Jain_Satyaprakash 1954 07

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521712/1

Page #1

T
ITULUI
श्रीजन र
તત્રી ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ
તા. ૧૫-૭-૫૪ : અમદાવાદ વર્ષ ૧૯: અંક : ૧૦ ] [ ક્રમાંક : ૨૨૬ |
ACHARYA SRI KAILASSAGARSURI GYAN MANDIR SHREE SAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA
kobs Gandhinagar - 382 007. P 079)2326752, 23272n૮ 18.
Fax (679)232752 ; For Private And Personal Use Only

Page #2

વિષય :
'ક ઃ ૧. હિંસા—અહિંસા વિવેક :
૨. ગુટ્ટા અને જૈન શ્રમણા :
૩. ઉદયન—વિહાર :
विषय-दर्शन
૪. સ. ૧૫૦૪ કે વિજયયંત્ર– પટ્ટકા લંદન–પ્રવાસ :
૫. કર્મમીમાંસા :
૬. સિદ્ધાચલગજલ (યતિ કલ્યાણ રચિત) પૂ. મુ. શ્રીકાંતિસાગરજી :
૭.
જીરાવલા પાર્શ્વનાથ–
તીર્થં સ્થાપનાના સમય ઃ
૮. રેલુઆ' સંજ્ઞક પાંચ રચનાયે :
લેખક :
પૂ . ૫. શ્રી ધવિજયજી
શ્રી. મેાહનલાલ દી. ચોકસી :
૫. શ્રી. લાલચદ્ર ભ. ગાંધી :
શ્રી. અગરચંદજી ભવરલાલજી નાહટા :
માસ્તર શ્રી. ખુબચંદ કેશવલાલ :
૫. શ્રી. લાલચંદ્ર ભ. ગાંધી :
શ્રી. અગરચંદજી નાહટા :
પૃષ્ઠ :
૧૬૯
૧૭૨
૧૭૪
१७७
૧૮૧
૧૮૪
૧૯૦
ટાઈટલ પેજ ૩
નવી મદદ
૨૫) પૂ. આ. શ્રી. આનંદસાગરસુરીશ્વરજી મ. ના ઉપદેશથી ખેતિયા શ્રીસંધ તરફથી પ્રતિષ્ઠા મહાત્સવના પ્રસ ંગે : ખેતિયા

Page #3

૪ ગ્રામ II, अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक
मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक समितिनुं मासिक मुखपत्र जेशिंगभाईनी वाडी : घीकांटा रोड : अमदावाद (गुजरात)
વર્ષ : ૨ | વિક્રમ સં. ર૦૧૦: વીર નિ. સં. રક: ઈ. સ. ૧૯૫૪ | સંવ : ૨૦ | અષાઢ સુદિ ૧૫ ગુરુવાર : ૧૫ જુલાઈ
क्रमांक २२६
હિંસા-અહિંસા વિવેક
લેખક : પૂ. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજ્યજી (૧) હિંસાની સમજણ –
વિશ્વમાં કેટલાક શબ્દો અને તેને અનુરૂપ કેટલીક વિચારણાઓ એવી હોય છે કે જે જગતના દરેક સમજુ છેવોને માન્ય હોય છે. “હિંસા ન કરવી” એમાં કોઈપણ સુજ્ઞ વિરોધ નહિ કરે પણ હિંસા કહેવી કોને ? એ વિચારમાં ઘણા મતે પડી જશે. હિંસાનું સ્વરૂપ-સત્ય સ્વરૂપ ન સમજાય ત્યાં સુધી જીવ રચિ અને શક્તિ હોવા છતાં હિંસાથી બચી શકતો નથી. કેટલીક વખત હિંસા અને અહિંસાના સ્વરૂપના ગોટાળાને કારણે જીવ જ્યાં ખરેખર હિંસા હોય છે ત્યાં અહિંસા માને છે અને મનાવે છે. એ જ પ્રમાણે જ્યાં અહિંસા હોય છે ત્યાં હિંસા માને છે અને મનાવે છે. આ પરિસ્થિતિમાં હિંસાથી બચવા માટે અને અહિંસાને ઉપાસવા માટે તેને વિવેક જાણવો જરૂરી છે.
હિંસા એ શું છે ? એ જ્યાં સુધી ખરેખર ન સમજાય ત્યાં સુધી તેનાથી વ્ર , થઈ શકતો નથી. હિંસા છોડવા માટે તેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણવું આવશ્યક છે. હિંસાનું સ્વરૂપ આ છેઃ
મરચોપાત્ પ્રાળચોળે હિંસ | ૭ | ૮ | (તત્ત્વાર્થાધિગમ.) પ્રમાદવાળો જે જીવા તેની જે મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ તેથી થતું જે પ્રાણવ્યપણ-પ્રાણથી æા પાડવું–તે હિંસા છે. હિંસાનું આ સ્વરૂપ સાંગોપાંગ છે. હિંસા કરીને જીવ કર્મથી ભારે થાય છે, તેને પરિણામે તેને દુર્ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે, તે હિંસા-ઉપરનું સ્વરૂપ બરાબર ખ્યાલમાં હોય તે તરત ઓળખાઈ જાય છે. ઉપરના સ્વરૂપથી નીચે પ્રમાણે વિચારણા ફલિત થાય છે
૧ પ્રમાદી જીવ પ્રાણ ટા પાડવાનો વિચાર કરે તે હિંસા છે. 3 પ્રમાદી જીવ પ્રાણ છૂટા પાડવાનાં વચન બોલે તે હિંસા છે.

Page #4

૧૭૦ ] શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧ ૩ પ્રમાદી જીવે પ્રાણ છૂટી પાડવાની કાયા કરે તે હિંસા છે. ૪ પ્રમાદી જીવ પ્રાણ છૂટા પાડવાના વિચાર-વાણી સેવે તે હિંસા છે. ૫ પ્રમાદી છવ પ્રાણ છૂટા પાડવાના વિચાર-કાયચેષ્ટા સેવે તે હિંસા છે. ૬ પ્રમાદી જીવ પ્રાણ છૂટા પાડવાના વાણી-કાચચેષ્ટા સેવે તે હિંસા છે. છે પ્રમાદી છવ પ્રાણ છૂટા પાડવાના વિચાર-વાણી-કાયચેષ્ટા સેવે તે હિંસા છે.
ઉપરના સાત વિકમાં-ભેદમાં હિંસા માત્ર આવી જાય છે. રાત્મ-હિંસા, પરાત્મ હિંસા, માનસિક, વાચિક અને કાયિક હિંસા; બેથી થતી હિંસા અને ત્રણથી હિંસા એમ જુદી જુદી સર્વ હિંસાઓ ઉપરના વિકલ્પોમાં સમાઈ જાય છે.
હિંસાનું આ સ્વરૂપ સર્ભે બુદ્ધિથી વિચારણીય છે. જીવ પ્રમત્ત હોય, તેની પ્રવૃત્તિ થતી હોય અને પ્રાણનું વ્યપરોપણ થાય ત્યારે હિંસા થાય છે એટલે હિંસામાં પ્રાણના વ્યપરોપણ કરતાં પણ પ્રમા–જીવની પ્રવૃત્તિ પ્રધાનતા ભગવે છે.
જીવનું પ્રાણવ્યપરપણ એટલે પ્રાણથી છૂટા પડવું તે બે પ્રકારે છે. એક સ્કૂલ અને બીજું સુમે. સ્થૂલ પ્રાણવ્યપરપણુ: પણ અંશથી અને સર્વથી એમ બે પ્રકારે છે. સુક્ષ્મ પ્રાણ
વ્યપરપણ અલ્પાંશે અને મહાશે એમ બે ભેદે છે. સૂક્ષ્મ પ્રાણવ્યપરોપણ એટલે અભ્યન્તર પ્રાણથી છૂટો કરવાપણું. અભ્યન્તર પ્રાણથી જીવ એક રીતે છૂટો પડતો નથી–પાડી શકાતે નથી. અભ્યતર પ્રાણુ જે દબાય છે-કાર્યક્ષમ રહેતા નથી એ જ તેનું છૂટી :પડવાપણું છે. જીવ અભ્યન્તર પ્રાણથી સર્વથા છૂટો પડતો નથી.
જ્યાં પ્રમત્ત યોગ છે ત્યાં ઉપરના પ્રાણપપણમાંથી કોઈ પણ પ્રકારનું પ્રાણવ્યપર પણ અવશ્ય હોય છે. પણ ઉપરના પ્રાણુવ્યપરપણમાંથી કોઈ એક પ્રકારનું પ્રાણવ્યપરોપણ થતું હોય ત્યાં પ્રમત્ત યોગ હોય અને ન પણ હોય.
શંકા–ઉપરના સ્વરૂપથી એટલું સેક્સ સમજાય છે કે પ્રાણવ્યપરોપણ અને પ્રમાદયોગ એ બેમાં હિંસામાં અગત્યનો ભાગ પ્રમાદ ભજવે છે. યોગ બીજી રીતે કહીએ તે પ્રમાદને યોગ એ હિંસામાં સર્વસ્વ છે તેમાદયો કે પ્રમો:-હિંસા-એ પ્રમાણે સૂત્રમાં ન કહેતાં પ્રમાતિ પ્રગષ્યવોવા-એમ કહેવાની શી જરૂર પડી ? ટૂંકમાં કહીએ તે હિંસાના સ્વરૂપમાં પ્રાણુવ્યપરપણું પદ શા માટે છે?
સમાધાન–પ્રાણવ્યપરપણ એ હિંસાની ખરેખરી સ્થિતિ છે. જે પ્રાણવ્યપર પણ એમ કહેવામાં ન આવે અને “પ્રમત્તયોગ” એટલું જ કહેવામાં આવે તે હિંસા ખરેખર શું છે એ ન સમજાય. હિંસા એટલે પ્રાણવ્યપર પણ. તે શાથી થાય છે ? પ્રમત્ત જીવના ચોગથી. એટલે પ્રમત્ત વનો યોગ એ કારણ છે અને પ્રાણવ્યપરોપણ એ કાર્ય છે.
વિશ્વમાં અનંતાનંત જીવો છે. સર્વ છે એક પ્રકારના નથી. જુદા જુદા પ્રકારના છે. સર્વ જીવોને મુખ્ય વિભાગમાં વહેંચી દઈને સમજવા હોય તે તે ચાર પ્રકારમાં વહેંચી દેવાય. હિંસાના સ્વરૂપમાં આ ચાર પ્રકારની સમજણ વિશેષ કામમાં લાગે છે. સુક્ષ્મ જીવો, બાદર છો, ત્રસ જીવે અને સ્થાવર જીવે – એ તેનાં ચાર પ્રકાર છે.

Page #5

અંક : ૧૦ ]
હિંસા-અહિંસા વિવેક
૧. આંખથી ન દેખી શકાય એવા શરીરવાળા જીવા સમ છે.
૨. આંખથી દેખી શકાય એવા શરીરવાળા જીવા ખાદર છે.
૩. હલનચલન કરી શકે એવા જીવા ત્રસ છે.
૪. હલનચલન ન કરી શકે એવા જીવા સ્થાવર છે.
જે વા સક્ષ્મ છે તેનું પ્રાણવ્યપરાપણ થતું નથી. બીજાનું પ્રાણવ્યપરાપણું તે કરી શકતા નથી અને તેઓનુ પ્રણવ્યપરાપણ ખીન્ન કરી શકતા નથી એ વસ્તુસ્થિતિ છે, છતાં તે જીવાને પ્રબલ પ્રમાદ દશા છે અને તે કારણે તેનો કાયયેાગ ભયંકર પ્રાણવ્યપરાપણની શક૨તા જેટલા કર્મબંધ કરાવે છે. ખીજા જે જીવે છે તે સુક્ષ્મ વાતે પ્રાણથી છૂટા પાડી શકતા નથી. તેને પણ જો તેવા પ્રકારો । — પ્રમત્ત દશાવાળા યોગ ચાલુ હાય તો તેઓના પ્રાણવ્યપરાપણુને નિમિત્તે થતા કર્મબંધ થાય છે.
[ ૧૭૧
સૂક્ષ્મ સિવાયના બાકીના ત્રણે પ્રકારના જીવાનુ પ્રાણવ્યપરાપણ પ્રમાદને પરવશ પડેલા જીવા અનેક પ્રકારના સ્વાર્થ સાધવા માટે કરે છે અને ક઼મ બાંધે છે.
મદ્ય, વિષય, ક્યાય, નિદ્રા અને વિકથા એ પાંચ પ્રમાદ છે. એ પ્રમાદવાળા આત્મા તે પ્રમત્ત છે, જીવમાં પ્રમાદ ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં હાય છે, જેટલા પ્રમાણમાં પ્રમાદનું બળ ઓછુવસ્તુ હેય છે તેટલા પ્રમાણમાં વની પ્રમત્ત દશા પણ એછીવત્તી હાય છે. જીવની પ્રમત્ત દશા જેટલી તીત્ર તેટલી તેનાથી થતી હિંસા તીત્ર અને જેટલી મદ તેટલી હિંસા પણ મંદ હોય છે,
હિંસાથી છૂટવા ઈચ્છનારે પોતાની પ્રમત્ત દશા દૂર કરવા-સદન્તર દૂર કરવા–એઓછી કરવા સતત પ્રયત્નશીલ રહેવું. પ્રમત્તદશા ઉપર કાપ મૂકવા જે જીવ ઈચ્છતા નથી—તે તરફ જેનું લક્ષ્ય નથી તે કદાચ કેટલીક વખત બહારથી હિંસાથી બચેલા જણાતા હોય તો પણ ખરેખર ખચ્યા નથી અને પ્રમત્ત દશા જેની ઘટતી જતી હાય એવા આત્માઓ બહારથી હિંસાથી છૂટેલા ન જણાતા હોય તો પણ વાસ્તવિક રીતે હિંસાથી છૂટતા જતા હોય છે. હિંસાનુ પ્રાથમિક-મૂળભૂત સ્વરૂપ આ છે. આ સ્વરૂપને સમજ્યા વગર પોતાના મંતવ્યોને આગળ કરીને વિશ્વમાં અહિંસા તે હિંસાની સેળભેળવાળાં અનેક મતવ્યા ચાલે છે.
હિંસા એ ખરેખર શું છે ? એ સમજવા ઈચ્છનારે તેના સ્વરૂપમાં જે સેળભેળ થઈ ગઈ છે અને વિશ્વમાં જે સેળભેળવાળા વિચાર વ્યાપક બન્યા છે તેનાથી ચેતતા રહેવું જોઈએ. જો એ મિત્ર વિચારા સાચા માની લેવાય અને તે પ્રમાણે જીવનનું ઘડતર થાય તેા પરિણામે જીવ હિંસાથી બચી શકતો નથી પણ માહિંસામાં ફસાઈ પડે છે.
ઈં
શબ્દથી ગભરાવાની કે લલચાવાની જરૂર નથી. જરૂર તે છે સ્વરૂપથી ગભરાવાની અને લલચાવાની. હિંસાના મતવ્યેાની મીમાંસા હવે પછી કરવામાં આવશે. ( ચાલુ )

