Prabuddha Jivan 1992 Year 03 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 2

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧-૯૨ ચામાચિડિયાં મેક્રમે ઓછા થતાં ગયાં અને એમ કરતાં છેવટે મંદિર દેલાવાડાનાં મંદિરોની મુલાકાતનું આકર્ષણ પણ હમણાં હમણાં વધતું જ રહ્યું ચામાચિડિયા રહિત થઈ ગયું. - રાણકપરની ચડતીના દિવસો કરી આવ્યા. પાંચેક દાયકામાં તો તાજમહાલ અને રાણકપુરમાં શિલ્પ સ્થાપત્યની દ્રષ્ટિએ મહત્વનો ભેદ : યાત્રાળુઓની સંખ્યા ઘણી બધી વધી ગઈ. દેશવિદેશથી ઘણા યાત્રિકો - એ છે કે તાજમહાલ બહારથી, દૂરથી જોવાની એક સરસ કલાકૃતિ છે. એની પ્રવાસીઓ આવવા લાગ્યા. યુરોપ, અમેરિકા, જાપાન, તથા અન્ય ઘણા મનોરમ આકૃતિ, એની વિશાળતા, એની સંરચના દર્શકને પ્રભાવિત કરી દે દેશોના હજારો યાત્રિકો હવે રાણકપુર આવવા લાગ્યા. શિલ્પ સ્થાપત્યની એવી છે. નદી કિનારે પ્રકૃતિના સુરમ્ય મનોહર વાતાવરણને સોહાવતી અને દષ્ટિએ રાણકપુરની ખ્યાતિ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઘણી બધી વધી ગઈ છે. સભર કરી દેતી તે એક ઉત્તમ રચના છે. પરંતુ તાજમહાલમાં. બહારથી ' વિદેશીઓને પણ આશ્ચર્યમુગ્ધ કરી દે એવી એની અજાયબી છે. કેટલાક જોયા પછી અંદર ખાસ મહત્વનું વિશેષ જોવાનું નથી. તો ખાસ રાણકપર જોવા માટે જ વિદેશથી ભારત આવે છે. એક નાની તાજમહાલને બહારથી જોતાં જેટલો આનંદ અને સંતોષ થાય છે સરખી બનેલી ઘટના પરથી એનો ખ્યાલ આવશે.
તેટલો અંદરથી જોતાં થતો નથી. તાજમહાલને અંદરથી સમૃદ્ધ કરવાના કેટલાંક વર્ષ પહેલાં, અમેરિકાની કોર્નેલ યુનિવર્સિટીમાં કપ્યુટર સવિશેષ પ્રયાસો થયા નથી. તાજમહાલ વ્યકિતનિષ્ઠ કલાકૃતિ છે. રાણકપુર સાયન્સમાં Ph. D. ની ડિગ્રી માટે અભ્યાસ કરવા ગયેલા મારા પુત્ર પ્રભુનિષ્ઠ કલાકૃતિ છે. તાજમહાલ એક વ્યક્તિની એક કબર છે. રાણકપુર ચિ. અમિતાભે પહોંચીને થોડા દિવસમાં જ ફોન કર્યો કે નાતાલની રજાઓમાં એક મંદિર છે. તાજમહાલનું પ્રેરક બળ ઘમ્પત્યપ્રેમ છે. રાણકપુરનું પ્રેરકબળ હું ભારત આવવાનો છું અને મારે રાણકપુરના આપણા મંદિરના દર્શન પ્રભુ પ્રેમ છે. ' અવશ્ય કરવાં જ છે. માટે તે પ્રમાણે મારા યાત્રા પ્રવાસની વ્યવસ્થા કરશો.' રાણકપુરના મંદિરમાં બહારની ભવ્યતા નથી એમ નહિ કહી શકાય. અમિતાભે દુનિયાના ઘણા દેશોનો પ્રવાસ કર્યો છે અને ભારતમાં પણ એણે એની એક આગવી વિશિષ્ટ મુદ્રા છે. પરંતુ તાજમહાલની તોલે એ ન આવે. મહત્વનાં ઘણાં બધાં સ્થળો જોયાં છે, પરંતુ રાણકપુરનું જૈન મંદિર જોવાનો બીજી બાજુ રાણપુરના મંદિરની અંદર જેવી શિલ્પસમૃદ્ધિ છે તેવી શિલ્પ એને