________________
૧૦૧
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ લીધું. દેશ દેશ પંડિત મોકલી વ્યાકરણના ગ્રંથો આ બંને વાતોનું દહન કરી શકાય તેવાં સાધન મંગાવ્યા અને હેમાચાર્ય પાસે “શ્રી સિદ્ધહેમ”ના પણ પ્રાપ્ત થયાં છે. એ બધી હકીકતને સારી કાઢતાં મનું સવા લાખ લોકનું પંચાંગી વ્યાકરણ એક વરસ છેવટે કહે છે કે પ્રભાવક ચરિત્રમાં સદર ગ્રંથ રચમાં તૈયાર કરાવ્યું. તે પુસ્તકને રાજાને બેસવા યોગ્ય નાને અંગે જે હકીકત આવેલ છે તે વધારે બંધહાથી ઉપર મૂકી કત છત્ર તેના પર ધારણ કરાવી બેસતી જણાય છે. તે માને છે કે આ ગ્રંથ ઉપરના બે ચામર સાથે હેમાચાર્યના સ્થાનેથી રાજમંદિરમાં પ્રશસ્તિના શ્લોકમાં લખે છે તે પ્રમાણે રાજાની લાવવામાં આવ્યું. રાજાએ એની પૂજા કરી અને માગણીથી લખાયેલો છે કારણ કે રાજાને આવા એને પુસ્તકાલયમાં સ્થાપ્યું. રાજાના હુકમથી એ પુસ્ત- ગ્રંથથી પિતાના રાજ્યને અમર કરવાનો પ્રસંગ કનો વ્યાકરણ તરીકે અભ્યાસ ચાલુ થયો અને અન્ય પ્રાપ્ત થયેલો જણાય છે અને ભોજનું વ્યાકરણ પુસ્તકો બંધ થયા.
વાંચીને એનામાં કાંઈક ઈર્ષ્યા ઉત્પન્ન થઈ હોય એ વખતે વળી કોઈએ મત્સરથી રાજીને ભંભેર્યો અને પિતાના વખતનાં સારામાં સારા વિધાન કે એમાં તમારું તો નામ પણ નથી. રાજાને એ તો Scholar) ને એ કાર્ય કરવા તેણે સંપૂર્ણ મદદ મોટા અંધેરની વાત લાગી. હેમાચાર્યે રાતોરાત બત્રીશ કરી હોય એ તદ્દન બનવા જોગ છે. ગ્રંથમાં હેમશ્લોક બનાવી બત્રીશ પાદને અંતે મૂકી દીધા અને ચંદ્રાચાર્ય
2 ચંદ્રાચાર્ય પતે બીજા ગ્રંથેનો આધાર લે છે અને બીજે દિવસે સવારે વાંચતાં રાજા બહુ પ્રસન્ન થયા.
તેના સંબંધમાં ડો. કીર્તોન-(Dr. Kielhorn)
ના સબંધ આ હકીકતમાં દેશદેશથી વ્યાકરણે મંગાવ્યા લખે છે કે પ્રથમના પાંચ પાદમાં પંદરથી વધારે તે હકીકત બહુ ઉપયોગી લાગે છે. ગમે તે કારણ- આધારે લેવાયા છે અને આખા ગ્રંથમાં એથી થિી પણ બત્રીશ નહિ પણ પાંત્રીશ પ્રશસ્તિના શ્લોક બહુ મોટી સંખ્યામાં આધારે અપાયા છે. ડો. પછવાડેથી શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે તે દાખલ કર્યા છે અને કહેર્નના મત પ્રમાણે સંસ્કૃત વ્યાકરણ મુખ્યત્વે તેનું જે કારણ મેરૂતુંગાચાર્ય આપે છે તે વિચારવા કરીને શાકટાયન અને કાતંત્રના વ્યાકરણ પર રચાયું યોગ્ય છે. રાજાએ વિદ્વાનોને બોલાવી સહાય કરી છે. વયાકરણીયે કહે છે કે એની રચનાપદ્ધતિ કાવ્યના કે બીજા વિશિષ્ટ વિષયના ગ્રંથે લખાવતા તદ્દન મૌલિક છે અને સહેલાઈથી યાદ રહે તેવી છે હતા અને લેખકો તેની અર્પણ રાજાને કરતા અથવા અને આખો ગ્રંથ સશે પરિપૂર્ણ છે. વ્યાકરણ રાજાનું નામ ગ્રંથ સાથે જોડતા એવું અનેક પ્રસંગે ગ્રંથનાં સાધને તે વખતે પ્રાપ્ત થયેલા આજુબાજુના પૂર્વ કાળમાં બનેલ છે. કક્કલ નામના પંડિતને અનેક વ્યાકરણ ગ્રંથે જઇને વપરાયેલ જણાય છે. રોકી પાટણ નગરમાં વ્યાકરણનો અભ્યાસ શરૂ કાશ્મીરમાંથી સરસ્વતી દેવીના મંદિરમાંથી વ્યાકરણ કરાવ્યો એમ જે હકીકત પ્રભાવક ચરિત્રકારે લખી ગ્રંથે આવ્યા એ હકીકત પ્રભાવક ચરિત્રકાર કહે છે તેને મેરૂતુંગાચાર્ય ઉક્ત ઉલ્લેખથી કે આપે છે. છે તેના કરતાં મેરૂતુંગાચાર્યો દેશદેશથી વ્યાકરણ
વ્યાકરણને અંગે ડે. મ્યુલર. સિદ્ધરાજ મહારાજે મંગાવી આપ્યા એ હકીકતને ડો. જી. મ્યુલરે “લાઈક ઓફ જૈન મન્ક વધારે બંધ બેસતી ગણવામાં આવે છે. કકકલ હેમચંદ્ર” નામનું પુસ્તક જર્મન ભાષામાં લખ્યું નામના પંડિતને એ વ્યાકરણ શીખવવા માટે મહાછે તે આ બન્ને ગ્રંથમાં વ્યાકરણ રચના સંબંધી રાજાએ રોકયા અને દર પંચમીએ પરીક્ષા અણુહકીકત આપી છે તેનો ઉલ્લેખ કરી છેવટ જણાવે હીલપાટણમાં થતી હતી તે હકીકતને વધારે મજછે કે એ બંને ગ્રંથ ( પ્રભાવક ચરિત્ર અને ખેતી બીજી બાજુએથી મળે છે. દેવસૂરિના શિષ્ય પ્રબંધ ચિંતામણિ ) માં જે વ્યાકરણ રચનાની હકી, ગુણચંદ્ર “તવપ્રકાશિકા” અથવા “હેમવિભ્રમ” કત લખી છે તેના સંબંધમાં બીજી ઘણું હકીકત નામની વિશેષ ટીકા લખી તે જણાવે છે કે એ ત્યાર પછીનાં ચરિત્રાથી મળી આવી છે અને તેથી ટીકા એમણે કકલ નામના પંડિતના હુકમથી લખી