Page #6

ગુફાઓ અને જૈન શ્રમણો
લેખક:-શ્રીયુત મેહનલાલ દીપચંદ શેકસી
એક એવી માન્યતા પ્રવર્તી રહેલી જવાય છે કે ગુફાઓના ઉત્પાદક કિંવા ગુફાઓમાં રહી ધ્યાન ધરનાર કેવળ બૌદ્ધ સાધુઓ હતા પણ શોધખોળથી સાબિત થયું છે કે એ માન્યતા સર્વથા સાચી નથી જ. જૈનધમ શ્રમણો પણ કર્મનિર્જરા અર્થે ધ્યાનમાં એકાગ્રતા ધારણ કરવાના હેતુથી ગુફાઓને આશ્રય લેતા હતા. ભારતવર્ષના જુદા જુદા ભાગમાં જે ગુફાઓ આજે જોવાય છે એમાં જૈનધર્મો શ્રમણોના વસવાટવાળી-જૈનધર્મના સાહિત્ય ઉપર પ્રકાશ પાડગ્નાર ચિત્રોવાળી ગુફાઓ પણ છે જ. “ખંડિયેરકા વૈભવ'નામક હિંદી પુસ્તકમાં પુરાતત્ત્વના ઊંડા અભ્યાસી મુનિ શ્રી કાન્તિસાગરજીએ જે વિસ્તારથી એ સંબંધમાં નોંધ લીધી છે અને અહીં સાર માત્ર રજુ થાય છે.
જેન-ગુફાઓ ઠીક પ્રમાણમાં મળી આવી છે. એમાં અધ્યાત્મમાં મગ્ન રહી એકાન્ત શાન્તિને અનુભવ કરનાર અને આત્મતત્ત્વના રહસ્યમાં અવગાહન કરનાર વ્યક્તિઓ મુખ્યત્વે વસતી હતી. પ્રાકૃતિક વાતાવરણની સાનુકૂળતાથી આવા સ્થાનોમાં ઇષ્ટસિદ્ધિને વેગ સહજ મેળવી શકાતે. સંસ્કૃતિ, પ્રકૃતિ અને કળાને ત્રિવેણી સંગમ આત્મામાં કઈ અને ભાવ પ્રગટાવતે. સ્વભાવિક રીતે જ ચિત્તવૃત્તિઓ સ્થિર થવાને વેગ ઉત્પન્ન થતું. એમાં ગુફામાંની કોતરેલી કળાપૂર્ણ જિનપ્રતિમાઓના દર્શનનો સહકાર મળતો. રાગ, દ્વેષ, મદ, પ્રમાદ વગેરે દૂષણથી મુક્ત થવામાં વીતરાગ પ્રતિમાનું અવલંબન ખરેખર અદ્ભુત સાધન જેવું નીવડતું. કેટલીક ગુફાઓ તે એવી છે કે જ્યાંથી એકવાર જોયા પછી, ખસવાનું મન નથી થતું! એમાં યથાર્થ રીતે આલેખાયેલ જિનમૃનિ અને એ પાછળ શિલ્પકારની લાંબા કાળની સાધના મંત્રમુગ્ધ બનાવી દેતી. પ્રેરણાત્મક જાગૃતિને સર્જન કરવામાં કળાકારે દોરેલી પ્રત્યેક રેખાઓ સુંદર ભાગ ભજવતી. આત્મસ્થ સૌન્દર્યના સાચા દર્શન કરવાના અભિલાવીએ જીવનને સાધનામય બનાવવું જોઈએ. શ્રમણ સંસ્કૃતિનું આ લક્ષણ છે.
વિદેશી ધમાં મી. ફરગ્યુસનનું નામ અગ્રપદે આવે છે. એમણે જૈન રેથાપત્ય પર પણ પ્રકાશ પાથર્યો છે. પરંતુ જેનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ વચ્ચે રહેલા ભેદને બરાબર નહીં સમજવાને લીધે ઘણી ભૂલો કરી નાંખી છે. દાખલા તરીક–રાજગૃહીના સોનભંડારની વાત લઈએ. એમાં જેનમૂતિઓ તથા ધર્મચક કોતરેલાં છે. આ સર્વ બૌદ્ધધર્મના નામે ચટાવી દેવાયું છે, છતાં એ ભૂલભર્યું છે, કારણ કે ત્યાં જે લેખ કોતરેલ છે એમાં નિમ્ન પંક્તિઓ વંચાય છે—
"१ निर्वाणलाभाय तपस्यियोग्ये शुभे गृहेर्हत्प्रतिमा प्रतिष्टिते
२ आचार्यरत्नं मुनिवरदेवः विमुक्तये कारय दीर्घ()तेज " જૈનસાહિત્યના કેટલાયે ઉલ્લેખે ઉપરથી એનું જૈનત્વ સિદ્ધ થાય છે. વળી પ્રાચીન ગુર્નાવલી અને તીર્થમાળાઓમાં પણ એ સંબંધી વાત છે.
મી. ફરગ્યુસને એક સ્થાન પર લખ્યું છે કે જેઓએ ગુફાઓના સર્જન કર્યા નથી.' અને બીજે સ્થળે લખે છે કે – ‘જેને ગુફામંદિર એટલાં જુનાં નથી કે જેટલાં અન્ય બે

Page #7

અંક : ૧૦ ] ગુફાઓ અને જૈન શ્રમણે
| [ ૧૭૩ સંપ્રદાયનાં છે. એમાંનું એકાદ પણ નવમી સદી પૂર્વેનું નથી !' આ લખાણ પણ બ્રમપૂર્ણ છે. વિના રોકટો કે કહી શકાય તેમ છે કે જેટલી પણ અતિપ્રાચીન ગણાતી ગુફાઓ ઉપલબ્ધ થઈ છે, એમાંની ઘણીનું નિર્માણ જેને દ્વારા થયેલ છે.
સર્વથી પ્રાચીન ગુફાઓ ગિરનાર, બરાબર અને નાગાની પહાડીઓમાં આવેલી છે. એમાંની બેનો આપ તથા સ્નિગ્ધત્વ જોતાં એ મૌર્યકાલીન જણાય છે. વળી બીજી બે આવક સંપ્રદાયની છે, જે એક ફ્રેનમાંથી પ્રગટેલે સંપ્રદાય છે. અશોકના પુત્ર દશરથે એનું દાન કર્યું હતું. ઉદયગિરિ ખંડગિરિની ગુફાઓ તે આજે વિશ્વવિખ્યાત થયેલી છે જેના નિર્માતા, સમ્રાટ ખારવેલ જેનધમી હતા; એ વાત માટે સંચમાત્ર શંકા ધરવાપણું નથી જે. ગ્વાલિયર સ્ટેટ અંતર્ગત ઉદયગિરિ ( ભલસામાં ગુપ્તકાલીન જેન–ગુફા મંદિર છે. એમાં ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથની ભવ્ય પ્રતિમાં હતી, પણ અત્યારે તે કેવલ સર્પની ફણા બાકી રહેવા પામી છે. એમાં એક જૈન લેખ પણ છે. એનું પ્રથમ પદ નમઃ સિક્રેમ્યઃ ' છે અને મુનિશ્રીએ હિંદી પુસ્તકના પાના પાકમાં એની પંક્તિઓ જુદા જુદા સાત અંકામાં પ્રગટ કરી છે.
અંતમાં લખ્યું છે કે આ લેખ ગુપ્ત સંવત ૧૦૬ ને છે; અને એ વેળા કુમારગુપ્ત પહેલાનું રાજ્ય હતું.”
ઉપર મુજબ સામાન્ય ભૂમિકા પછી, જેગીમારા આદિ નામેવાળી ગુફાઓ સંબંધમાં ક્રમસર જોઈશું. એ વેતાંબર સંપ્રદાયની છે કે દિગંબર સંપ્રદાયની છે એ પ્રશ્ન મહત્ત્વને નથી. મુદ્દાની વાત તે એ છે કે એ સર્વ જૈનધર્મની પ્રાચીનતા પુરવાર કરતા જીવંત પુરાવા છે. એક કાળે ભારતના વિવિધ પ્રદેશમાં જેનધર્મની વિજય પતાકા ફરકતી હતી અને તીર્થકર દેવની અમૃતવાણી શ્રવણ કરી અહિક તેમજ પરલૌકિક કલ્યાણ સાધવામાં રત એવો અનુયાયી વર્ગ ના નહતા જ.
યાદ રાખવાનું છે કે જેમ મૃતિ ઓની મોટી સંખ્યા પાછળ સહજ કહી શકાય કે એને પૂજનાર સંખ્યા પણ એથી અતિ ઘણી હોવી જ જોઈએ, તેમ ગુફાઓ અને એમાંની કેટલીકમાં કોતરેલા કે ચિતરેલા સાહિત્યપ્રસંગો, મૂર્તિઓ આદિ દર્શાવે છે કે ધ્યાનમગ્ન બનનાર શ્રમણોની સંખ્યા પણ દીક પ્રમાણમાં હતી. વળી, એમાં મૂર્તિવિધાન અને ચિત્રકળાના અભ્યાસીઓ પણ
ખરા જ. તેમના માર્ગદર્શન વિના શિલ્પીનાં ટાંકણ કે ચિત્રકારની પીંછી ઓછી જ આજે વિશ્વને વિસ્મિત કરે તેવાં સર્જન કરી શકે !
પણ આજે આ વણસી જતા વારસા માટે આપણે કેટલી હદે ઉપેક્ષા સેવી રહ્યા છીએ! એકાદ ખાતુ છે કે જે આ સર્વની નેધ કરે, અને એનો શંખલાબદ્ધ ઇતિહાસ તૈયાર કરે ? કોણ કહે છે કે જેન સમાજ પાસે ધન નથી ? કદાચ મધ્યમકક્ષી સમાજમાં ઓતપ્રોત થનાર
વ્યકિત એ સામે નન્નો વદવા જાય તે આપણે ઉજવેલા છેલ્લા પ્રસંગે જ એ સામે સાક્ષીરૂપે ઊભા રહે. ધર્મ માર્ગે ધન ખરચવું એ જરૂર આત્મકલ્યાણનું કારણ છે, છતાં આપણા પૂર્વજોની દીર્ધદષ્ટિ આપણે વીસરી ગયા છીએ એમ નથી લાગતું ? આપણે આજે કાયમી રચના ઊભી કરવાને બદલે માટી-ચૂના આદિની થોડા સમયની રચનાઓ પાછળ દ્રવ્ય ખરચી રહ્યા છીએ. એને શોભાવવા વીજળીની બત્તીઓ અને ઉપરછલા આડંબરમાં પાણી માફક નાણું વાપરતાં અચકાતા નથી. જ્યારે આજે સાહિત્યસર્જન અને ઐતિહાસિક વારસે શોચનીય દશામાં દબાતે પડ્યો છે. હવે દેશકાળનાં એંધાણ પરખાશે ખરાં ?

Page #8

ઉદયન-વિહાર [ઐતિહાસિક અનુસંધાન ]
[૪]
[ ગત અંક ૯: પૃ. 11 થી ચાલુ ]. લેખક. પં. શ્રીયુત લાલચંદ્ર ભગવાન ગાંધી, (વડોદરા)
ક મહારાજ કુમારપાલે સપાદલક્ષ દેશના શાકંભરીશ્વર આa (અર્ણોરાજ) રાજા સાથેના યુદ્ધમાં જે બાહુ-પરાક્રમ દર્શાવ્યું હતું અને વિજય મેળવ્યો હતો, તેની કીર્તિગાથા અનેક મહાકવિઓએ ઉચ્ચારી હતી. તે સમયના શિલાલેખમાં, તામ્રપત્રોમાં અને તાડપત્રીય પુસ્તિકાઓમાં “નિજ-ભુજ-વિક્રમ-રણાંગણ-વિનિતિ-શાકંભરી-ભૂપોલ” એવું વિશેષણ કુમારપાલ ભૂપાલ સંબંધમાં વપરાયેલું છે. જેસલમેર અને પાટણના જેન ભંડારના વર્ણનાત્મક સૂચિપત્રોમાં (ગા. ઓ. સિ.) અમે દર્શાવેલ છે. અહીં તેની પુનકિત નહિ કરીએ. આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર “ચૌલુક્યવંશ' અપનામ સંસ્કૃત “યાશ્રય મહાકાવ્યના છેલ્લા પાંચ સર્ગોમાં (૧૬ થી ૨૦માં) વિરતારથી એનું વર્ણન કર્યું છે. અરાજે વિજયી કુમારપાલને પરણાવવા પિતાની પુત્રી સુરૂપવતી જહૃણા કન્યાને અનેક ઉત્તમ ગજ-રત્નાદિ ભેટ સાથે પાટણ મેકલાવી હતી, તે ત્યાં સર્ચ ૧૯, લે. ૨૧,૫૦ માં જણાવ્યું છે.
મહારાજા કુમારપાલને કેટલાક પરિશ્ય મેં “આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્ર” (ઐતિહાસિક પ્રામાણિક પશ્ચિય) નામના વિસ્તૃત નિબંધમાં પંદરેક વર્ષ પહેલાં આપ્યો છે. સુવાસ” માસિકના “શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય–વિશેષાંક’માંતથા હૈ સારસ્વત સત્ર' ગ્રંથમાં પ્રકાશિત થઈ ગયેલ છે, જિજ્ઞાસુ ત્યાંથી જોઈ શકશે. કુમારપાલ-પરિચાયક ઐતિહાસિક સાહિત્ય ગ્રંથને પણ નામનિર્દેશ ત્યાં કયો છે.
પાટણના કુમારવિહારનું સંસ્મરણ પ્રસ્તુત ઉદયન-વિહારની પ્રશસ્તિમાં (લે. ૮૧ માં) કરવામાં આવ્યું છે. તે ચિત્યમાં શ્રી આદીશ્વરની રૂપાની પ્રતિમા [દંડનાયક અંડે] કરાવી હતી–તેમ ત્યાં કરેલા વર્ણનથી જણાય છે. આ પ્રશરિત રચનાર પ્રબંધશતકાર મહાકવિ રામચંદ્ર “કુમારવિહારશતક ” નામના મનોહર સંસ્કૃત કાવ્યમાં પાટણના એ ભવ્ય કુમાર
* “વસતા ક્ષળા , ચેન તણ મુને સમન્ !
मात्रा सह गुरुं प्रेषीद्, आन्नस्ते दातुमात्मजाम् ॥ कन्याऽदाद् रेफभुग्नभ्रूजल्हणा-नामधेयतः । સુચા તમાચા પિતામ-સમ્ | ”
સં. યાશ્રય મહાકાવ્ય (સર્ગ ૧૯, લે. ૨૧,૫૦) –મિ. ભેગીલાલ જ, સાંડેસરાએ “ઇતિહાસની કેડી” પૃ. ૫૬ માં “ચલેખા વિજય પ્રકરણની નાયિકા ચન્દ્રલેખા વિદ્યાધરી તે અરાજની બહેન જલ્ડણાદેવી હોવી જોઈ એ.’ એવું કરેલું અનુમાન વાસ્તવિક લાગતું નથી. એ પ્રકરણરૂપક આધ્યાત્મિક છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જણાવ્યા પ્રમાણે જલ્પા એ અરાજની બહેન નહિ, પરંતુ પુત્રી હતી, એ ઉપરના લેખથી સમજી શકાય છે.