અવકાશ મળ્યો ન હતો. કોર્નેલ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસની શરૂઆત સમૃદ્ધિ તાજમહાલમાં નથી. રાણકપુરના મંદિરમાં ગયેલી સામાન્ય વ્યક્તિ, કરતાં એક દિવસ એના એક પ્રોફેસર સાથે વાત નીકળી. પોતે ભારતથી પણ એની અંદરની બાંધણી અને એની શિલ્પાકૃતિઓના સૌંદર્યમાં મુ. આવેલા જૈન વિદ્યાર્થી છે એ જાણીને એના પ્રોફેસર એની આગળ રાણકપુરનાં થઈને એટલી તો ડૂબી જાય છે કે એ બધું જોતા એ ધરાતી નથી, તો પછી મંદિરના બહુ વખાણ કર્યા. એ પ્રોફેસર રાણકપુરનું મંદિર જેવા માટે ખાસ કલારસિક મર્મજ્ઞ વ્યક્તિની તો વાત જ શી! એક અપેક્ષાએ તાજમહાલની અમેરિકાથી ભારત આવ્યા હતા અને રાણકપુરના મંદિરના શિલ્પ સ્થાપત્યથી બાહ્યા સૌંદર્ય સમૃદ્ધિ કરતાં રાણકપુરની આંતરિક સૌંદર્યસમૃદ્ધિ ચઢી જાય તેઓ અત્યંત પ્રભાવિત થયા હતા. અમિતાભે રાણકપુરનું મંદિર જોયું નથી છે. , એ જાણીને એમને નવાઇ લાગી. એક અમેરિકન અધ્યાપકે રાણકપુરનું તાજમહાલમાં માત્ર સ્થાપત્યનું સૌંદર્ય છે, રાણકપુરમાં સ્થાપત્યના મંદિર ખાસ ભારત આવીને જોયું હોય અને ભારતથી ત્યાં ગયેલા જૈન સૌંદર્ય ઉપરાંત શિલ્પક્કાનું સૌદર્ય છે. તાજમહાલના સૌંદર્યને માણવા વિદ્યાર્થીએ એ જોયું ન હોય એ કેવું કહેવાય ? એટલે અમિતાભે તરત સામાન્ય દ્રષ્ટિ ચાલે. વિશેષ જાણકારીની એ માટે બહું અપેક્ષા ન રહે સંકલ્પ કર્યો કે ભારત આવીને સૌથી પહેલું રાણકપુરનું મંદિર જવું. એ . રાણકપુરના શિલ્પસૌદર્યને વધુ સારી રીતે માણવા માટે વિશષે જાણકારીની પ્રમાણે રજાઓમાં જયારે ભારત આવીને એણે રાણકપુરનું મંદિર જોયું ત્યારે અપેક્ષા રહે. એને લાગ્યું કે પ્રવાસરસિક, ઈતિહાસરસિક, કલારસિક, શિલ્પ- પરિજદ, મિનારા, કિલ્લા, રાજમહેલ વગેરેના વિશાળ પાયા ઉપરનાં સ્થાપત્યરસિક વ્યક્તિએ જો રાણકપુરનું મંદિર ન જોયું હોય તો એણે બાંધકામો મોગલોએ ભારત પર ચઢાઈ કરતાં પહેલાં સમરકંદ બુખારા જીવનમાં અવશ્ય કશુંક ગુમાવ્યું છે. આ વાત તદ્દન સાચી છે. એટલા માટે વગેરે સ્થળે બાંધેલાં હતાં. એના ભવ્યભગ્ન અવશેષો આજે પણ જોવા જ રાણકપુરના મંદિરનું નિર્માણ થયું ત્યારથી એક લોકોકિત પ્રચલિત બની મળે છે. સમરકંદની વિશાળ અને ઉત્તુંગ મસ્જિદ જોવાથી સ્થાપત્ય ક્લામાં ગઈ છે. કે
મોગલોએ પોતાના જમાનામાં કેટલી પ્રગતિ કરી હતી તેનો ખ્યાલ મળી રહે શત્રુંજયનો મહિમા અને તારંગાની ઉંચાઈ, ' ' : છે. (અલબત્ત, ભારતમાં તો તે પૂર્વે સૈકાઓથી સ્થાપત્ય કલાનો વિક આબુની કોણી અને રાણકપુરની બાંધણી;
થયેલો હતો) અફઘાનિસ્તાનની ઉત્તરે આવેલા એ પ્રદેશમાં આરસ નહોતો કટકુ બટકુ ખાજે, પણ રાણકપુર જાજે.
