________________
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ એક પણ મોટું સંસ્કૃત વ્યાકરણ જેમાં ઉપરના પાંચ પ્રાકૃત વ્યાકરણપરના કુલ સાત લોક આગળ વિચાઅંગોનો સમાવેશ થતો હોય એવું બન્યું નથી એટલે રવામાં આવશે. જેમ અનેક સાહિત્યના વિષયો જેવાં કે સાહિત્ય
પ્રાકૃત જૈન આર્ષભાષા. (મર્યાદિત અર્થમાં કાવ્યનું વિજ્ઞાન ), કેશ અને ન્યાયમાં તેમણે છેલ્લો શબ્દ કહ્યા છે તેમાં શબ્દાનુ
જૈન ગ્રંથે પૈકી મૂળ સિધ્ધાન્ત ગ્રંથ “પ્રાકૃત” શાસન વ્યાકરણમાં પણ તેમણે છેલ્લો ઉલ્લેખ કર્યો ભાષામાં લખાયેલા છે. તેની રચના કરનાર તીર્થકરના છે. ત્યાર પછી વ્યાકરણની નાની નાની પ્રક્રિયા બની મુખ્ય શિષ્યાને ઉદેશ એવો હતો કે બાળ સ્ત્રી મંદ છે પણ મોટા સર્વદેશીય પંચાંગી વ્યાકરણને અંગે
અને સાધારણ સમાજ સહેલાઈથી સમજી શકે અને કોઈ પણ વિદ્વાને કાર્ય હાથમાં ધર્યું હોય તેવું જાણુ
ઉચ્ચારી શકે એવી ભાષામાં જે ગ્રંથરચના થઈ વામાં નથી અને તેટલું છતાં તેમનો સદર વ્યાકરણ
હોય તે તે સર્વને ઉપયોગી થાય. સંસ્કૃત ભાષામાંથી ગ્રંથ જૈન અને જૈનેતર વિદ્વાનોમાં અત્યાર સુધી
પ્રાકૃત નીકળી કે પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત એક સાથે અને અત્યારે પણ મુખ્ય સ્થાન ભોગવે છે એ
બોલાતી હતી એ ઘણો વિકટ પ્રશ્ન છે. આખો સમાજ સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીને નવું જાણવાનું રહ્યું
એકી વખતે વાતચીત અને ગૃહવ્યવહાર કે વ્યાપાર નથી. કેઈ પણ સારી ટીકા વાંચતાં ઘર હૈમઃ
સંસ્કૃત ભાષામાં કરી શકતા હોય એ લગભગ અસં
ભવીત લાગે છે. એની સંસ્કારિતા અને અનિયઅથવા દર મચંદ્રાચાર્વા અનેક પ્રસંગે
મિતતા એટલી સુંદર અને ઝીણું છે કે આમ વર્ગની ન આવે એવું બનવું લગભગ અશક્ય છે. આ
એ ભાષા હોવી ઘણાને સંભવીત લાગતી નથી. ઘણું તેમની સર્વસંગ્રાહક અને સર્વદેશીય પ્રવૃત્તિ બતાવે
વિદ્વાનેને એવો અભિપ્રાય છે કે-રસિક માણસો છે અને તેટલે અંશે તેમને માટે માન ઉત્પન્ન
અને ખાસ કરીને ઊંચા વર્ગના વિદ્વાને સંસ્કૃતમાં
વાતચીત કરતા હશે. તેઓની દલીલ એવી છે કે એ શબ્દાનુશાશન” આ ગ્રંથ સૂત્ર રૂપે “સંત” શબ્દજ એવા પ્રકારની છે કે એના છે. અસલના ગ્રંથો પૈકી વ્યાકરણના ગ્રંથ સૂત્રની અર્થ “સંસ્કાર પામેલી” સુધરેલી અથવા સુધારાના પદ્ધતિ પર રચાયેલા હોય છે. “સૂત્ર” એવી પદ્ધતિથી
અનુયાયીની એ ભાવ એમાં ઝળકી ઉઠે છે. એની લખાય છે કે એમાં બહુ ભાવ આવી શકે અને સાથે “પ્રાપ્ત’ શબ્દ વિચારીએ તે એને અર્થ ચાલુ યાદ રાખવામાં ઘણી સગવડ પડે. એના ઉપર કવિ. અથવા “પ્રકૃતિનુ-સ્વભાવસિદ્ધ થાય છે. એ દષ્ટિએ રાજે પોતે “પ્રકાશિકા” નામની ટીકા કરી છે જે “પ્રાકૃત' ભાષા અસલ અથવા સ્વભાવ સિદ્ધ લાગે બહુ સુંદર અને સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલી છે. એના છે અને તેમાંથી સંસ્કાર પામીને શિષ્ટ પુરૂષ માટે સાત અધ્યાયના ૨૮ પાદ અને આઠમાં અધ્યાયના થયેલી ભાષાને સંસ્કૃત ભાષા કહેવામાં આવે છે. પ્રથમ ત્રણ પાદમાં એક એક મળી ૩૧ ક શ્રી આ વિષય ઘણો ઝીણવટનો છે અને તે સંબંધી હેમચંદ્રાચાર્યે પોતે લખ્યા છે. એમાં મુળરાજ સોલં- નિર્ણય આપવો ઘણો મુશ્કેલ છે, કારણકે એ સંબંધી કીને વખતથી માંડીને સિદ્ધરાજના સમય સુધીનું વિચાર કરતાં એમાં અસલ રૂપ અને તેના અપવર્ણન કર્યું છે. એના આઠમાં અધ્યાયના ચોથા પાકની વાદો પર બહુ ચર્ચા કરવી પડે છે આટલા નાના આખરે ચાર લેક આપ્યા છે. આ પાંત્રીશે કે લેખને યોગ્ય લાગે નહિં. પણ આ ચર્ચામાંથી એક એતિહાસિક છે અને ખાસ યાદ કરવા જેવા છે. અત્રે વાત તે ચોક્કસ લાગે છે કે સંસ્કૃત ભાષા સર્વભેજ્ય વિસ્તાર ભયથી એ કે આપ્યા નથી પણ ઈતિ- કે સાર્વત્રિક કેાઈ કાળે હેય એ વાત સંભવીત જણાતી હાસના રસિક સજજનો એ કોકો પર જરૂર લય નથી. વિદ્વાનોની-સંસ્કારીઓની એ ભાષા પ્રચલિત ખેંચશે એટલું જણાવવા ગ્ય લાગે છે. એના હશે ત્યારે તેની સાથે આમ વર્ગની ભાષા તે “પ્રાકૃત’