Page #9

અંક: ૧૦ ] ઉદયનવિહાર
[ ૧૭૫ વિહાર જિનમંદિરને સરસ ખ્યાલ આપ્યો છે. એ કાવ્ય સં. અવેચુરિ અને ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે જેના આત્માનંદસભા ભાવનગર તરફથી સં. ૧૯૬૬માં પ્રકાશિત થઈ ગયેલ છે.
પાટણના એ “કુમાર-વિહાર' જૈનમંદિરના મૂલનાયક (શ્રી પાર્શ્વનાથ)ની ડાબી બાજુએ રહેલા શ્રી અજિતનાથદેવના વેસ તત્સવ–પ્રસંગે ભજવવા માટે “ચંદ્રલેખાવિજય ' પ્રકરણ રૂપક રચાયેલું મળી આવે છે. જેસલમેર ભંડારના વર્ણનાત્મક સૂચિપત્રમાં (ગા. એ. સિ. નં. ૨૧, 4. સન ૧૯૨૩) સંસ્કૃતમાં અપ્રસિદ્ધ ગ્રન્થ-ગ્રન્થકૃતપરિચય (પૃ. ૬૪)માં મેં એનો પરિચય કરાવ્યો છે. તેના કર્તા દેવચંદ્ર કવિ, આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રના શિષ્ય હતા. પંચકી એ પ્રકરણરૂપક કુમારપાલની પરિષની પ્રેરણાથી રચાયેલું હતું-એમ ત્યાં કવિએ સૂત્રધારના શબ્દો દ્વારા સૂચવ્યું છે. મેં ત્યાં સંસ્કૃતમાં જણાવ્યું છે કે-ગળાકથન, કુમારવઢવાણૂચિમાં હતુતિત્ર દફતે –અથોત અર્ણોરાજને મંથન (પરાસ્ત કરવી. રૂપ કુમારપાલની વીરતાને સૂચવતી સ્તુતિ આ રૂપકમાં જોવામાં આવે છે. મારા આ કથનના આશયને ન સમજવાથી કેટલાક સાસરેએ જુદી રીતે તેને પરિચય કરાવ્યો છે. સદ્ગત સાક્ષર મેહનલાલભાઈ દ. દેશાઈએ સન ૧૯૩૩ના ‘જેન સાહિત્યના ઇતિહાસ' (પૃ. ૨૮૦) માં પેરા ૪૦૧માં જણાવ્યું કે- અરાજનું મન્થન કરવામાં કુમારપાલનું વીરત્વ સૂચવવા માટેનું આ પ્રશંસાત્મક નાટક છે.”
મિ. ભોગીલાલ જ. સાંડેસરાએ સન ૧૯૪પમાં પ્રકાશિત “ઇતિહાસની કેડી' પૃ. ૪૫માં જણાવ્યું છે કે—કુમારપાલે સપાદલક્ષના રાજા અર્ણરાજને હરાવ્યો તે પર કુમારપાલના વીરત્વને વર્ણવતું આ પ્રશંસાત્મક નાટક છે. વળી નાટક કુમારપાલની ખાસ આજ્ઞાથી લખાયું હોય એ પણ સંભવિત છે.”
–વાસ્તવિક રીતે એ પ્રકરણ રૂપક આધ્યાત્મિક સ્વરૂપનું છે, અને તે પરાક્રમી મહારાજા કુમારપાલની પરિપની પ્રેરણાથી રચાયેલું હાઈ પ્રારંભમાં પ્રસંગવશાત્ સૂત્રધારના શબ્દો દ્વારા કવિએ ગદ્ય-પદ્યમાં મહારાજા કુમારપાલને ઊંચિત પરિચય કરાવ્યો છે. તેમાં કુમારપાલે શાકંભરીધર અરાજને તથા માળવાના બલ્લાલને પરાસ્ત કર્યાને ઉલ્લેખ છે એથી એ ઘટના બન્યા પછી આ રૂપકની રચના થયેલી સમજી શકાય તેમ છે. આ પ્રકરણ રૂપક હજી અપ્રકાશિત હાઈ એ રૂપકના સુત્રધારના શબ્દો અહીં દર્શાવવામાં આવે છે–
__“सूत्र० आदिष्टोऽस्मि सततार्चिततरुणरोहिणीरमण-चूडामणि-चरण-प्रस द-समासादितोत्कटप्रतापालंकृत-राज्यकमला-विलाससदनस्य,
સમરાઝિર-વિકૃમ્ભમાંગ-ગારૂ-હોઇg-wત--[વિ]સ્તૃત-શિસ્ત્રીમુલ-મe-edशाकम्भरीश्वर-कीर्ति-कुसुमस्य,
मालवभूपाल-बल्लाल-मौलिकमलाचिंत-रणाङ्गणाधिदेवतस्य, आजन्मनिर्वाहित-सत्यवततिरक रस्कृत-कुन्तीसुतस्य, प्रत्यर्थिभूपाल-विलासिनि-निःश्वासपवन-प्रेङ्खोलनानवरत-प्रज्वलिताद्भुतप्रताप-दहनस्य,
નિરન્તર વાન-વાહિની-વાટું-પૂર–વમાન-યશો-રાગદ્યુતચ, સમન્વ-f-નાની-પૂર-પવિત્રિત-ત્રિભુવનસ્ય,
સર્વતોમુલાયમમિ-વત (૧) વાત-સંશ૪મૂવાઢ-મૌમિટ્ટી-મુકુટમળ-વિરજીપુતિ –વરણ-7-4ન્દ્રશ્ય,

Page #10

૧૭૬ ]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ | [ વર્ષ : ૧૯ श्रीकुमारपालदेवनरेन्द्रस्य परिषदा, यदद्य श्रीकुमारविहारे वामपाविस्थित-श्रीमदजितनाथदेवस्य वसन्तोत्सवे त्रैविद्यस्य श्रीदेवचन्द्रमुनेः कृतिश्चन्द्रलेखाविजय नाम प्रकरणमभिनेतव्यम् इति ।
(સમારમ્)दृष्टः क्वापि श्रुतो वा कथयत सदसि प्रेक्षकाः ! कोऽपि भूपः,
[स]त्ये शौर्य च दाने शरणमितवतां रक्षणे बद्धकक्षः । एनं मुत्तवा नरेन्द्रं समिति हठहृताराति-लक्ष्मी-प्रसक्त्या, ___ बिभ्राणं विक्रमाकं दिशि दिशि निहितप्रस्फुरत्-कीर्ति-हारम् ॥
કવિ – Uાવિનૈવ વીરેન, નારા-જૂથનાર ! अनात्तमन्दरागेण, हठालक्ष्मीः करे धृता ॥"
–ચંદ્રલેખાવિજ્ય પ્રકરણના પ્રારંભમાં ભાવાર્થ:--સતત પૂજેલા ચંદ્રમૌલિ (મહાદેવ)ના ચરણના પ્રસાદથી પ્રાપ્ત કરેલા ઉકટ પ્રતાપ વડે અલંકૃત કરેલ રાજ્ય-લક્ષ્મીને વિલાસ કરવાના ઘર રૂપ, એવા,
રણ-સંગ્રામમાં પુરાયમાને પ્રચંડ બહુદડમાં શોભતા ધનુષ્યમાંથી ફેંકાતા બાણ-સમૂહથી જેણે શાકંભરીશ્વરના કીર્તિ-કુસુમને ખંડિત કર્યું છે તેવા,
માળવાના ભૂપાલ બલ્લાલના મસ્તક-કમળ વડે જેણે રણાંગણના અધિદેવતાનું અર્ચન કર્યું છે એવા,
જીવન-પર્યત પાળેલા સત્યવતવડે જેણે કુંતી-સુત (યુધિષ્ઠિર-ધર્મરાજ)ને તિરસ્કૃત કર્યા છે. એવા અને પ્રતિપક્ષી–વૈરી રાજાઓની વિલાસિની(સુંદરી)ઓના નીસાસાના પવન–પ્રચાલનથી જેના અદ્દભુત પ્રતાપરૂપી અગ્નિ નિરંતર પ્રજવલિત છે, તેવા,
જેમની નિરંતર વહેતી દાન-વાહિતી (ન)ના પ્રવાહના પૂરમાં જેને યારૂપી રાજહંસ ઊછળી રહ્યો છે, તેવા,
જેની વિસ્તૃત કીર્તિરૂપી ગંગાનાં પૂરે ત્રણે ભુવનને પવિત્ર કર્યા છે, તેવા,
તરફ પસરતાં અત્યંત મહિમાવાળાં સૈન્ય વડે વશ કરેલા સકતા ભૂપાલાનાં મરતકાનાં મુકુટ-મણિનાં કિરણે, જેમના ચરણનખ-ચંદ્રને રપકલ છે, તેવા, નરેન્દ્ર કુમારપાલદેવની પરિષદે મને આદેશ કર્યો છે કે આજે કુમાર-વિહારમાં [ મૂલનાયકની ] ડાબી બાજુએ રહેલા શ્રી અજિતનાથદેવના વસતિત્સવમાં વિદ્યાત્રયી-વિદ દેવચંદ્રમુનિની કૃતિ ચંદ્રલેખાવિજય નામનું પ્રકરણ ભજવવું.” ચમત્કાર–પૂર્વક સૂત્રધાર
સભામાં રહેલા હું પ્રેક્ષકે ! સભ્યો ! રણસંગ્રામમાં હઠથી હરેલી શત્રુની લક્ષ્મીની અત્યંત આસક્તિથી દશે દિશામાં રથાપન કલા, અત્યંત ફરકતા વિક્રમાંક કાર્તિ-હારને ધારણ કરતા આ રાજાને મૂકીને એ કાઈ બીજો રાજા તમે કાંય જોયો કે સાંભળ્યું હોય તે કહે, કે જે સત્યમાં, શૌર્યમાં, દાનમાં અને શરણાગનના રક્ષણમાં બદ્ધકક્ષ (તત્પર) હોય.
અદ્વિતીય એવા જે વીરે એકલાએ જ અરાજ ( અન્ન રાજા, બીજા પક્ષમાં સમુદ્ર)નું મથન કરવાથી મંદ રાગ ગ્રહણ કર્યા વિના (બીજા પઢામાં મંદર-અગ-પર્વત) હાથી લક્ષ્મી ( વિષ્ણુના પક્ષમાં) કુમારપાલના પક્ષમાં રાજ્ય લક્ષ્મી, હાથમાં ધારણ કરી છે.” (ચાલુ)

