Jain_Satyaprakash 1954 07

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 6

ગુફાઓ અને જૈન શ્રમણો
લેખક:-શ્રીયુત મેહનલાલ દીપચંદ શેકસી
એક એવી માન્યતા પ્રવર્તી રહેલી જવાય છે કે ગુફાઓના ઉત્પાદક કિંવા ગુફાઓમાં રહી ધ્યાન ધરનાર કેવળ બૌદ્ધ સાધુઓ હતા પણ શોધખોળથી સાબિત થયું છે કે એ માન્યતા સર્વથા સાચી નથી જ. જૈનધમ શ્રમણો પણ કર્મનિર્જરા અર્થે ધ્યાનમાં એકાગ્રતા ધારણ કરવાના હેતુથી ગુફાઓને આશ્રય લેતા હતા. ભારતવર્ષના જુદા જુદા ભાગમાં જે ગુફાઓ આજે જોવાય છે એમાં જૈનધર્મો શ્રમણોના વસવાટવાળી-જૈનધર્મના સાહિત્ય ઉપર પ્રકાશ પાડગ્નાર ચિત્રોવાળી ગુફાઓ પણ છે જ. “ખંડિયેરકા વૈભવ'નામક હિંદી પુસ્તકમાં પુરાતત્ત્વના ઊંડા અભ્યાસી મુનિ શ્રી કાન્તિસાગરજીએ જે વિસ્તારથી એ સંબંધમાં નોંધ લીધી છે અને અહીં સાર માત્ર રજુ થાય છે.
જેન-ગુફાઓ ઠીક પ્રમાણમાં મળી આવી છે. એમાં અધ્યાત્મમાં મગ્ન રહી એકાન્ત શાન્તિને અનુભવ કરનાર અને આત્મતત્ત્વના રહસ્યમાં અવગાહન કરનાર વ્યક્તિઓ મુખ્યત્વે વસતી હતી. પ્રાકૃતિક વાતાવરણની સાનુકૂળતાથી આવા સ્થાનોમાં ઇષ્ટસિદ્ધિને વેગ સહજ મેળવી શકાતે. સંસ્કૃતિ, પ્રકૃતિ અને કળાને ત્રિવેણી સંગમ આત્મામાં કઈ અને ભાવ પ્રગટાવતે. સ્વભાવિક રીતે જ ચિત્તવૃત્તિઓ સ્થિર થવાને વેગ ઉત્પન્ન થતું. એમાં ગુફામાંની કોતરેલી કળાપૂર્ણ જિનપ્રતિમાઓના દર્શનનો સહકાર મળતો. રાગ, દ્વેષ, મદ, પ્રમાદ વગેરે દૂષણથી મુક્ત થવામાં વીતરાગ પ્રતિમાનું અવલંબન ખરેખર અદ્ભુત સાધન જેવું નીવડતું. કેટલીક ગુફાઓ તે એવી છે કે જ્યાંથી એકવાર જોયા પછી, ખસવાનું મન નથી થતું! એમાં યથાર્થ રીતે આલેખાયેલ જિનમૃનિ અને એ પાછળ શિલ્પકારની લાંબા કાળની સાધના મંત્રમુગ્ધ બનાવી દેતી. પ્રેરણાત્મક જાગૃતિને સર્જન કરવામાં કળાકારે દોરેલી પ્રત્યેક રેખાઓ સુંદર ભાગ ભજવતી. આત્મસ્થ સૌન્દર્યના સાચા દર્શન કરવાના અભિલાવીએ જીવનને સાધનામય બનાવવું જોઈએ. શ્રમણ સંસ્કૃતિનું આ લક્ષણ છે.
વિદેશી ધમાં મી. ફરગ્યુસનનું નામ અગ્રપદે આવે છે. એમણે જૈન રેથાપત્ય પર પણ પ્રકાશ પાથર્યો છે. પરંતુ જેનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ વચ્ચે રહેલા ભેદને બરાબર નહીં સમજવાને લીધે ઘણી ભૂલો કરી નાંખી છે. દાખલા તરીક–રાજગૃહીના સોનભંડારની વાત લઈએ. એમાં જેનમૂતિઓ તથા ધર્મચક કોતરેલાં છે. આ સર્વ બૌદ્ધધર્મના નામે ચટાવી દેવાયું છે, છતાં એ ભૂલભર્યું છે, કારણ કે ત્યાં જે લેખ કોતરેલ છે એમાં નિમ્ન પંક્તિઓ વંચાય છે—
"१ निर्वाणलाभाय तपस्यियोग्ये शुभे गृहेर्हत्प्रतिमा प्रतिष्टिते
२ आचार्यरत्नं मुनिवरदेवः विमुक्तये कारय दीर्घ()तेज " જૈનસાહિત્યના કેટલાયે ઉલ્લેખે ઉપરથી એનું જૈનત્વ સિદ્ધ થાય છે. વળી પ્રાચીન ગુર્નાવલી અને તીર્થમાળાઓમાં પણ એ સંબંધી વાત છે.
મી. ફરગ્યુસને એક સ્થાન પર લખ્યું છે કે જેઓએ ગુફાઓના સર્જન કર્યા નથી.' અને બીજે સ્થળે લખે છે કે – ‘જેને ગુફામંદિર એટલાં જુનાં નથી કે જેટલાં અન્ય બે