Book Title: Kavyalankar Sutra Vrutti
Author(s): Vamanacharya, Vishweshwar Siddhant Shiromani, Nagendra
Publisher: Atmaram and Sons

View full book text
Previous | Next

Page 169
________________ २७०] काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ती [सूत्र २७ उपमानाक्षेपश्चाक्षेप । ४, ३, २७ ।। उपमानस्याक्षेपः प्रतिपेधः उपमानाक्षेपः । तुल्यकार्यार्थस्य नरर्थक्यविवक्षायाम् यथा तस्याश्चेन्मुखमस्ति सौम्यसुभगं कि पार्वणेनेन्दुना, सौन्दर्यस्य पदं दृशौ यदि च ते किं नाम नीलोत्पलैः । किं वा कोमलकान्तिभिः किसलयैः सत्येव तत्राधरे, हा धातुः पुनरुक्तवस्तुरचनारम्भेष्वपूर्ण प्रहः ॥ मम्मट, विश्वनाथ आदि नवौन आचार्यों ने अपने लक्षणो मे विशेष वात यह कही है कि जिन पदार्थों में एक धर्म का सम्वन्ध वर्णन किया जाय वह सव या तो प्रस्तुत अर्थात् वर्ण्य हो अथवा सव अप्रस्तुत हो । यदि उनमे से कोई पदार्थ प्रस्तुत तथा कोई अप्रस्तुत होगा तो वहा 'तुल्ययोगिता' नही अपितु 'दीपक' अलङ्कार होगा। साहित्यदर्पण मे लिखा है ' पदार्थाना प्रस्तुतानामन्यपा वा यदा भवेत् । __एकधर्माभिसम्वन्ध. स्यात् तदा तुल्ययोगिता ॥ प्रस्तुत पदार्थों के एक धर्माभिसम्वन्धरूप तुल्ययोगिता का उदाहरणअनुलेपनानि कुमुमान्यवला. कृतमन्यव. पतिपु दीपदशाः । समयेन तेन मुचिर गयितप्रतिवोधितस्मरमवोधिपत ॥ इसमे मन्च्या काल का वर्णन है अतएव अनुलेप, कुसुम, अवला, दीपदगा यह सव ही वर्ण्य प्रस्तुत है। उन सव मे प्रबोधन रूप एक धर्म का सम्बन्ध होने मे तुल्ययोगिता अलकार हुआ । अप्रस्तुत पदार्थों के एक धर्माभिसम्बन्धरूप तुल्ययोगिता का उदाहरण तदङ्गमार्दव द्रष्टु. कस्य चित्ते न भासते । ____ मालतीगगभृल्लेखाकदलीना कठोरता ॥ यहा मालती आदि सभी अप्रस्तुत पदार्थो मे कठोरता रूप एकवर्माभिसम्बन्ध होने से तुल्ययोगितालङ्कार है ॥ २६ ॥ उपमान का आक्षेप [प्रतिषेध ] आक्षेप [ अलंकार है। उपमान का आक्षेप अर्थात् प्रतिषेध उपमानाक्षेप [ कहलाता ] है । तुल्य कार्य वाले अर्थ की निरर्थकता की विवक्षा होने पर ! यह आक्षेप अलङ्कार होता है। जैसे ' साहित्यदर्पण १०, ४८॥

Loading...

Page Navigation
1 ... 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220