Page #11

सं. १५०४ के विजययन्त्रपट्टका लंदन प्रवास
लेखक : श्रीयुत अगरचंदजी भंवरलालजी नाहटा. भारतीय चित्रकला की परम्परा अतिप्राचीन है । राजमहलों, सभाभवनों की शोभाकी अभिवृद्धि के निमित्त निर्मित भित्तिचित्रों का उल्लेख प्राचीनतम जैनागमादिमें पाये जाते ही हैं । उन वर्णनोंमें कई ऐसे विशिष्ट चित्रकारोंका भी निर्देश है जिनको इस कलामें सिद्धि मिली थी। किसी व्यक्तिविशेषके लघुतम अवयवको देखकर वे उसका सम्पूर्ण तादृश चित्र बनाने में सिद्धहस्त थे । पशु-पक्षियों आदिके चित्र भी इतने सुन्दर और बहू बनाये जाते थे कि बहुतवार दर्शक उन्हें सजीव समझकर पकड़नेके लिये हाथ डालने पर हास्यास्पद बनते थे । घरों की शोभा प्रमुख उपादनों में चित्रोंके निर्माणको महत्त्वपूर्ण स्थान प्राप्त था ।
भित्तिचित्रों के साथ सचित्र वस्त्रपटों का भी प्राचीन कथाग्रन्थोंमें बहुशः उल्लेख आता है । विशेषतः अभिलपित पूर्वजन्म संबन्धित वरकी प्राप्तिके प्रसंग में कन्या अपने पूर्व जन्मके वृतान्तको वस्त्रपट पर चित्रित करवाके सखियोंके द्वारा प्रदर्शित करवाती थी । तदंकित भावों को परिलक्षित कर ठीक समाधान कर देने पर उपलक्षित वरकी प्राप्ति हो जाती । रूपवती कन्याओंके चित्र राजा - राजकुमार आदिको बताये जाते और उससे प्रभावित होकर वैवाहिक सम्बन्धी स्थिरता आदि प्रयासोंका वर्णन भी अनेक कथाओं में मिलता है । इससे भित्तिचित्रोंके साथ ही चित्रपटोंकी प्राचीनताका भी पता लगता है ।
कालचक्रकी परिवर्तन शीलता से नवीन वस्तु पुरातनमें परिणत हो क्रमशः विलुप्त होती जाती है। आजका बालक थोड़े वर्षोंमें वृद्ध हो कालकवलित हो जाता है, इसी तरह जगत् के अन्य पदार्थ भी परिवर्तित होकर विनाश और उत्पत्तिके चक्रमें चकित होते रहते हैं । प्राचीन भित्तिचित्रों एवं पट (वस्त्र) चित्रोंका अस्तित्व न रहना भी उसी कालका प्रभाव है। प्राचीन चित्रकला के कुछ परवर्त्ती नमूने गुहाचित्रोंके रूपमें ही आज हमें देखने को मिलते हैं। वस्त्र तो बहुत जल्दी ही जीर्णशीर्ण हो जाते हैं इसलिए प्राप्त चित्रपटोंकी प्राचीनता ६०० वर्षोंकी ही समझिये । उपलब्ध वस्त्रपटोंमें हमारे संग्रहका तरुणप्रभसूरि और पार्श्वनाथका चित्रपट संभवतः सर्व प्राचीन है जिसका निर्माण सं. १४०० के आसपास में हुआ था । इसका फोटो एवं कुछ विवरण उत्तरप्रदेश के जर्नल में प्रकाशित हो चुका है। इसी समयके लगभग की वस्त्र पर लिखी एक धर्मविधि प्रकरण व कच्छुली रासकी प्रति प्राणके फोफलिया वाड़े के ज्ञानभंडारमें सुरक्षित है, जिसके प्रथम पृष्ठ में सरस्वतीका चित्र भी है ।
पन्द्रहवीं शतीके एक अन्य जैन चित्रपटकी प्रतिकृति सन् १९९३ के दि जर्नल ऑफ इण्डियन आर्ट एन्ड इण्डस्ट्री के पृ. १२७में अमरीका के बोस्टन म्यूजियम के हिन्द कलाविभाग के क्यूरेटर डा. आणंदकुमारस्वामीके जैन आर्ट नामक निबन्धमें प्लेट नं. १२ चित्र नं. ५७में
3

Page #12

१७८] શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[वर्ष : १० छपी है । इसी शताब्दीका एक चित्रपट पाटणके भंडारमें है जो बहुत सुन्दर है, बीकानेरके खरतर आचार्यगच्छके भंडारमें एक पंचतीर्थी पट श्रीजिनभद्रसूरिजीके लेख सहित देखा गया था। सोलहवीं शतीके तो अनेक सचित्र पट प्राप्त हैं जिनमेंसे उपकेशगच्छीय ऋषिमण्डलयन्त्र सं. १५७१ लिखितका परिचय आत्मानंद शताब्दी स्मारक ग्रंथमें डा. हीरानंदने प्रकाशित किया है । खरतरगच्छीय उपाध्याय भक्तिलाभके सूरिमंत्रकल्पपट्टका ब्लाक श्री साराभाई मणिलाल नवाबके सूरिमंत्रकल्प ग्रंथमें प्रकाशित हुआ है । नवाबने इस पटको १५ वीं शतीका लिखा है पर भक्तिलाभ उपाध्यायका समय सोलहवीं शतीका निश्चित है । हमारे संग्रहमें एवं मुनि विनयसागरोपाध्यायजीके पासका वर्द्धमान विद्यापट भो सोलहवीं शतीका हो होना संभव है । इस शताब्दीके और भी कई सचित्र पट मिलते है । अढाईद्वीप, जंबूदीप लोकनाल, चौदह राजलोक आदिके चित्रपट भी हमारे संग्रहालयमें प्राचीन संग्रहीत हैं। यह परम्परा ६०० वर्षों से जैन समाजमें निरन्तर चली आ रही है । प्राचीन पटोंमें यंत्र मंत्र सम्बन्धित चित्रोंका प्राचुर्य है; यह मध्यकालीन तान्त्रिक प्रभाव और लोकविश्वासकी देन है । उन्नीसवीं शतीमें बडे बडे चित्रपटोंका भी निर्माण हुआ जिनमें शत्रुजय तीर्थपट सविशेष उल्लेखयोग्य है। इस शतीका बीकानेरमें चित्रित एक समवसरण पट हमारे संग्रहमें भी है।
सचित्र वस्नपटोंका प्रचलन न केवल भारतमें और जैन समाजमें ही था, पर बौद्ध व वैदिक परम्पराके एवं नेपाल, तिब्बतके अनेक सुन्दर और सचित्र पट पाये जाते हैं । तिब्बतमें इनका सर्वाधिक प्रचार था। पटना म्यूजियम आदि में तिब्बतीय बौद्रपट प्रचुरतासे संग्रहीत है। हमारे संग्रहका प्राचीन बौद्धपट प्राप्त सभी पटोंमें कला एवं प्रचीनताकी दृष्टिसे बहुत ही महत्त्वपूर्ण तथा उल्लेखयोग्य है। उसमें रंगोंको विविधता, बौद्ध मुद्राओंकी अनेकता, रेखाओंकी सूक्ष्मता आदि बहुत ही महत्वपूर्ण है । पटना स्थित श्रीजालानजीके संग्रहमें एक कथावस्तुका लम्बा चित्रपट दर्शनीय है।
भारतीय पुरातत्त्व एवं कलाकी मूल्यवान बहुसंख्यक सामग्री पाश्चात्य देशोंमें चली गयी है । ऊपर के बोस्टनके जैन चित्रपटका उल्लेख किया ही गया है। यहांकी हस्तलिखित प्रतियां, खुदाईसे प्राप्त वस्तुएं, सिक्के, चित्र आदि इतने अधिक और सुन्दर उपादान पाश्चात्य देशोंमें विखरे पड़े कि उनकी जानकारी प्राप्त करना ही पर्याप्त समय और श्रमकी अपेक्षा रखता है, इनमेंसे बहुतसी सामग्री तो ऐसी है, जिसके दूसरे नमूने ही नहीं मिलते । विविधदृष्टियोंसे उनका इतना अधिक महत्त्व है कि वहांकी सामग्रीके उल्लेख बिना यहांकी कला-परम्पराका इतिवृत्त सर्वाङ्गीण ज्ञात कर सकना अतिकठिन है।
___ प्रस्तुत लेख में एक ऐसे ही सचित्र-जैन चित्रपटका परिचय दिया जा रहा है जो कुछ वर्ष पूर्व लंदनके म्यूजियममें जाकर वहांकी शोभा बढा रहा है। लाभग १५वर्ष

Page #13

અંક : ૧૦ ] સં. ૧૫૦૪ કે વિજયયંત્ર પટ્ટકા લંદન પ્રવાસ [ ૧૭૯ पूर्व पालनपुरनिवासी पुरातत्त्व एवं कलाप्रेमी श्रीनाथालाल छगनलाल शाह बीकानेर आये
और कई दिन वहां रहे। उनके साथ कलासामग्री आदिके सम्बन्धमें चर्चा होते एकबार वस्त्रपट आदिकी बात निकली । उन्होंने हमारे संग्रहके वस्त्रपट देखकर श्रीजिनभद्रसूरि-प्रतिष्ठित एक बृहदाकार चित्रपटको लंदनके म्यूजियमको प्रदानकर देनेकी बात कही। हमने उसकी प्रतिकृति देखनेकी उत्सुकता प्रकट को तो उन्होंने बम्बई जाकर उसका फोटू भेज दिया।
इस पटका इतः पूर्व श्रीसाराभाई नवाबने सं. १९९२ के जैन सत्य प्रकाश पुस्तक २, अंक २ में प्रकाशित अपने 'सरस्वती पूजा अने जैनो' नामक लेखमें उल्लेख किया था। उन्होंने लिखा है-" पालनपुरना रहीश अने पुरातत्त्व संशोधनमा रस धरावता श्रीयुत नाथालाल छगनलाल शाहना संग्रहमा वि. सं. १५०४ नी सालमां कपड़ा पर चित्राएलो एक विजय. पताका यंत्र छे ते यंत्र ऊपरना मथालाना भागमां सोनानी स्याहीथी चीतरेखें सरस्वती देवीतुं एक सुन्दर चित्र छे जे हजु सुधी अप्रसिद्ध छ । तेमां पण देवीने चार हाथ छे तेनां आयुधो वगेरेनां वर्णन बराबर हालमां मने याद नथी अने तेमां कंइ विशिष्टता नहीं होवाथी तेनो उल्लेख हुँ अत्रे करी शकतो नथी."
प्रस्तुत चित्र पट नाथालालभाईके पास कहांसे आया इस विषयमें अनुसन्धान करने पर जैनयुगके सं. १९८४ (वर्ष-३ ) अंक ११ में स्वर्गीय मोहनलाल दलीचंद देसाईका "अमारो खेड़ानो ज्ञानप्रवास' शीर्षक भ्रमणवृत्तान्त में ज्ञातव्य जानकारी मिली, जो इस प्रकार है:-"खेड़ाना मोटा मंदिर (अमीझरा पार्श्वनाथ) मा रहेता भाग्यरत्न मुनि पासे केटलाक पुस्तकोनो संग्रह होवा उपरांत केटलाक कागलो ऐतिहासिक छे, तेमज एक विजयपताका यंत्र कपड़ा पर लखेलो छे ते कपड़ानी लंबाई ४ फुट ने ५ इंच अने पहोलाइ ३ फुटने ५॥ इंच छ । सं. १५०४ मां दीवाली दिने खरतर जिनभद्रसूरिसे लखेलो छे एवो नीचे प्रमाणे लेख छे:
“संवत् १५०४ वर्ष दीपोत्सवदिने लिखित प्रतिष्ठित श्रीखरतरगच्छाधीश्वर श्रीजिनभद्रसूरिभिरिदं जेत्रपताकाख्ययंत्र ।। सपरिवारस्य जैत्रं वांछितसिद्धिं कुरु कुरु स्वाहा॥"
आनी बे बाजुए रंगित कोर छे अने बीजी बे बाजुओ चित्रो आलेखेलां छे। ते चित्रो रजपूत शाला (School) नां छे । यंत्र लाल शाहीमा छ ।”
अभी ता. ३१ जनवरी १९५४ कलकत्तानिवासी श्रीगोपीकृष्ण कातोडियाके साथ W. G. आर्चर ( कीपर आफ इन्डियन सेक्सन विकटोरिया म्यूजियम लंदन ) हमारे संग्रहालयका अवलोकन करने बीकानेर पधारे तो उपर्युक्त विजययंत्रका फोटो दिखाने पर उन्होंने पहचान कर यह तो हमारे म्यूजियममें है, बतलाया। मैंने पूछा-क्या इनके संबन्धमें कोई लेख प्रकाशित हुआ है ? तो उन्होंने कहा-नहीं। अतः इस महत्त्वपूर्ण पटको कलाका सर्व प्रथम परिचय इसी लेखके द्वारा प्रकाशित किया जा रहा है :

Page #14

१८०]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ [ : १६
-विजययंत्र पट परिचयइसके दोनों बाजूमें वेलपत्तियोंका बोर्डर है जिसमें कमलके पुष्प बने हुए है। चित्रके ऊपर नीचे बोर्डर न होकर पाइपिंग मात्र है। ऊपरकी चित्रश्रेणीमें दाहिनेसे बांये सर्व प्रथम गणेश, ब्रह्मा, शिव, विष्णु और सरस्वतीके पांच सुन्दर चित्र हैं। मध्यमें विजयछत्र विराजमान है, जिसके उभयपक्षमें मयूरयुग्म सुशोभित हैं । तदुपरान्त दो देवियां तथा एक उद्यानका चित्र है जिसमें केला, खजूर आदिके वृक्ष तथा जलाशयके चारों ओर चार हाथी खड़े दिख़लाये हैं, एक हाथ अंतिम वृक्षके नीचे खड़ा सूड ऊंची किये फल तोड़ रहा है। इस पंक्तिके नीचे प्रतिष्ठा समयमें लिखी गयी अभिलेख पंक्ति है जिसकी नकल ऊपर दी जा चुकी है । दूसरी चित्रश्रेणीमें सर्व प्रथम देवी, वृक्ष, हाथी, एक देवीके पश्चात् छत्रधारी दाढीवाला पुरुष बैठा है जिसके समक्ष ठवणी और तदुपरि कोई वस्तु रखी है। उसके सामने एक हाथी व एक बैल है, उपरि भागमें एक पुरुष और स्त्री सामने विराजमान दिखाये हैं । तदनंतर विजयछत्रके नीचे मध्यमें दण्ड है जिसके दो पताकाएं बंधी हुई हैं, उनके दोनों ओर चन्द्र सूर्य तथा नीचे एक हाथी व द्रुमलताएं दिखायी हैं। उभय पक्षमें दो देवियां खड़ी हैं। तदनंतर हाथी पर छत्रधारी नरेश्वरादि बैठा है, फिर एक देवी व अश्वारोही है जिसके ऊपर छत्र है। फिर एक देवी-मूर्ति विराजित है जिसके हाथमें पूर्णकलश है। इसके अनंतर एक वृक्षका चित्र है जिसके नीचे शंख स्थापित है। अंतमें एक वृक्षके नीचे पंख फैलाये मयूर खड़ा है जिसकी चोंचमें पुष्पमाला धारण की हुई है।
चित्रपटका मध्यम भाग यंत्राकोंसे परिपूर्ण है। इसके ठीक बीचमें ऊपर ही कार है। नीचेकी पंक्तिमें 'श्रीसर्वज्ञाय नमः'। फिर नीचे त्रिपुरायै नमः, त्रिपुरसुन्दर्ये ही नमः, श्रीत्रिपुरभैरवी हीँ नमः, फिर त्रिपुर विजया ह्रीं नमः, फिर चार पंक्तियों के बाद “क्रों" लिखा हुआ है।
चतुर्थ पंक्ति में प्रथम तीन वृक्ष, फिर तीन देवियों जो कलश लिए हुए है। पंक्तिके मध्य में एक वृक्ष है जिसके दोनों ओर कलश हाथमें लिए दो देवियां बैठी हैं। तदनंतर ऐसी ही चार देवियां अलग अलग भवनोंमें बैठी है। ___सबसे नीचेकी पंक्तिमें नवग्रहोंके चित्र बने हैं, फिर ७ हाथी और ६ घोड़े सजे हुए
विजययंत्र तंत्रविद्यासे सम्बन्धित है, इसलिए इस पटमें चित्रित भावोंका विशेष स्पष्टीकरण तो इस विषयमें ज्ञात व्यक्ति ही कर सकते हैं। परवर्ती विजययंत्र इससे भिन्न प्रकारके मिलते हैं। हमारे संग्रहमें विजययंत्र विधिकी हस्तलिखित प्रतियां भी हैं। इस यंत्रका मूल कहांसे
और कब जैन समाजमें प्रचलित हुआ यह अन्वेषणीय है। इसके प्रारंभमें जो गणेशके साथ ब्रह्मा-विष्णु-महेश्वर भी चित्रित हैं इससे इसका मूल वैदिक तांत्रिक ग्रन्थोंमें मिलना संभव है। विशेषज्ञोंसे अनुरोध है कि वे एतद्विषयक अपनी जानकारी प्रकाशित करें।

