________________
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ
તેને જણાવ્યું. વળી તેઓએ જણાવ્યું કે એ ભેજ આયુષ્ય નાનાં હોવાથી અગાઉના વિસ્તીર્ણ શાસ્ત્રોનો રાજા માળવાનો રાજા હતો, વિદ્વચક્રશિરોમણિ અભ્યાસ થઈ શકે તેમ નહોતું અને વચ્ચેના -હતો અને શબ્દ અલંકાર નિમિત્ત અને તર્કશાસ્ત્ર પર વખતમાં દષસ્થાને અને ન સમજાય તેવી શૃંચગ્રંથ તેણે બનાવ્યા છે, તેમજ ચિકિત્સા વૈદ્યક વાસ્તુ વણો એટલી વધી ગઈ હતી કે વિદ્વાનોએ એ સિદ્ધશુકન સામુદ્રિક વિગેરે વિષયો પર ગ્રંથો લખ્યા છે. હૈમ વ્યાકરણ જોયું એટલે એને પ્રમાણભૂત ગણી રાજાએ કહ્યું કે અમારા ભંડારમાં શું આવું શાસ્ત્ર સ્વીકાર્યું. એ રાજદરબારમાં સ્વીકારાયેલા ગ્રંથને અંગે નથી? શું આવા વિશાળ ગુર્જર દેશમાં કોઈ વિદ્વાન દરેક પાદને અંતે એક એક પ્રશસ્તિનો લોક ગ્રંથનથી જે આવો વ્યાકરણનો ગ્રંથ લખી શકે? રાજાના કારે મૂક્યો છે અને છેવટે ૪ લોક મૂક્યા છે. એ આ ઉગાર સાંભળી સર્વે હેમચંદ્ર સામું જોઈ રહ્યા પાંત્રીસ લેકમાં મુળરાજ સોલંકી અને તે પછીના જેને ભાવ એ હતો કે એ કાર્ય કરવા સમર્થ તે છે. રાજાઓની અને મહારાજા સિદ્ધરાજની પ્રશંસા કરરાજાએ શબ્દશાસ્ત્ર વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર તૈયાર કરવા શ્રી વામાં આવી છે. આ લોકના નમુના પ્રાકૃત વ્યાક હેમચંદ્રસૂરિને પ્રાર્થના કરી અને જણાવ્યું કે અત્યારે રણને અંગે આપણે આગળ જોશું. એ વ્યાકરણ જે વ્યાકરણે મળે છે તે કાં તે બહુ ટુંકા છે, અધુરા ઉપર ગ્રંથકર્તાએ પિતે ટીકા લખી છે તે પણ મુદ્દામ છે અથવા જીર્ણ છે. અત્યારે પ્રવર્તતા શબદલક્ષણ અને જરૂરી છે. ગ્રંથ પૂરો થતાં રાજસભામાં એ શાસ્ત્રની બહુ જરૂર બતાવતાં સૂરિએ સાધનો પૂરાં વાંચવામાં આવ્યા. વસ્તુદર્શનની સ્પષ્ટતા સરળતા પાડવામાં આવે તે એ કામ હાથ ધરવા સંમતિ અને સંપૂર્ણતાને અંગે એની એક અવાજે પ્રશંસા બતાવી. મુદામ માણસો મોકલી કારમીર દેશના પ્રવર થઈ અને મહારાજાએ ત્રણસે-લહીઆઓને એ નામના નગરેથી ભારતી સરસ્વતી દેવી પાસેથી આઠ ગ્રંથની કોપી કરવા બેસારી દીધા. દૂર દેશમાં અને જુના વ્યાકરણે મંગાવ્યા. સરસ્વતી દેવીના પ્રસાદથી ભ્યાસીઓને એની પ્રતો પહોંચાડી. કયા કયા દેશોમાં એ પછો જહદી પાછા આવ્યા અને એ તાંબર એની પ્રત મોકલી તેનાં નામ આ પ્રમાણે પ્રભાચંદ્રહેમચંદ્રને માટે શારદા દેવીને કેટલું ઊંચું માન છે તે સૂરિ આપે છે:–અંગ (ભાગલપુર), વંગ (પૂર્વ બંગાળ), પણ જણાવ્યું.
કલિંગ (દક્ષિણ ઓરીસા) આંધ્ર, લાટ (નર્મદા પશ્ચિમ આવા વિદ્વાન નરરત્નને પિતાના દેશમાં રાખ- પ્રદેશ), કર્ણાટક, કોકણ, મહારાષ્ટ્ર, સૌરાષ્ટ્ર, વત્સ, વાનું અહોભાગ્ય પ્રાપ્ત થવાથી રાજા પ્રસન્ન થયા અને કચ્છ, માલવે, સિંધુ સિવીર (સિંધ), નેપાલ, પારવ્યાકરણ સર્વ દિશામાં તૈયાર કરવા હેમચંદ્રાચાર્યને સીક (ઇરાન), મુરંટક, ગંગાપાર, હરિદ્વાર, કાશિ, બહુ ખુશીથી આદેશ આપ્યો. શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યે ચેદિ (બુદેલખંડ), ગયા, કુરુક્ષેત્ર, કન્ય કુજ, ગેડ ત્યાર પછી “ શ્રી સિદ્ધહેમ' નામનું વ્યાકરણશાસ્ત્ર (ઉત્તર બંગાલ), કામરૂપ (આસામ), સપાદલક્ષ, જાબનાવ્યું. એના બત્રીશ પાદ-પ્રકરણો પાડ્યાં, આઠ લંધર, ખસ, સિંહલ, મહાબોધિ, બેડ, કૌશિક અધ્યાય-વિભાગ થયા. એમાં ઉણુદિ પ્રત્ય, ધાતુ (દરભંગા) વિગેરે વિગેરે. વિભાગ, લિંગ વિભાગ, જાતિ સૂત્ર અને વૃત્તિ એ સર્વ
એની વીસ પ્રાંત કાશ્મીર દેશમાં સરસ્વતી મંદિહકીકત આવી એટલે એ પંચાંગી વ્યાકરણ બન્યું.
રમાં મોકલી જે ત્યાં રાખવામાં આવી એટલે દેવી એની સાથે એમણે બે કેશ બનાવ્યા. એનાં નામઃ શારદાએ એને સ્વીકાર કર્યો અને એને પ્રમાણભૂત નામમાલા અને અનેકાયૅકેશ. એના આઠમાં અધ્યા- ' તરીકે ગયો. યમાં પ્રાકૃત વ્યાકરણ લખ્યું તે પર આગળ વિવે
વ્યાકરણ પ્રસાર ચન થશે. વ્યાકરણના વિષયે,
એ ઉપરાંત કાકલ અથવા કક્કલ નામના એક પ્રભાવક ચારિત્રકાર આગળ લખે છે કે અત્યારે કાયસ્થ વિદ્વાન જેણે આઠે વ્યાકરણને અભ્યાસ કર્યો
