Book Title: Pariksha Mukha
Author(s): Manikyanandiswami, Mohanlal Shastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad

View full book text
Previous | Next

Page 107
________________ न्यायशास्त्रे सुबोधटीकायां षष्ठः परिच्छेदः । १११ पौरुषेयम्, यथा घटः, इत्यत्र घटः व्यतिरेकदृष्टान्ताभासः, विद्युदादेः मूर्त त्वेऽपि पौरुषेयत्वाभावात् ॥४५॥ विशेषार्थ - व्यतिरेक में सर्वत्र साध्याभाव में साधनाभाव दिखाया जाता है । इससे उल्टा दिखाने में बिजली आदि के साथ पूर्व की तरह प्रतिप्रसङ्ग होता है, इसलिये वह व्यतिरेक दृष्टान्ताभास है ||४५|| बालप्रयोगाभास का लक्षण - बालप्रयोगाभासः पञ्चावयदेषु कियद्धीनता ॥४६॥ श्रर्थ -- प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय और निगमन इन पांच अनुमानावयवों में से कितने ही कम अवयवों का प्रयोग करना बालप्रयोगाभास है । क्योंकि कम अवयवों वाले प्रयोग से बालकों को ज्ञान नहीं हो सकता, इसलिये वह प्रयोग बालकों के लिये झूठा है । संस्कृतार्थ - - पञ्चभ्यो हीनं रनुमानावयवैः बालकानां यथार्थज्ञानं नो जायते श्रतएव तान्प्रति पञ्चैवावयवाः प्रयोक्तव्या भवेयुः । श्रतो हीनावयवप्रयोगों बालप्रयोगाभासो भवेत् ||४६॥ बालप्रयोगाभास का उदाहरण-अग्निमानयं प्रदेशो धूमवत्वाच्चदित्थं तदित्थं यथा महानसः । अर्थ - यह प्रदेश अग्निवाला है, क्योंकि धूम बाला है । जो घूम वाला होता है वह अग्नि वाला होता है, जैसे रसोई घर । इस प्रयोग में प्रतिज्ञा, हेतु और उदाहरण ये तीन ही अवयव कहे गये हैं, इसलिये बालप्रयोगाभास है ॥४७॥ द्वितीय बालप्रयोगाभास -- धूमवांश्चायम् ॥४६॥ अर्थ -- पूर्वोक्त तीन अवयवों के साथ इतना और कहना कि यह भी धूमवाला है । यहां यद्यपि उपनय सहित चार अवयब कहे गये हैं, तो भी पूरे पांच प्रवयव न होने से यह बालप्रयोगाभास है ।

Loading...

Page Navigation
1 ... 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136