Page #15

- કર્મ મીમાંસા લેખક : શ્રીયુત માસ્તર ખુબચંદ કેશવલાલ, શીરેહી
(લેખાંક-બીજે]. [ કર્મના અસ્તિત્વ વિશે જૈન દર્શનની સાથે જૈનેતર દર્શનની માન્યતા રજૂ કરવાથી તદિષચક તુલનાત્મક અધ્યયન થઈ શકે; એ ખાતર તે તે વિષયમાં જૈન વિદ્વાનેએ લખેલા અલગ અલગ ગ્રંથામાંથી હકીકત મેળવીને સારૂપે અહીં રજૂ કરી છે. હવે પછીના લેખમાં જૈન દર્શનની માન્યતા રજૂ કરાશે.]
યોગ દર્શનાનુસાર અવિદ્યા, અમિતા, રાગ, દ્વેષ, અભિનિવેશ એ પાંચ કલેશ છે. એ પાંચ કલેશને કારણે કિલષ્ટ વૃત્તિ-ચિત્તવ્યાપાર થાય છે, અને તેથી ધર્મ-અધર્મરૂપ સંસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે. સંસ્કારને વાસના, કર્મ અને અપૂર્વ એવાં પણ નામ “ગદર્શન'માં આપવામાં આવ્યાં છે. કલેશ અને કર્મને અનાદિ કાર્ય–કારણભાવ બીજાંકુરની જેમ જ માનવામાં આવ્યો છે. કલેશ–કિલgવૃત્તિ અને સંસ્કાર એ બધાંને સંબંધ એગ દર્શનની પ્રક્રિયા પ્રમાણે આત્મા સાથે નહિ પણ ચિત્ત-અંતઃકરણ સાથે છે અને તે અંત:કરણ એ પ્રકૃતિનો વિકાર-પરિણામ છે.
કર્મને વિપાક યોગદર્શન’માં ત્રણ પ્રકારને બતાવ્યો છે. જાતિ, આયુ અને ગ. વળી યોગદર્શનમાં કર્ભાશય અને વાસનાનો ભેદ કર્યો છે. એક જન્મમાં સંચિત જે કર્મ તે કર્ભાશય નામે ઓળખાય છે, અને અનેક જન્મના કમીના સંસ્કારની જે પરંપરા છે તે વાસના કહેવાય છે. કમોશયને વિપાક અદષ્ટ જન્મ વેદનીય અને દષ્ટ જન્મ વેદનીય એમ બે પ્રકારે સંભવે છે. અર્થાત પરજન્મમાં જેને વિપાક મળે છે તે અષ્ટ જન્મ વંદનીય અને આ જન્મમાં જેનો વિપાક મળે છે તે દષ્ટ જન્મ વદનીય. અદષ્ટ જન્મ વેદનીયનું ફળ નો જન્મ, તે જન્મનું આયું, અને તે જન્મના ભોગો એ ત્રણે છે. દર જન્મ વેદનીય કર્ભાશયને વિપાક આયુ અને ભોગ અથવા તે માત્ર ભાગે છે, પણ જન્મ નથી.
વાસનાને વિપાક તે અસંખ્ય જન્મ, આયું અને ભોગને માનવામાં આવ્યાં છે, કારણ કે વાસનાની પરંપરા તે અનાદિ છે. વળી અહીં શુકલ કર્મને કૃષ્ણ કર્મ કરતાં બળવાન માનવામાં આવ્યું છે, અને કહ્યું છે કે શુકલ કર્મને ઉદય હોય ત્યારે કૃષ્ણ કમેનો નાશ ફળ દીધા વિના થઈ જાય છે. સાંખ્યદર્શનની માન્યતા પણ યોગ દર્શન જેવી છે. નૈયાયિકાએ રાગ, દ્વેષ અને મહિ એ ત્રણ દોષ સ્વીકાર્યા છે. એ ત્રણ દોષથી પ્રેરિત થઈને
વની મન, વચન, કાયની પ્રવૃત્તિ થાય છે અને એ પ્રવૃત્તિથી ધર્મ અને અધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. ધર્મ અને અધર્મને નયાયિંકાએ “સંસ્કાર” અથવા તો “અદષ્ટ' એવું નામ આપ્યું છે કે જે જૈનમતમાં પૌગલિક કર્મ અથવા તે દ્રવ્ય કર્મ કહેવાય છે.

Page #16

૧૮૨
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ : ૧૯
વૈશેષિક દર્શીનની માન્યતા પણ નૈયાયિકાને જ મળતી છે. પ્રશસ્તપાદે જે ૨૪ ગુણા ગણાવ્યા છે તેમાં એક અદૃષ્ટ નામના ગુણ પણ ગણાવ્યા છે. જે કે એ ગુણ સંસ્કાર નામના ગુણથી ભિન્ન જ ગણાવ્યા છે, પણ તેના જે ધર્મ અને અધમ એવા બે ભેદ કર્યો છે તે ઉપરથી જણાય છે કે પ્રશસ્તપાદ ધર્માધર્મને સંસ્કાર શબ્દથી નહિ પણ અદૃષ્ટ શબ્દથી ઓળખાવે છે. આ માન્યતાભેદ નહિ પણ માત્ર નામભેદ છે એમ સમજવું જોઈએ. કારણ કે જેમ ધ અધરૂપ સંસ્કાર એ નૈયાયિક મતે આત્માના ગુણ છે તેમ વૈરોષિક મતે અષ્ટને પણ આત્મગુણ જ કહ્યો છે.
આ ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શનમાં પણ દોષથી સંસ્કાર અને સંસ્કારથી જન્મ અને જન્મથી દોષ અને પાછા દોષથી સંસ્કાર અને જન્મ-આ પરંપરા અનાદિ કાળથી જ બીôકુરની જેમ માનવામાં આવી છે. કર્મની સાથે કર્મફળના સબંધ શી રીતે જોડાયા એ પ્રશ્ન ન્યાય દર્શનકારને જરૂર ઉદ્ભવ્યો હતો. કમ્ પુરુષકૃત છે એ વાતની એમને જાણ હતી. કર્મનું ફળ હાવું જોઇએ એની ગૌતમે ના નથી પાડી, પણ ઘણીવાર પુરુષ્કૃત ! નિષ્ફળ જતાં હાય એમ પણ એમને લાગેલું. અહીં એક મુંઝવણ ઊભી થઈ. પુરુષ્કૃત કર્યાં પોતે ફળ શી રીતે આપી શકે એવા ગૌતમના મનમાં સ્વાભાવિક રીતે જ એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવ્યો. કર્મની સાથે કર્મફળનો ઘણીવાર સંબંધ નથી દેખાતા તેનું સમાધાન કરવા જતાં એમણે કર્મ અને કર્યુંફળની વચ્ચે કર્મથી જુદું જ એક કારણ ઊમેર્યું. એમને કહેવું પડયું કેઃ—
કાઁના ફળમાં શ્વર જ કારણ છે. પુરુષષ્કૃત કર્યાં ઘણીવાર નિષ્ફળ જતાં જણાય છે. પુરુષષ્કૃત કર્મના અભાવે કર્મના ફળની ઉત્પત્તિ સંભવતી નથી, એટલે કર્મ જ ફલના કારણ રૂપ છે એમ જે કાઈ કહે તે એ બરાબર નથી. કર્મ ફળતા ઉદય શ્વરને આભારી છે. એટલા સારુ ફળનુ એક માત્ર કારણ કર્મ જ છે એમ કહી શકાય નહિ. ગૌતમસમ્મત કર્મવાદ સબંધે આટલું સમજી શકાય છે કે કર્મફળ એ પુરુષષ્કૃત કર્મને આધીન છે એ વાત તે સ્વીકારે છે, પણ કર્મ જ કર્મફળનું એક માત્ર અને અદ્રિતીય કારણ છે એ વાત એમને મજુર નથી એમની કહેવાની મતલબ એ છે કે, તે કર્મફળ એકમાત્ર કર્મને જ આધીન હોય તો પછી પ્રત્યેક કર્મ ફળવાળું દેખાવુ જોઈએ. કર્મફળ કર્મને આધીન છે એ વાત બરાબર છે પરંતુ કર્મના ફળનો અભ્યુદય કર્મને એક્શાને આભારી નથી. પુરુષષ્કૃત કર્મી ઘણીવાર નિષ્ફળ નીવડતું દેખાય છે. આ પરથી એવું સિદ્ધ થાય છે કે કફળના વિષયમાં કર્મ સિવાય એક કર્મફળ નિયંતા ઈશ્વર પણ છે. નૈયાયિકા અહીં વૃક્ષ અને ખીજના દાખલો રજુ કરે છે. વૃક્ષ બીજને આધીન છે એ વાત કબુલ રાખીએ, પરંતુ વૃક્ષની ઉત્પત્તિ એકલા બીજની અપેક્ષા નથી રાખતી. હવા, પાણી, પ્રકાશ વગેરેની જરૂર રહે છે. કર્મફળની બાબતમાં પણ એ જ પ્રમાણે ઈશ્વરની જરૂર રહે છે. ન્યાય દર્શનનો મૂળ અભિપ્રાય એ છે કે ઈશ્વર કર્મથી જુદો છે પણ કર્મની સાથે ફળની યેાજના કરી દે છે પરંતુ ઇશ્વર આવી બાબતમાં માથુ મારે એ વાત ઘણા દાર્શનિકાને પસંદ નથી એટલે તે તેને અસ્વીકાર કરે છે. પ્રાચીન ન્યાયમાં કર્મ અને કર્મ ફળવાદની યુક્તિ ઉપર જ ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ આધાર રાખી રહ્યું છે. નવા તૈયાયિકા એ યુક્તિ વિષે બહુ આસ્થા નથી રાખતા. કર્મની સાથે ફળને જોડવા સારુ. ઈશ્વરને સ્વીકાર કરવા તેને બદલે ફળને સંપૂર્ણ કાંધીત માનવું, અર્થાત્ ક પાતે જ પાતાનાં ફળ ઉપર્જાવે છે એ

Page #17

અંક : ૧૦ ] કર્મ–મીમાંસા
[ ૧૮૩ નિર્ણય માન વધારે ઠીક લાગે છે. બૌદ્ધ દાર્શનિકો એ જ અભિમત ઉચ્ચારે છે, એટલે બૌદ્ધો પણ કહે છે કે –કમને લીધે સંસારનો પ્રવાહ ધપે છે. ફળના સંબંધમાં કર્મ સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે. ઈશ્વરની કે બીજા કોઈની દખલગીરીની જરૂર નથી. ફળની બાબતમાં જૈનદર્શન પણ કહે છે કે કર્મ સંપૂર્ણ રાધીન છે, વચમાં ઈશ્વરની કંઈ જરૂર નથી. પુરુષકૃત કર્મ કોઈવાર અફળ જતું જણાય તો પણ વચ્ચે ઈશ્વરને સંડોવવાની જરૂર નથી. કારણ કે કર્મનું ફળ તે અવશ્ય મળવાનું જ છે, ફળમાં કદાચ થોડી વધારે પણ વાર લાગે, પરંતુ કર્મનું ફળ ન મળે એવું તો કદાપિ ન બને. વખતે પાપી માણસ પણ સુખી દેખાય અને સારા માણસ દુ:ખી દેખાય, પરંતુ એટલા ઉપરથી કર્મનાં ફળ મળતાં જ નથી એમ સિદ્ધ થતું નથી. કેટલીક વખત હિંસક મનુષ્યને સમૃદ્ધિવંત અને ધાર્મિક માણસને દરિદ્રી જોવામાં આવે છે તે અનુક્રમે પૂર્વે કરેલા પાપાનુબંધી પુણ્યકર્મ અને પુણ્યાનુબંધી પાપકર્મને આભારી છે. હિંસા અને ધર્મિકતા એ કોઈ કાળે નિષ્ફળ નહીં નીવડે. જન્માંતરે પણ એ કર્મનાં ફળ ભોગવવાનાં જ રહે છે. એટલે કે કર્મ અને કર્મફળની વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવને કોઈ પ્રકારને વ્યભિચાર નથી. માટે ફળ ઉપજાવવા માટે વચમાં કર્મફળ નિયતા ઈશ્વરને કંઈ સ્થાન નથી.
હવે મીમાંસકોએ યાગાદિ કર્મજન્ય એક “અપૂર્વ ' નામનો પદાર્થ સ્વીકાર્યો છે. તેમની દલીલ એવી છે કે મનુષ્ય જે કાંઈ અનુષ્ઠાન કરે છે તે તો ક્રિયારૂપ હેવાથી ક્ષણિક હેય છે એટલે તે અનુછીનથી “અપૂર્વ ' નામનો પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, જે યાગાદિ કર્મ-અનુષ્ઠાનનું ફળ આપે છે. એ અપૂર્વ પદાર્થની વ્યાખ્યા કુમારિલે કરી છે કે અપૂર્વ એટલે ગ્યતા. યાગાદિ કર્મનું અનુદાન કર્વામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે યાગાદિ કર્મ અને પુરુષ એ બંને
સ્વર્ગરૂપ ફળ ઉત્પન્ન કરવા માટે અસમર્થ—અયોગ્ય હોય છે, પણ અનુષ્ઠાન પછી એક એવી યોગ્યતા ઉત્પન્ન થાય છે કે જેથી કતને સ્વર્ગ ફળ મળે છે. એ યોગ્યતા પુરુષની માનવી કે યજ્ઞની એ વિશે આગ્રહ કરે નહિ પણ તે ઉત્પન્ન થાય છે એટલું પર્યાપ્ત છે.
બીજા દાર્શનિકો જેને સંસ્કાર, યોગ્યતા, સામ, શક્તિ કહે છે તેને માટે જ મીમાંસકોએ “અપૂર્વ' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, છતાં તેમનું માનવું છે કે વેદવિહિત કર્મજન્ય જે સંસ્કાર કે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે તેને માટે જ “ અપૂર્વ ' શબ્દનો પ્રયોગ કરે, અન્ય કર્મજન્ય સંસ્કાર માટે નહિ. અપૂર્વ કે શક્તિનો આશ્રય આત્મા છે એમ મીમાંસકો માને છે, અને આત્માની જેમ અપૂર્વને પણ અમૂર્ત માને છે. વળી અમૂર્ત એ મીમાંસકોને મતે સ્વતંત્ર પદાર્થ છે.
અહીં કામનાજન્ય કર્મ યાગાદિ પ્રવૃત્તિ અને યાગાદિ પ્રવૃત્તિજન્ય અપૂર્વ એ ક્રમ છે. એટલે કામ, તૃષ્ણ એ જૈન દર્શન માટે હૃદયના પરિણામરૂપ ભાવક, યાગાદિ પ્રવૃત્તિ એ ગવ્યાપાર અને અપૂર્વ એ દ્રવ્યકમ કહી શકાય.