અને એથી એ પ્રાચીન ઐતિહાસિક ઈમારતો આરસથી બંધાયેલી ક્યાંય ન પોષાય તો ખાવા પીવામાં કરકસર કરીને માણસે પૈસા બચાવવા જોવા મળતી નથી. મોગલો ભારતમાં આવ્યા ત્યારે પોતાની સાથે પોતાની જોઇએ અને રાણકપુરના મંદિરના દર્શન અવશ્ય કરવાં જોઈએ. અકબર સ્થાપત્ય કલા પણ લેતા આવ્યા હતા, મોગલ બાદશાહોના વખતમાં ભારતમાં બાદશાહના વખતમાં શ્રી હીરવિજ્યસૂરિની પ્રેરણાથી રાણકપુરના મંદિરનો શિલ્પ સ્થાપત્યની ક્લાને ઘણો વેગ મળ્યો હતો. પત્થરના વિશાળ, ઉત્તેગ જીર્ણોદ્રર થયો હતો. કવિ ઋષભદાસે હીર વિજ્યસૂરિ રાસ ની રચના કરી બાંધકામો ઠેર ઠેર થવાં લાગ્યાં હતાં. પરંતુ અકબરના સમય સુધીમાં છે. તેમાં રાણકપુરનો મહિમા દર્શાવતાં કવિ લખે છે :
રાજ્યાશ્રયથી જે બાંધકામો થયાં તેમાં આરસ વપરાયો નહોતો. મોગલ યુગ ગઢ આબુ નવિ ફરસિયો, ન સુણ્યો હીરનો રાસ,
પહેલાં, આબુ, રાણકપુર અને અન્ય સ્થળોનાં મંદિરોનાં બાંધકામમાં આરસ રાણકપુર નર નવિ ગયો, ત્રિએ ગોતવાલી આજે થોડીક પણ વધે છે એ વાત અકળ
વપરાયો છે અને એથી આરસના બાંધકામમાં ટકાઉપણા સાથે સુંદરતા રાણકપુરની સુવર્ણમંડિત દંડ-કલશોવાળી જાહોજલાલી આજે થોડીક પણ વધે છે એ વાત અકબર બાદશાહ સુધી પહોંચેલી હતી અને તેથી જ પણ નથી રહી ત્યારે પણ આ લોકોકિત સાચી લાગતી હોય તો જયારે ત્યાર પછી અકબરના પૌત્ર શાહજહાંએ બંધાવેલા તાજમહાલમાં આરસ મંદિરની પ્રતિષ્ઠ થઈ હશે અને રોજ હજારો ભાવિકો દર્શન કરવા આવતાં વ૫રાયો. હશે અને બાજુના રાણપુરનગરમાં હજારો જૈન કુટુંબો સુખસમૃદ્ધિ માણતાં
શિલ્પ સ્થાપત્યાદિ વિવિધ કલાઓમાં એક બીજી પ્રજા કે સંસ્કૃતિનો હશે તે વખતના રાણકપુરનું દ્રશ્ય કેવું હશે તે
પરસ્પર કેવો પ્રભાવ પડે છે તે આવા ઉદાહરણો ઉપરથી જોઈ શકાય છે. છેલ્લા ત્રણેક દાયકાથી રાણકપુરની મુલાકાતે આવનારા વિદેશી
અકબર બાદશાહે અને શાહજહાંએ રાણકપુરનું મંદિર જિજ્ઞાસા ખાતર પણ યાત્રિકોની સંખ્યા વધતી જ રહી છે. એક વખત એવો હતો કે ભારત
જોયું હતું કે નહિ તેની માહિતી સાંપડતી નથી, પણ રાણકપુરના મંદિરમાં આવેલો વિદેશી યાત્રિક તાજમહાલ અવશ્ય જુએ તાજમહાલનું આકર્ષણ હજુ
અકબરના સમયમાં એક સ્તંભમાં અકબર બાદશાહની નાની શિલ્પાકૃતિ, પણ એટલું જ રહ્યું છે, પરંતુ એની સાથે રાણકપુર, જેસલમેર, આબુ કંડારવામાં આવેલી છે તે નોંધવા જેવી મહત્વની ઘટના છે. (કમશ.)
D રમણલાલ ચી. શાહ