Jain_Satyaprakash 1954 07

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 17

અંક : ૧૦ ] કર્મ–મીમાંસા
[ ૧૮૩ નિર્ણય માન વધારે ઠીક લાગે છે. બૌદ્ધ દાર્શનિકો એ જ અભિમત ઉચ્ચારે છે, એટલે બૌદ્ધો પણ કહે છે કે –કમને લીધે સંસારનો પ્રવાહ ધપે છે. ફળના સંબંધમાં કર્મ સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે. ઈશ્વરની કે બીજા કોઈની દખલગીરીની જરૂર નથી. ફળની બાબતમાં જૈનદર્શન પણ કહે છે કે કર્મ સંપૂર્ણ રાધીન છે, વચમાં ઈશ્વરની કંઈ જરૂર નથી. પુરુષકૃત કર્મ કોઈવાર અફળ જતું જણાય તો પણ વચ્ચે ઈશ્વરને સંડોવવાની જરૂર નથી. કારણ કે કર્મનું ફળ તે અવશ્ય મળવાનું જ છે, ફળમાં કદાચ થોડી વધારે પણ વાર લાગે, પરંતુ કર્મનું ફળ ન મળે એવું તો કદાપિ ન બને. વખતે પાપી માણસ પણ સુખી દેખાય અને સારા માણસ દુ:ખી દેખાય, પરંતુ એટલા ઉપરથી કર્મનાં ફળ મળતાં જ નથી એમ સિદ્ધ થતું નથી. કેટલીક વખત હિંસક મનુષ્યને સમૃદ્ધિવંત અને ધાર્મિક માણસને દરિદ્રી જોવામાં આવે છે તે અનુક્રમે પૂર્વે કરેલા પાપાનુબંધી પુણ્યકર્મ અને પુણ્યાનુબંધી પાપકર્મને આભારી છે. હિંસા અને ધર્મિકતા એ કોઈ કાળે નિષ્ફળ નહીં નીવડે. જન્માંતરે પણ એ કર્મનાં ફળ ભોગવવાનાં જ રહે છે. એટલે કે કર્મ અને કર્મફળની વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવને કોઈ પ્રકારને વ્યભિચાર નથી. માટે ફળ ઉપજાવવા માટે વચમાં કર્મફળ નિયતા ઈશ્વરને કંઈ સ્થાન નથી.
હવે મીમાંસકોએ યાગાદિ કર્મજન્ય એક “અપૂર્વ ' નામનો પદાર્થ સ્વીકાર્યો છે. તેમની દલીલ એવી છે કે મનુષ્ય જે કાંઈ અનુષ્ઠાન કરે છે તે તો ક્રિયારૂપ હેવાથી ક્ષણિક હેય છે એટલે તે અનુછીનથી “અપૂર્વ ' નામનો પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, જે યાગાદિ કર્મ-અનુષ્ઠાનનું ફળ આપે છે. એ અપૂર્વ પદાર્થની વ્યાખ્યા કુમારિલે કરી છે કે અપૂર્વ એટલે ગ્યતા. યાગાદિ કર્મનું અનુદાન કર્વામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે યાગાદિ કર્મ અને પુરુષ એ બંને
સ્વર્ગરૂપ ફળ ઉત્પન્ન કરવા માટે અસમર્થ—અયોગ્ય હોય છે, પણ અનુષ્ઠાન પછી એક એવી યોગ્યતા ઉત્પન્ન થાય છે કે જેથી કતને સ્વર્ગ ફળ મળે છે. એ યોગ્યતા પુરુષની માનવી કે યજ્ઞની એ વિશે આગ્રહ કરે નહિ પણ તે ઉત્પન્ન થાય છે એટલું પર્યાપ્ત છે.
બીજા દાર્શનિકો જેને સંસ્કાર, યોગ્યતા, સામ, શક્તિ કહે છે તેને માટે જ મીમાંસકોએ “અપૂર્વ' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, છતાં તેમનું માનવું છે કે વેદવિહિત કર્મજન્ય જે સંસ્કાર કે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે તેને માટે જ “ અપૂર્વ ' શબ્દનો પ્રયોગ કરે, અન્ય કર્મજન્ય સંસ્કાર માટે નહિ. અપૂર્વ કે શક્તિનો આશ્રય આત્મા છે એમ મીમાંસકો માને છે, અને આત્માની જેમ અપૂર્વને પણ અમૂર્ત માને છે. વળી અમૂર્ત એ મીમાંસકોને મતે સ્વતંત્ર પદાર્થ છે.
અહીં કામનાજન્ય કર્મ યાગાદિ પ્રવૃત્તિ અને યાગાદિ પ્રવૃત્તિજન્ય અપૂર્વ એ ક્રમ છે. એટલે કામ, તૃષ્ણ એ જૈન દર્શન માટે હૃદયના પરિણામરૂપ ભાવક, યાગાદિ પ્રવૃત્તિ એ ગવ્યાપાર અને અપૂર્વ એ દ્રવ્યકમ કહી શકાય.