Page #18

यति श्रीकल्याण रचित
सिद्धाचल गजल संपादक :- पू. मुनिराज श्रीकान्तिसागरजी ग्वालियर
गजल साहित्य-हिन्दी राजस्थानी नगर वर्णनात्मक साहित्यकी सजन-परम्पराका सूत्रपात जैन विद्वानोंकी मौलिक देन है । जैन समाजका इतिहासप्रेम विख्यात रहा है। त्यागीवर्गने पारलौकिक चिन्तनमें लौकिकताकी पूर्णतः उपेक्षा नहीं की । विकास वैयक्तिक होते हुए भी उसमें युगका भाग भी कम नहीं होता । हम बहुधा जहाँ आध्यात्मिक विकासकी बातें दोहराते हैं वहाँ सामाजिक तत्त्व और परिस्थितियों का प्रायः विस्मरण कर देते हैं। अन्तर्मुखी दृष्टिके परिपक्क हो जानेसे कोई भी वस्तु वैयक्तिक साधनामें बाधक न बनकर साधक ही बन जाती है। इसीलिये साहित्यके निर्माणमें जैनोंने बहुत ही उदारताका या सहिष्णुनाका सुपरिचय दिया है। गजल साहित्य भी औदार्य और व्यापक दृष्टिकोणका परिणाम है । गजलकी महत्ता और उसके सार्वभौमिक विकास पर मैं स्वतंत्र ग्रन्थ हो लिख चुका हूँ जो शीघ्र ही मुद्रणालयमें जायगा।
यहाँ पर मैं शोधक-विद्वानोंका ध्यान इस विषय पर आकृष्ट करना चाहता हूँ कि वस्तुतः गज़लके रचयिताओंके उत्प्रेरक कौनसे तत्व हैं। बिना आवश्यकताके आविष्कार असंभव है। अभी तक हमारी सबकी यही मान्यता थी और आज भी है कि जिस प्रकार पुराने दैवी चमत्कारिक या पुनित तीर्थस्थानोंकी कीर्तिको अमरत्व प्रदान करने और जनताको इस ओर आकृष्ट करनेके लिए माहात्म्य संज्ञासे साहित्य सर्जित हुआ जो केवल श्रद्धा पर आधृत था और आज भी है । इस प्रकारकी परम्पराका नवीन संस्करण गजल साहित्य है, किन्तु यहाँ प्रश्न यह उपस्थित होता है, केवल माहात्म्यके रचयिताओं को ही गजल साहित्यसृष्टाओंका प्रेरक कैसे मान लें ? कारण कि पूर्व परम्परा पर्याप्त प्राचीन है और गजल अर्वाचीन-अर्थात् १७ वीं शतीमें ऐसी कृतियोंका सूत्रपात हुआ। यदि केवल माहात्म्यसे ही प्रेरणा पानेका प्रश्न था तो तत्पूर्वकालमें मौन क्यों रहे जब कि मुगलोंका संसर्ग हो चुका था, भारतीय साहित्य पर भी उनका प्रभाव पड गया था।
बहुत दिनोंसे मनमें विचार कर रहा था कि उस समय (जब गजलोंका निर्माण प्रारंभ हुआ) अवश्य ही कोई न कोई राजनैतिक या सामाजिक परिस्थितियाँ ऐसी रही होंगी जिनकी प्रेरणाका परिणाम गजल साहित्यके रूपमें हुआ।
अभी अभी ग्वालियर आने पर “ चकत्ताकी-परम्परा" नामक एक मूल्यवान् इतिहास कोशके अवलोकनका सौभाग्य प्राप्त हुआ। निःसंदेह इसकी उपादेयता सभी दृष्टि से है।

Page #19

१०]
સિદ્ધાચલ ગજલ
[ १८५
इसके अंतिम भागमें मुगलद्वारा शासित इन १२ प्रान्तोंका परिचय दिया है- बंगाल, बिहार, इलाहाबाद, आगरा, अवध, लाहौर, दिल्ली, बरार, खानदेश, गुजरात, मालवा और अजमेर । उसमें निवास करनेवाली जातियाँ, वन, जलाशय व नदियाँ, तीर्थ, दुर्ग, प्रमुख नगर, क्षेत्रफल, जनताकी प्रकृति आदि अनेक महत्त्वपूर्ण ज्ञातव्यों पर प्रत्यक्षदर्शी प्रकाश डाला गया है। मुगलों की शासन पद्धति, विशेष पद, वस्त्र, आभूषण, संस्कार आदि कई विषय चकत्ताकी परम्परा में वर्णित है । इस प्रकार के वर्णन अबुल फजलकी " आइने अकबरी " में भी हैं । आवश्यक जानकारीके साथ मनोरंजन प्रधान इस परम्परामें ऐतिहासिक तथ्य भी स्वतः संकलित हो गये । १८ वीं शती तककी प्राचीन प्रति इसकी मिली है पर इसके बीज 'आइने अकबरी " में विद्यमान हैं । तुलना करने पर चकत्ता की परम्पराका ही अपने ढंगका संस्करण गजल साहित्य है, ऐसा मुझे एक विश्वास सा हो गया । चकत्ताकी परम्पराका मुख्य दृष्टिकोण राजनैतिक है तो गजलों का धार्मिक या सामाजिक | मनोरंजनमें दोनों समान है । गजल छंदोबद्ध रचना है तो परम्परा गद्य में है । तात्पर्य, गजल निर्माताओं पर पूर्व सूचित परम्परा पद्धतिका अधिक प्रभाव पडा है। शैली वह हैं, भावोंकी प्रेरणा माहात्म्योंसे ली । इस विषय पर मेरा अभी अन्वेषण जारी है। विद्वानोंको चाहिए इस पर अधिक प्रकाश डालें ।
24
प्रस्तुत सिद्धाचल गजल वर्णनात्मक परम्पराकी एक कडी है, यों तो सिद्धाचलजी की तीर्थमालाएं भी अनेक हैं पर अत्यन्त दुःखके साथ सूचित करना पड रहा कि अभी तक ये प्रकाशनकी प्रतीक्षा में हैं । इतने प्रसिद्ध महातीर्थ के ऐतिहासिक साधन उपेक्षित रहें यह तो गौरवकी बात नहीं है।
इस गजलमें स्थानों का नामोल्लेख मात्र है । भाद्रपद शुक्ला १४ संवत १८६४ में इसकी रचना हुई । इसी कविकी गिरनार गजल भी मिलती है जो मेरे “ नगरवर्णनात्मक प्राचीन पद्य संग्रह " में प्रकाशित है ।
सिद्धाचल गज़ल
चरण नमुं चकेसरी, विमलाचल गुण वर्णवं ए गिर गुण अनन्त है
पाय ।
प्रणमुं सद्गुरु श्री सिद्धगिर सुपसाय ॥ १ ॥ सीधा साधु अनन्त ।
सेयुंज महातममां कह्यो, गिरवर बहु गुणवन्त ॥ २ ॥
ललितसरोवर उलित है, वडल पद युग वरन है, मोतीवाच मजे परी, जंगर तरखर जास है,
तरवर घणे सोहत । मुनिजन मन मोहन्त ॥ ३॥ प्रेमनाथ भूतनाथ । गुणवन्त रायण आथ ॥ ४ ॥

Page #20

१८६]
શ્રી, જૈન સત્ય પ્રકાશ
गजल छंद हिरणफाल
गुणवंत पादुके गहगीर, पूर्जत हरत तनकी पीर भूषणवाव है भल्लीक्, वढ़ गन घेटी है वल्लीक वडतल चबूतरा वडा, शीतल छाय झुक झुंडक् दह दिस तरखर बरांको दाव, वाडी बूव सतवावर पाणी पावणेकी पर्व्व, सिंघको लोक सुषीयै सर्व आगे चलत अति आनंद, वामानंद के पद वंद झोषे झुक रहि है जाल, मन शुद्ध धरे फूकी माल गावे गीत राग रसाल, लेकर हाथ भद्दर ताल. भणहण करत है भेदी, नादै अल नफेरीक फरहर फबजे झंझाकू, नेजा षूव नव घडक नोबत बाजत है नंगर, झांझ डिझिग डिरणार रंग ऐसी तरह से ससढुकार, इने करत है दैकार अव तलहटी ढिग आय, बाजा रीतसे बजतावक् चेतवंदन करत वार इकीस, पंचांग पणाम नमीये सीस आलोइण लै गिर अविलोक्, घरके ध्यान सैधोक् काजत सदत चढते भाव, सुमति समेत धरते पाव असातन सब अलगी कीधू, लटकन धूपणा कर लीध आगे च्यार हे छत्री, पूजा होत फल पत्रीक् पगला प्रथम जिनक पूज, बहुरे चलत दिल घर बूज, पेषही चढ़त पहिपाज, छत्री एक हे सिरताज धोलीपर्व हैं सुष धाम, चढ़ते लेत हे विसरांम, इच्छाकुंड दु पर्व्व, वंदत नेमपगले सर्व. नीलीपर्व तीजी नाम, चौथी पर्व चढ़ते ठाम, कुमारकुंड हे दूजोकू, छत्री एक हे पूजोक. हड़ा हिंगलाजका आयाक्, कलिकुंपूज ड सुष पायाक्, थिर मन करी हाथको जोड़, नमते सीस मनको मोड. छत्री एक सालाकुंड, कछु तहवराक झुंड, घाट चले मक्का गाल, बेठा विसराम हे सुविसाल् द्रवड वारेषणरि दहमत्त, वंदो भवि तमो सुभचित्त, थावच्च पंच काउग्गमंडू, कुमती कपटको दे दंड. हीराकुंड भूषण कुंमपी वद पेषत महीमंड, सक्कोसल साधुजीके पाय, चढते घूब हणमंत राय, पासल पादुके परमाण, पूठे भाट तलावहि जान्. जालम जबर जूनो ड्रंक, चित्तकी छूट जाव चूक, बारी पेस मरुदे माय, पणमत सेबहि पातक जाय.
१
३.
६
७
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
[ वर्ष : १८

Page #21

म १० ]
સિદ્ધાચલ ગજલ
[१८७
शांति जिनेंद देहरा सुखकार, पेषत बहु उपजे प्यार, अलाईदो पीर साहअंगार, वड्डा बुरज है दरबार. चोमुष गेलुका गंभीर, साहमी पोल सुषकी सीर, चोमुष चंग चोवाराक्, पेषत लागही प्याराक्. चोमुष रूपदे अतिचंग, राजत वदन नवनव रंग, ऐसा रूप नही काहा ओर, दुनिआ देखते दोर् दोर. दीपक दिसत हे निसदिन् , सेवक सेवते सुभ मिन् , पापति देहर परचंड, मिरगिर मांडणीको मंड्. रायण रूष रुडे रंग, पूरव निवाणु रहे प्रभु चंग, गणधर चवदेसे बावन्न् , पादुके पूजीए सुभ मन्न. देहरी बावने दीपंत, जाली बंध हे इक पंद , दरसण करत लो(क) अपार, गोमुष चक्केसरी सुषकार चोमुष उपर चोमुष देषु , चिहु दिस देहरी भी षेष् , दूर ही देषीये गिरनार, वंदन कीजीइ सुविचार. ऊतरे तिहां देवल बंद . उपजत देषीइ आनन्द, पुंडरीक देव टांका एक, ओर ही देहरा अनेक. दादो देव जिनचंद वंद, आगो चले कर आनन्द, सहसकर पांडव देव, साला माहि श्रीराम सेव. छीपावसीकी छवी देष, रायणरूष भी सपेष, झुंझुकुंड परवाक्, झंगर अव पुफजाडीक् प्रणमत गोतमोके पाय, बोडीआर कंड पाठीया रमाय प्रेमावसी देवल पूज, आरस देहरा बी छूज चिहुं दिस देहरी कुंड चंग, अदबुद बंदीए उछरग जिमणी तरफ गेटीपाज, कुंतासर वाम है काई काज. आगे सोगालपोल राजैक्, झरोषाधूब छार्जक, नोघण उपर फुलवारीक, ध्रमसाल चिहु भी दिस धारिक् बाघणपोल हणमत वीर, षेतलवीर भी गहगीर, अंब चक्केसरी गोमुष, समोसरण भी परतष, चोउरी नेमकी हे चंग, षरतरवसी पूज मनरंग बारी मोषकी कहतेक्, पापी धरमको परषेक दहु दिस देहरे सुविचार, पेषत नाहि जाको पार कुमारपालका देहराक्, आगे चोक हे गेहराक पीपल आंबली छोह, हाथीपोल भी हे ताहि, पुंडरिक पोल हे सिरताज, मन शुद्ध भेटीइ माहाज. प्रोढो प्रथम जिनप्रासाद, ऊपजै देषकैआल्हाय, कूड कपट मनका मेट, भाव संयुक्त प्रभूको भेट

