Book Title: Pariksha Mukha
Author(s): Manikyanandiswami, Mohanlal Shastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad

View full book text
Previous | Next

Page 105
________________ न्यायशास्त्र सुबोधटीकायां षष्ठः परिच्छेदः। १०६ उपर्युक्त सूत्र नं० ४२ के वर्णन की पुष्टिविधुदादिना तिप्रसङ्गत ॥ ४३ ॥ अर्थ-उल्टा अन्वय दिखलाने से बिजली आदिक के अतिप्रसङ्ग . होता है । अर्थात् बिजली अपौरुषेयं है, इसलिये अमूर्त होना चाहिये, परन्तु वह अपौरुषेय होते हुए भी मूर्तिक है ।।४३।। .....संस्कृतार्थ-विपरीतान्वयव्याप्तिप्रदर्शनेन विद्युदादिनातिप्रसङ्गो . भवेत् । अर्थात् विद्युत् अपौरुषेया विद्यते ऽ तो ऽ मूर्ता भवियव्या । परन्तु सा अपौरुषेया सत्यपि मूर्तिका वर्तते, प्रतो ऽत्र विपरीतान्वयव्याप्तिप्रदर्शनम् अन्वयदृष्टान्ताभासो विज्ञेयः ।।४३॥ व्यतिरेकदृष्टान्ताभास के भेद और उदाहरण হলি খিনিই.', গৃহাভিলিয়सुखाकाशवत् ॥४४॥ अर्थ--व्यतिरेकदृष्टान्ताभास के तीन भेद हैं। साध्यविकल, साधनविकल और उभयविकल । जैसे शब्द अपौरुषेय होता है, क्योंकि वह अमूर्त होता है । जो पौरुषेय नहीं होता, वह अमूर्तिक भी नहीं होता, जैसे परमाणु, इन्द्रियसुख और आकाश ये तीनों व्यतिरेक दृष्टान्ताभास हैं। क्योंकि इन में क्रमश: साध्य, साधन और उभय तीनों का व्यतिरेक प्रसिद्ध है। यहां परमाणु प्रसिद्धसाध्यव्यतिरेक है, क्योंकि वह अपौरुषेय है, इसलिये परमाणु के अपौरुषेयपना का साध्य से व्यतिरेक नहीं हुआ। - इन्द्रियसुख प्रसिद्धसाधन व्यतिरेक है, क्योंकि वह अमूर्तिक है, इसलिये इन्द्रियसुख का अमूर्तिकपना साधन से व्यतिरेक नहीं हुआ।

Loading...

Page Navigation
1 ... 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136