Book Title: Nahta Bandhu Abhinandan Granth
Author(s): Dashrath Sharma
Publisher: Agarchand Nahta Abhinandan Granth Prakashan Samiti

View full book text
Previous | Next

Page 794
________________ तृतीय सर्ग में सुमेरु-वर्णनके अन्तर्गत देव-दम्पतियोंके विहारवर्णनमें सम्भोग श्रृंगारकी मार्मिक अवतारणा हुई है । गोपाः स्फुरन्ति कुसुमायुधचापरोपात् कोपादिवाम्बुजदृशः कृतमानलोपाः । क्रीडन्ति लोलनयनानयनाच्च दोलास्वान्दोलनेन विबुधाश्च सुधाशनेन ॥ ३॥४ काव्य में यद्यपि भरतकी दिग्विजय तथा राम एवं कृष्णके युद्धोंका वर्णन है किन्तु उसमें वीर रसकी सफल अभिव्यक्ति नहीं हो सकी है । कुछ पद्योंके राम तथा कृष्ण पक्षके अर्थमें वीररसका पल्लवन हुआ है । इस दृष्टि से यह युद्धचित्र दर्शनीय है । तत्राप्तदानवबलस्य बलारिरेष न्यायान्तरायकरणं रणतो निवार्य । धात्री जिघृक्षु शिशुपालक राक्षसादिदुर्योधनं यवनभूपमपाचकार ॥ ३।३० अलंकारविधान - चित्रकाव्य होने के नाते सप्तसन्धानमें चित्रशैलीके प्रमुख उपकरण अलंकारोंकी निर्बाध योजना हुई है । किन्तु यह ज्ञातव्य है कि काव्य में अलंकार भावानुभूतिको तीव्र बनाने अथवा भावव्यंजनाको स्पष्टता प्रदान करनेके लिये प्रयुक्त नहीं हुए हैं । वे स्वयं कत्रिके साध्य हैं । उनकी साधना में लग कर वह काव्यके अन्य धर्मोको भूल जाता है जिससे प्रस्तुत काव्य अलंकृति - प्रदर्शनका अखाड़ा बन गया है । मेघविजयने अपने लिये बहुत भयंकर लक्ष्य निर्धारित किया है । सात नायकों के जीवनवृत्तको एकसाथ निबद्ध करनेके लिये उसे पग-पगपर श्लेषका आँचल पकड़ना पड़ा है । वस्तुतः श्लेष उसकी वैसाखी है, जिसके बिना वह एक पग भी नहीं चल सकता । काव्यमें श्लेषके सभी रूपोंका प्रयोग हुआ है । पाँचवें सर्गमें श्लेषात्मक शैलीका विकट रूप दिखाई देता है । पद्योंको विभिन्न अर्थोंका द्योतक बनानेके लिये यहाँ जिस गर्भित भाषाकी योजना की गयी है, उससे जूझता - जूझता पाठक हताश हो जाता है । टीकाकी सहायता के बिना यह सर्ग अपठनीय है। निम्नोक्त पद्यके तीन मुख्य अर्थ हैं, जिनमेंसे एक पाँच तीर्थंकरोंपर घटित होता है, शेष दो राम तथा कृष्ण के पक्ष में । श्रुतिमुपगता दीव्यद्रूपा सुलक्षणलक्षिता सुरबलभृताम्भोधावद्रौपदीरितसद्गवी । सुररववशाद् भिन्नाद् द्वीपान्नतेन समाहृता हरिपवनयोर्धर्मस्यात्रात्मजेषु पराजये || ५|३६ यह अनुष्टुप् इससे भी अधिक विकट है । कविको इसके चार अर्थ अभीष्ट हैं । कुमारी वेदसाहस्रान् सराज्यान् यत्कृते दधत् । इक्ष्वाकुवंशवृषभः शं-के-वलश्रिया अपने कथ्य के निबन्धनके लिये कविने श्लेषकी भाँति यमकका भी बहुत उपयोग किया है। आठवाँ सर्ग तो आद्यन्त यमकसे भरा पड़ा है । नगरवर्णनकी प्रस्तुत पंक्तियोंसे श्लोकार्धयमककी करालताका अनुमान किया जा सकता है । न गौरवं ध्यायति विप्रमुक्तं न गौरवं ध्यायति विप्रमुक्तम् । पुनर्नवाचारभसा नवार्था- पुनर्नवाचारभसा शब्दालंकारोंमें अनुप्रासका भी काव्य में पर्याप्त प्रयोग हुआ है । यमक तथा श्लेषये परिपूर्ण इस काव्य में अनुप्रासकी मधुरध्वनि रोचक वैविध्य उपस्थित करती है । चरितनायकोंके पिताओं की शासनव्यवस्था के वर्ण के प्रसंग अनुप्रासका नादसौन्दर्य मोहक बन पड़ा है। सांकर्यकार्यं प्रविचार्य वार्यं विरोधमुत्सार्य समर्त्तवस्ते | सामान्यमाधाय समाधिसाराधिकारमीयुर्भुवि निर्विकाराः ॥ २६ ३९ Jain Education International For Private & Personal Use Only श्रितः ॥ ६५९ नवार्थाः ॥ १।५२ विविध : ३०५ www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836