Page #22

१८८ ]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
गुरकी साहिज पाप आलोह, भवके दोष सबही पाइ, देवल दीपतो तीन भूम्, धजा फरअ दह दिस मुम दीपत देहरा हे च्यार, झूलण गोष सोभअ सार, आगे चोक अतिही विसाल, गावे गीत गुण ही सार. झंमर झालरी झणणैक, भरहर भैर भी भक दोदों करत मद्दताल, कुहकत वज हे करनाल घूघर करत रमझकार, नेउर करत णणणकार भदौ कतकी मेला, चेनी पूनम तीन बेलक मेरु समेतका आकार, सहसकूट अठावय सार टाका दोय भी दीसेक, रायण देव दिल ही सैक सासनदेव हे थान, गणधर पादुके परमान् वैदा वेचत वोसोतराय, गंधारी चैत्य भी दिल लगाय पंचाभाई देहरा पहिचान, वबावत देह सवडवान् खरतरपति दादादेव देहरी दोय कर ले सेव जिनदत्त श्रीजिनकुशलसूर, समरत होत सुष सनुर, केसर चंदन मेल कपूर, पूजा करत जगत सुर. जाई जिनबिम्ब तांको वंद, दरसन कीया दिल आनन्द, दिगंबर देहरी वडाक् माहा देहरा मंडाकू, ईसर भीम सूरज-कुंड, दीसे नदी दो कुंड, मडकादंबधि जावै जात, देहरी पादुके देषात् एवे परदषणा की होस, रामपोल बेठकी शेस, तरबर घूत्र जाकी छाय, जालम पाल डिग ही पाय, मारग मांहे देवकीनन्द, छए कावसग्गीयाको वंद छलकाझो आछी रीतू, प्रतिमा नमण आवे नीत नीरमल चेलणका नीर, ग्यानकी वाव हे गंभीर, संव- प्रद्युन हे साल, भाडवगिर कुंड विसाल सिद्धवड हेठ पगले सार, आगे चबडी सुषकार उंचे देष आदपुर पाज, देवकुंड साल है सिरताज छत्री बंद चलीये वाट्, आए गाम नगर में घण गद्दघाट तहाँ भूपती हे भ्रमराज, गोहिलवंसे हे सुभ काज राजे उनडजी महाज, कांधल कुंअर हे जुबराज दादी पोतरो दिलदार, सातौ कुंअर हे सिरदार कम्भा घूव कामादार, हिम्मतदार हे हुजदार करता राजका सब काजु, गुणीअण गाहे उस गाज गौबै जोषसे गुणवंत, सनमुख सिद्धविरि सेवेत
३६
३७
३८
द९
४०
४१
४३
४४
४५
४६
४७
४८
४९.
५०
५१
५२
[ वर्ष : १८

Page #23

[ ૧૮૯
भर १०]
સિદ્ધાચલ ગજલ समरण करे नित सेवाक् , माला गुणत नित मेवाक, दयावंत वडा दा(ता)र , दिन दिन होते देदेकार, जाचक करत जै जैकार, दोलतवंत हे दरबार षाग त्याग वैदु सोभागू , गुनीअन करत हे रंगराग नोबत रणकती गाजैक्, तांसा खूबसे वाक् न्माई निपुण राजान् , सबको देत दे सन्मान, वाजा बजत हे पेंतीस, वसते भलै पौन छत्तीस आगे बसत खूब बजार, हाट घूब लंबी हार. द (-दी ? ) वड़ा जैनका देहराक, सिघवि पूजत सवेराक् पूजा होत भली मंत् , पासे ध्रमसाल ही दीसंत प्रभूको मंडते मंडार, सिलावट घड़ता हे षकार वास्तुक ग्रन्थका हे ग्यांन, देहरे बिम्ब करते मान. कारीगर करत कारषानेक, किडीये रहत भी कानैक, सदावत देत हे शुभकार, अजब उपासरे हे च्यार. झरोषाबंध हे ध्रमसाल, सिंघके लोक रहे केई काल, बीच बजार वधते वान् , साधु रहत हे सुभ थान. जोहरी नाणांवटी बजाजू , कपडे डेचते सुभ काज, सोना घड़त हे सोनार, लोहा कसहे लोहार. हिमत बडी हलवाईक, सुषडी करत सुखदाईक, नवले वसत नव नारुक्, केई वसत हे कारुक. सिबके देहरा साबूत, आरत करत हे अद्भूत, महजत एक फुन पंचपोर, नालेर चड़त हे उन तीर. वांभण वेहेदीए दरवेस, दरसण-पट हे सुविसेस, गढकी पोल हे तहा च्यार, बुरजे तोप बहुत ही सार पादर बहुत वन-वाडीक जल नय वहते जारीक, जाडीक पाणी भरत हे पनहारीक, निरमल नीर भर झारीक. पूषडी नीर घूसकारीक, ठाढी छाहि अति प्यारीक, आवे सिध कोई जात, सिद्धागिर भेटके सुष थात. सुणही तिथ हे सिरताज, गुणवंत बहुत हे गिरराज, गिरवर नम्या जसडंकाक, तेहने नहीं दिन बंकाक. संवत् अढार चोसठेक, भाद सुद चहुदसी सीत ठेक, कोनी गजल दोलत होत, चित्तसें धार अषर समेत जे भणे तस हर्षे हुत, सदा सुष होइ सुष लहत् खरतर जती हे सुप्रमाण, कवी यु कहत हे कल्याण.
॥ इतिश्री सिद्धाचल गजल सम्पूर्ण ॥

Page #24

જીરાવલા પાર્શ્વનાથતીર્થ
સ્થાપનાને સમય
લેખક : પં. શ્રીયુત લાલચંદ્ર ભગવાન ગાંધી શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશના ગત અંક ૯માં પૃ. 1૬૧-૧૬ માં શ્રીયુત અગરચંદજી નાહટાનો એ નામને લેખ પ્રકાશિત થયો છે, તેમાં મારા નામ-નિદેશ સાથે સુચન હોઈ તે સંબંધમાં સ્પષ્ટીકરણ કરવાની મારી ફરજ સમજું છું.
બીકાનેર-નિવાસી એ શ્રીમાન બંધુ ઐતિહાસિક વિષયમાં અને પ્રાચીન સાહિત્યમાં રસ લે છે, તથા ગૂજરાતીમાં લખે છે, એ જાણી આનંદ થાય થાય છે. અથિી તેર વર્ષ પહેલાં પ્રકટ થયેલા મારા ગ્રંથ “પાવાગઢથી વડોદરામાં પ્રકટ થયેલા જીરાવલા પાર્શ્વનાથ'ને ઉદ્દેશી ત્યાં તેમનું વક્તવ્ય છે. તે તીર્થસ્થાપનાના સમય વગેરે સંબંધમાં સંશોધન કરતાં પ્રાચીન ત્રણ ઉલ્લેખ મને મળી આવ્યા, તે મેં ત્યાં દર્શાવ્યો છે. ત્રીજા ઉલ્લેખમાં “વીર-વંશાવલીમાં ' સં. ૧૧ તથા પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાર્યનું નામ શ્રી અજિતદેવસૂરિ રપષ્ટ જણાવેલ છે –
તિવારઈ ધાધલઈ પ્રાસાદ નીપજાવી મહેસવે વિ. સં. ૧૧૯૧ વર્ષિ શ્રી પાર્શ્વને પ્રાસાદે થાપ્યા. શ્રી અજિતદેવસૂરીઈ પ્રતિષ્ઠા.” આ અજિતદેવર સુપ્રસિદ્ધ વાદી દેવસૂરિના ગુરબંધુ હેઈ તેમના સમકાલીન હતા. વિ. સં. ૧૨૪૧માં કુમારપાલ–પ્રતિબોધ વગેરે રચનાર સેમપ્રભાચાર્યના ગુરુ વિજ્યસિંહરિના એ ગુરુ હોઈ વિક્રમની બારમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં વિદ્યમાન હતા. પ્રાચીન વંશાવલી-પટ્ટાવલીના આધાર પર અર્વાચીન યોજના થયેલી જણાય છે, તેને અર્વાચીન હોવાને કારણે અમાન્ય કહી શકાય નહિ. | વિક્રમની ૧૫ મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં વિદ્યમાન ૫. સોમધર્મ ગણિએ સં. ૧૫૦૩માં રચેલી ઉપદેશસતતિમાં ધાંધલ શ્રાવકનો સમય “નાઝેશ' શબ્દો દ્વારા સં. ૧૧૦૯ સુચવેલ છે, તેમ જ સં. ૧૭૨ ૪ માં રચેલી છરિકાપલિ-પાસ્તવની સુબોધિકા ટીકામાં વાચક પુણ્યસાગરે પણ નરસાસ્ત્ર-ચ-રાશિ' શબ્દ દ્વારા એ સમય જણાવ્યો છે. એમાંના નંદ (૯) અને અબ્ર (0) ને સીધી રીતે લઈએ, તે ૯૦ સંખ્યા લઈ શકાય તે સં. ૧૯૦ને સમય નીકળી શકે, તે ત્રીજ ઉલ્લેખ સં. ૧૧૯૧ સાથે સંગત થઈ શકે; તે જણાવવા ત્યાં સં. ૧૧૦૯ સાથે કૌંસમાં અમે (૯૦) પણ સુચવેલ છે. ત્યાં જણાવેલા ત્રણે ઉલ્લેખમાં સહજ ફેરફાર સાથે ધાંધલ (ધાધૂ) ગૃહસ્થનો, તથા સેહિલી, સેહલી, સાહોલી શબ્દ દ્વારા નદીનો નિર્દેશ છે. ગાયના દૂધ ઝરવા સંબંધી ઘટના પણ લગભગ મળતી છે.
વિક્રમની બારમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં થઈ ગયેલા ધાંધલ નામના પ્રસિદ્ધ સુબાવકનું નામ આપણને તે જ સમયની અને પાછળના ગ્રંથ દ્વારા જાણવા મળે છે. તેવી જ ઘટનાવાળા તે જ સમયમાં પ્રકટ થયેલા ફલધિ (ફલેધી)- પાર્શ્વનાથતીર્થની ઉત્પત્તિના સંબંધમાં અનેક ગ્રંથકારેએ એનું નામ દર્શાવ્યું છે. જેની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૧૮૧માં ધર્મોષસૂરિએ કરી હતી–એમ વિક્રમની ચૌદમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં રચેલા ફલવધિ પા-કલ્પમાં જિન
શ્રી નાહટાઇને એ લેખ હિંદીમાં લખેલું હતું. તેને ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરીને અમે આપ્યા હતા. સંપાદક,

Page #25

અંક: ૧૦ ] જીરાવલા પાર્શ્વનાથ તીર્થ સ્થાપનાને સમય [ ૧૯ પ્રભસૂરિએ જણાવેલ છે—એ ઉલ્લેખ મેં ઉક્ત ગ્રંથ (પૃ. ૯૮ માં દર્શાવેલ છે. સુપ્રસિદ્ધ મુનિસુંદરસૂરિએ વિક્રમની પંદરમી સદીના અંતમાં લવધિ-મંડન શ્રી પાર્શ્વનાથસ્તોત્રમાં (પદ્ય ૯માં) એ ચૈત્યની પ્રતિષ્ઠાને સંવત ૧૧૮૦ જણાવેલ છે–
" एकादशस्वब्दशतेष्वशीत्याऽधिके ११८० वतीतेष्वथ विक्रमार्कात् ।
प्रतिष्टितं चैत्यमिदं यदीदं, प्रभुः स जीयात् फलवर्धिपार्श्वः ।। –જેનસ્તોત્ર સંગ્રહ ભા. ૨ [ જિનસ્તોત્રરત્નકેશસ્તોત્રરત્ન ૧૩ ય. વિ. ગ્રંથમાળા ગ્રં. ૯, પૃ. ૮૪ થી ૮૭ !
–એ જ સ્તોત્રના પાંચમા પદ્યમાં સુચવ્યું છે કે ફલવધિ–(ફલેધી-પાર્શ્વનાથની એ પ્રાચીન પ્રતિમા ભૂમિની અંદર એક દેવકુલિકામાં રહેલી હતી, ત્યાં પોતાની ગાય દૂધ કરતી હતી, તે જોઈને ચમત્કાર પામનાર ધાંધલ શ્રાવકે દેવના આદેશથી ફણાની પંક્તિથી મનહર પ્રતિમાને જાણીને પ્રકટ કરી હતી—
" भूम्यन्तर्गतवर्यदेवकुलिकासंस्था स्रवन्ती पयो,
दृष्ट्वा स्वां सुरभि चमत्कृतमना ज्ञात्वा सुरादेशतः । श्राद्धो यत्प्रतिमां फणालिरुचिरां प्राचीकटद् धांधलः,
स श्रीमान् फणल)वर्धि--भूषणमणिः पार्श्वप्रभुः पातु माम् ॥" -આ જ ધંધલ (પ્રા. ધંધલ) શ્રાવકે ફલવર્ધાિ–પાપ્રભુ-પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરનાર ધર્મષસૂરિજી (શ્રી શીલભદ્રસૂરિજીના શિષ્ય ) પાસે ગૃહિ-ધર્મ (શ્રાવક-ધર્મ) સ્વીકાર્યો હતો; તે સમયનું સં. ૧૧૮૬ માગશર પાંચમ સોમવારનું તેના પરિગ્રહ-પ્રમાણને સુચવતું પ્રાકૃત પદ્યમય પુસ્તક પાટણના સંઘ-ભંડારમાં તાડપત્ર ઉપર લખેલું મળે છે. તેના આદિ-અંત ભાગે અમે પાટણ ગ્રંથ ભંડાર-સૂચી (ગી. એ. સિ. ભા. ૧, પૃ. ૩૯૨)માં દર્શાવ્યા છે. ત્યાં અંતની ૮૩-૮૪ ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે –
" सिरिसीलभद्दमुणिवइ-विणेय-सिरिधम्मघोससूरीण । पयमूलंमि पवन्नो, धंधलसड्ढेण गिहिधम्मो ॥ ८३ ॥
एक्कारससु सएसुं, छासीई समहिएसु वरिसाणं । मगसिर-पंचमि-सोमे, लिहियमिणं परिगह-पमाणं ।। ८४ ॥
परिगह-परिमाणं समत्तं ॥ संवत् ११८६ मार्गसिर वदि ५ सोमे लिखितमिति ॥" પાવાગઢથી વડોદરામાં પ્રકટ થયેલા જીરાવેલા પાર્શ્વનાથ ' પુસ્તકના પૃ. ૯૩માં અમે એનું સૂચન કર્યું છે, તે પછી પૃ. ૯૪માં આવી રીતે જણાવ્યું છે–
ફલવર્ધિ-પાર્શ્વનાથ અને જીરાવલી–પાશ્વનાથનો પ્રાદુર્ભાવ તથા પ્રતિકા–પ્રસંગનો સમય વિ. સં. ૧૧૮૧-૯૧ વાસ્તવિક હોય તો તે કલ્પ-પ્રબંધમાં મુખ્ય કાર્ય કર્તા તરીકે સૂચવાયેલ શ્રીમાન શ્રાવક આ જ હોવું જોઈએ.”
શ્રી. નાહટાજીએ સં. ૧૧૦૦ સુચક જે બે ઉલ્લેખ દર્શાવ્યા છે, તે મારા દર્શાવેલા પહેલા બે સંસ્કૃત ઉલ્લેખના લગભગ સમકાલીન છે, તેમાં પણ પ્રતિષ્ઠા કરનારે આચાર્ય

