારોનો આલેખ રજુ બાજુએ લખેલું અંકનું શીર્ષક ‘બાળદીક્ષા'. ૧૯૨૯થી ચર્ચાતો પ્રશ્ન કરવાના ધ્યેયથી રજૂ કરીએ છીએ પ્રસ્તુત લેખમાળા. આ લેખશ્રેણીમાં અને વિવાદ આજે પણ એટલા જ પ્રસ્તુત લાગે છે. પ્રજાનો એક વર્ગ પ્રબુદ્ધ જીવન'ના ઐતિહાસિક અંકોને પસંદ કરી તેમાંના કેટલાક માત્ર એકતરફી વિચારણા કરી ઉતાવળિયા નિર્ણય પર આવવાની લેખોમાં વ્યક્ત થયેલા વિચારો, જે આજે પણ પ્રસ્તુત છે, તેના પર કોશિષ કરે ત્યારે વિચારકો એ બાબતે મૌન રહેવાનું પસંદ કરતાં ફરી મંથન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. બહુ વર્ષો પહેલા જે વિચારાયું હોય છે. કહેવાય છે કે ટોળાનો ઘોંઘાટ હોય, મંતવ્ય નહીં. એ જ છે કદાચ તેવું જ અથવા તેથી ભિન્ન પ્રકારનું વિચારવાનું અહીં બનશે. ન્યાયે બાળદીક્ષા જેવા મહત્ત્વના પ્રસંગની ગરિમા એકપક્ષીય નિર્ણય સમયની સાથે આપણા વિચારો બદલાતા હોય છે પરંતુ ઘણીવાર દ્વારા ઓછી ન કરી શકાય. એકાંતવાદનું સમર્થ કરનારને જગાડવા સમયના એક પટ પરથી ઉઠાવેલા મુદ્દા વર્ષો પછી પણ સમયની માટે બંને પક્ષીય વિચાર આવશ્યક છે. પ્રથમ અંક ૩૧-૮-૧૯૨૯ ધૂળ ચડ્યાં વિનાના એટલા જ પ્રસ્તુત અને ઉપયોગી હોય છે. બે અને બીજો અંક ૭-૯-૧૯૨૯, બંનેમાં બાળદીક્ષા પ્રશ્નોની ચર્ચા કરાઈ સમયને ભેગો કર્યો છે એવું કહેવાને બદલે સમયના એક બિંદુથી છે. જેમાંથી કેટલાંક પસંદ કરેલા અંશો નીચે મુક્યાં છે, જેથી ત્યારે બીજા બિંદુ સુધીના પ્રવાસમાં આપણે આજે કઈ ભૂમિકાએ ઊભા ક્યા પ્રકારની વિચારણા હતી તેનો ખ્યાલ આવશે. પ્રથમ અંશો છીએ અને એના મૂળ કેટલા જૂના છે અને એના ઉકેલની ભૂમિકા અને પછી આપણે કઈ રીતે વિચારીએ છીએ તે અંગે ચર્ચા કરીએ. કેવી હોવી જોઈએ તે વધુ સ્પષ્ટ થાય છે.
જૈન યુવક સંઘ પત્રિકા-અંક–૨. તા. ૦૭.૦૯.૧૯૨૯-પાનું આજે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન” વિચારણાનું વટવૃક્ષ બની સહુને શાતા આપી
સાચી દીક્ષા કે વંશવૃદ્ધિ રહ્યું છે અને સમય સાથે પ્રજાજનોની રસરુચિ ઘડવાનું, ઇતિહાસ
આજે તો એકાંતવાદનું સમર્થન કરવું છે; સ્યાદ્વાદની વાતોને અને સંસ્કૃતિ સાથે ધર્મના મૂળભૂત વિચારોને વાવવાનું કામ કરી ગ્રંથોમાં રાખી પોતાની લડતો લડવી છે તેને કોણ સમજાવી રહ્યું છે ત્યારે ઇતિહાસની બારીએથી આજ સુધીના વિસ્તાર કેવો શકે? જે પોતાના ધર્મ બન્યુઓમાં પણ તેના વચનોમાં પણ થયો છે અને એની કઈ ડાળીએથી આપણે ઝૂલી રહ્યા છીએ, તેવા વિશ્વાસ નથી રાખી શકતો તેનામાં કોણ વિશ્વાસ મૂકવાનું રસપ્રદ સમયપટમાં બાળદીક્ષા અંગે કેવા વિવિધ વિચારો વ્યક્ત થયા
હતું? કદાચ આજે મૂકશે તોપણ તેનું આખર શું પરિણામ છે તે જોઈએ...
આવશે? પ્રબુદ્ધ જીવન'નો પ્રથમ અંક ૧૯૨૯માં ઑગસ્ટની ૩૧મી તારીખે ત્યાગની મહત્તા સૌ સ્વીકારે છે. દીક્ષાની આવશ્યકતા પણ મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ પત્રિકા'ના નામે પ્રગટ થયો. આજે આ ઘટનાને સૌ સ્વીકારે છે, પરંતુ દીક્ષાની લાયકાત તો જોવી જ જોઈએ ૮૬ વર્ષ પસાર થઈ ગયા અને છતાં આ અંકોની સામગ્રી આજના ને? “જે આવે તે આવી જા'નું સૂત્ર અમલમાં મૂકતાં શું સંદર્ભે પ્રસ્તુત લાગે છે. દુરંદેશી કલમ અને મૂળભૂત તાત્વિક પરિણામ આવશે? દીક્ષા એ નાનાં બચ્ચાંના ખેલ નથી, એ