Page #26

૧૨]. શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯ સંબંધમાં કે વિક્રમની બારમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં (સં. ૧૧૦૯માં) વિદ્યમાન ધાંધલ નામના પ્રાચીન શ્રાવક-સંબંધમાં બીજી પ્રામાણિક માહિતી નથી, તે મળી શકી હોત તો તે વિચારવા યોગ્ય થઈ શકતું અને તે તીર્થસ્થાપનાનો સં. ૧૧૦૯ સંવત માન્ય થઈ શકત.
નાહટાજીએ એ લેખમાં સુચવેલ સ્તવનના અંતમાં “વિજય ' શબ્દ જોતાં તે પરથી ખરતરગચ્છીય વિજયતિલક ઉપાધ્યાયની કલ્પના કરી છે, તેવી અમારી સંભાવના નથી. પલ્લીવાલગચ્છનો સંગ્રહ ગુટકે કેટલે પ્રાચીન છે, તે તેમણે ત્યાં જણાવ્યું નથી. મેં દર્શાવેલા. ત્રીજો ઉલ્લેખમાં જીરાવલા પાર્શ્વનાથ તીર્થની પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાર્ય અજિતદેવસૂરિનું નામ મળે છે–પ્રસિદ્ધ ધાંધલના સમય સાથે એમનો સમય વિચારતાં પણ એ તીર્થસ્થાપનાને સમય વિ. સં. ૧૧૯૦(૧) વિશેષ ઊઁચત લાગે છે.
-તે લેખમાં આવશ્યક સ્પષ્ટીકરણ કરતાં નાહટાજીએ જે જણાવ્યું છે, તે સંબંધમાં તે મેં ઉપર્યુક્ત ગ્રંથ (પૃ. ૬ ૭ )માં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે, તેથી ભ્રામક બુદ્ધિ ધરવાની જરૂર નથી. સગત સાક્ષર મોહનલાલભાઈ દ. દેશાઈએ સંવત ૧૫૧૯ સુચવી જે પત્રો મને લખી જણાવ્યા હતા અને “જીરાવલી-પાર્શ્વનાથ ફાગુ'ની જે નકલે મને લખી મેકલી હતી, તેને આધારે તે ત્યાં પ્રકાશિત કરેલ છે. તે પિથીને સંવત નાહટાજીના જણાવ્યા પ્રમાણે સં. ૧૪૯૩ હોય તે તે જાણતાં મને અધિક હર્ષ થાય છે.
[ અનુસંધાન : ટાઈટલ પેજ ત્રીજાથી ચાલુ ] ४ श्रीजिनचंद्रसूरि रेल्हुआ
ના. ૮
चारित्रगण पत्रांक ४४० ५ जिनप्रबोधसूरिवर्णन (रेलुआ) गा, १० पद्मरत्न पत्रांक
अब यहां इन रचनाओंका आद्य पद दिया जाता है जिससे इसकी रचना व छंद सम्बन्धी ठीकसे पाठकोंको परिचय मिल जायगा । श्रीजिनकुशलसूरि रेल्हुआ. आदि पद--
धनु धनु जेल्हो मंतिवरु धनु जयतलदेविय इत्थीय गुणसंपुन्न । जीह तणइ कुलि अवयरिउ परवाइय मंजणो सिरिजिणकुशल मुर्णिद ॥ १ ॥ हलि हलि गुरु गिहिमोह मेल्हियइ जिणकुशलसूरि गुरु सेवियड
लब्भइ जिम भव पारु ए २ ॥ अंचली ।। श्रीशालिभद्र रेलुआ, आदि पदः
राजगृही उद्यानपति ऋमि वीरु समसरिउ, धन एसउ सालिभद्रु । निय निय रिय मनु हरषियउ, त्रिभुवनगुरु पूछियउ वंदाविसु सुभद्रु ॥ १ ॥ तव तेय मुनि बेउ पांगुरिया धनु सालिभद्रु
विहरण चलिया निय जणणि हाथि तुह पारिसउ ॥ २ ॥ आंचली ॥ (3) વી રેણુકા શા પઃ
वसहिमग्गु जिणि पयडु करि सहि अणहिल पाटणि, वाइय जगि जस ढक्क । सो जिणेसरसूरिगुरुरयणमणि झायहिं जे नर, ते संसारह चुक्क ॥ १ ॥ नर जुगपहाण गुरुवरिय हारु, निय कंठि तउ तिय लोय सारु । ए मुक्तिरमणि जिमु तुम्ह वटेइ ॥ अंचली ॥

Page #27

'रेलुआ' संज्ञक पांच रचनाएं.
लेखक : श्रीयुत अगरचंदजी नाहटा प्रत्येक वस्तुकी संज्ञाका कुछ न कुछ कारण होता है। उस संज्ञाकी अपनी परंपरा होती है जिसका अन्वेषण बडा रोचक और ज्ञानवर्द्धक होता है । साहित्यिक रचनाओंके नामोंके भी विविध प्रकार हैं। कई रचनाओंकी उसके आद्य पदसे प्रसिद्धि हो जाती है जैसे 'भक्तामर' 'कल्याणमंदिर' आदि । कई रचनाओंका नामकरण उनके विषय पर तथा कई रचनाओंका पदसंख्याके। आधार पर। लोकभाषाकी रचनाओंमें उनके विशेष ढांचे-वर्ण्य-विषय, छंद आदिके आधारसे सेंकेड़ों संज्ञाएं पायी जाती हैं। जैसे- फागु, वीवाहलउ, रास, भास, धवल, धमाल, चर्चरी, वेलि, संवाद, संधि, पवाड़ा आदि सेंकड़ों राजस्थानी एवं गूजराती भाषा की जैन रचनाएं पायी जाती हैं। जिनमें से कुछ रचनाओंका परिचय मैंने एवं प्रो. हीरालाल रसिकदास कापड़ियाने जैन सत्यप्रकाश, जैन धर्मप्रकाश, राजस्थानी, कल्पना, श्रमण आदिमें प्रकाशित किया है। ऐसी रचनाओंकी लगभग १२५ संज्ञाएं। मैंने एकत्र की हैं जिनमेंसे कुछ पर अपने राजस्थान विश्वविद्यापीठ उदयपुरके सूर्यमल आसनमें दिये। हए भाषण-"राजस्थानी जैन साहित्य" शीर्षकमें प्रकाश डाला है। प्रस्तुत लेखमें एक ऐसी अप्रसिद्ध संज्ञावाली रचनाका परिचय दिया जा रहा है जिसका आज तक जैन गूर्जर कविओ आदि किसी ग्रंथमें उल्लेख देखनेमें नहीं आया ।
बारह वर्ष हुए, जैसलमेरके ज्ञानभंडारोंका अवलोकन करनेके लिए हम प्रथम वार जब वहां पहुंचे तो वहांके बड़े ज्ञानभंडार आदिकी समस्त कृतियोंका भलीभांति अवलोकन कर कतिपय प्राचीन संग्रह प्रतियोंमेंसे प्राचीन राजस्थानीकी रचनाओंकी प्रतिलिपियां की। तभी सर्व प्रथम हमें 'रेलुआ' संज्ञक चार पांच रचनाओंकी उपलब्धि हुई जो सभी खरतरगच्छीय रचनायें हैं; और उनका रचनाकाल सं. १३३१ से १३८९ के बीचका है । अभी तक इसके पहले और पीछेको किसी शताब्दीकी इस संज्ञावाली रचना हमारे जानने में नहीं आयी।
रेलुआ' संज्ञावाली प्राप्त रचनाओंमें उनके रचयिताओंने कहीं भी इस नामका प्रयोग नहीं किया है। उन रचनाओंके इस संज्ञाका उल्लेख प्रतिलेखन पुष्पिकामें पाया जाता है। प्राप्त सभी रचनाओंका छंद एक ही प्रकारका है, और लोकगीतोंकी भांति पहले पद्यके अनंतर प्रत्येक गाथाके। बाद दुहरायी जानेवाली आंचळी' पायी जाती है, इससे रेलुआ नामक किसी लोकगीतकी चालमें। इन गीतोंका निर्माण हुआ है और इसी कारण इन रचनाओंके अंतमें "रेलुआ' संज्ञाका प्रयोग वर दिया गया है। रेलुआ' को कहीं 'रेल्हुआ' भी लिखा है। ये लोकगीत मूलरूपमें क्या था, इसका पता लगाना आवश्यक है।
प्राप्त रचनाओंमें 'सालिभद्र रेलुआ' भगवान महावीरकालीन मुनिराजके संबन्ध तथा अवशिष्ट सभी खरतरगच्छाचार्यों या उनकी परंपरासे संबन्धित है । जैसलमेरके बडा उपाश्रय स्थित पंचायती भंडारमें सं. १४३७ वैशाख शु० २ खरतरगच्छाचार्य जिनराजसूरिजीके उपदेशसे व्य० देदाकी पुत्री मांकू श्राविकाने लिखायी हुई स्वाध्याय पुस्तिका लिखी थी जिसके प्रारंभ एवं मध्यके। कई पत्र प्राप्त नहीं हैं, ये रेलआ संज्ञक रचनाएं इसी प्रतिमें प्राप्त हुई हैं। प्राप्य रचनाओंकी। सूची इस प्रकार है:१ जिनकुशलसूरि रेल्हुआ
गा.१०
जयधर्मगणि पत्रांक ४१२ में २ शालिभद्र रेलुआ
गा. ८
पत्रांक ४१४ ३ गुरावलो रेलुआ
गा. १३ सोममूर्ति पत्रांक ४३८ [ अनुसबान पृष्ठ : १८२ गुमा] ।

Page #28
Shri Jaina Satya Prakasha. Regd. No. B. 8801 શ્રી જૈન સત્ય મવદ્યારો શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ અંગે સૂચના યોજના | 2. આ માસિકનું વાર્ષિક લવાજમ રૂા. 3] 1. શ્રી. જૈનધર્મ સત્ય પ્રકાશક સમિતિ ત્રણ રૂપિયા રાખવામાં આવ્યું છે. દંપરા " શ્રી. જેન સત્ય પ્રકારના માસિક 19 11 3, માસિક વી. પી. થી ન મંગાવતાં લવાથયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. | જમના રૂા. 3] મનીઑર્ડરદ્વારા મોકલી આપ૨. એ સમિતિના આજીવન સંરક્ષક તરીકે વાથી અનુકૂળતા રહેશો. રૂા. 5001 આ૦ દાતા તરીકે રૂા. 200] આ૦ સદસ્ય તરીકે રૂા. 101 રાખવામાં આવેલા 4. આ માસિકનું નવું વર્ષ દિવાળાથી છે. આ રીતે મદદ આપનારને માસિક કાયમને શરૂ થાય છે. પરંતુ ગ્રાહકે ગમે તે અ'થી માટે મોકલવામાં આવે છે. બની શકાય. વિનંતિ 5. ગ્રાહકોને એક મોકલવાની પૂરી સાવ૧. પૂજ્ય આચાર્યાદિ મુનિવર ચતુમસનું ચેતી રાખવા છતાં અંક ન મળે તે સ્થાનિક સ્થળ નક્કી થતાં અને શેષ કાળમાં જ્યાં વિહરતા પોસ્ટ ઓફિસમાં તપાસ કર્યા પછી અમને હોય એ સ્થળનું સરનામું માસિક પ્રગટ થાય સૂચના આપવી. એના 15 દિવસ અગાઉ મોકલતા રહે અને તે તે સ્થળે આ માસિકના પ્રચાર માટે ગ્રાહકે 6. સરનામું બદલાવવાની સૂચના ઓછામાં બનાવવાનો ઉપદેશ આપતા રહે એવી વિનંતિ છે. ઓછા 10 દિવસ અગાઉ આપવી જરૂરી છે. | 2. તે તે સ્થળામાંથી મળી આવતાં પ્રાચીન લેખકોને સૂચના અવશેષે કે ઐતિહાસિક માહિતીની સૂચના આપવા વિનંતિ છે. 1. લેખે કાગળની એક તરફ વાંચી શકાય 3. જૈનધર્મ ઉપર આક્ષેપાત્મક લેખો તવી રીત શાહીથી લખી મોકલવા. આદિની સામગ્રી અને માહિતી આપતા રહે 2, લેખે ટૂંકા, મુદ્દાસર અને વ્યક્તિગત એવી વિનંતિ છે. ટીકાત્મક ન હોવા જોઈએ. ગ્રાહકોને સૂચના 3. લેખો પ્રગટ કરવા ન કરવા અને તેમાં - 1. " શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ " માસિક પ્રત્યેક પત્રની નીતિને અનુસરીને સુધારાવધારા કરવાના અંગ્રેજી મહિનાની ૧૫મી તારીખે પ્રગટ થાય છે. હક તંત્રી આધીન છે. મુદ્રક: ગાવિંદલાલ જગશીભાઈ શાહ, શ્રી શારદા મુદ્રણાલય, પાનકોર નાકા, અમદાવાદ, પ્રકાશક : ચીમનલાલ ગાકળદાસ શાહ. શી, જૈનધર્મ સત્ય પ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, જેશિ'ગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદ, For Private And Personal Use Only