Jain_Satyaprakash 1954 07

SR No.: 521712
Original Sutra Author: N/A
Author: Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Publication Year: 1954
Total Pages: 28
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Jain Satyaprakash, & India
File Size: 11 MB

Page 16

૧૮૨
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ : ૧૯
વૈશેષિક દર્શીનની માન્યતા પણ નૈયાયિકાને જ મળતી છે. પ્રશસ્તપાદે જે ૨૪ ગુણા ગણાવ્યા છે તેમાં એક અદૃષ્ટ નામના ગુણ પણ ગણાવ્યા છે. જે કે એ ગુણ સંસ્કાર નામના ગુણથી ભિન્ન જ ગણાવ્યા છે, પણ તેના જે ધર્મ અને અધમ એવા બે ભેદ કર્યો છે તે ઉપરથી જણાય છે કે પ્રશસ્તપાદ ધર્માધર્મને સંસ્કાર શબ્દથી નહિ પણ અદૃષ્ટ શબ્દથી ઓળખાવે છે. આ માન્યતાભેદ નહિ પણ માત્ર નામભેદ છે એમ સમજવું જોઈએ. કારણ કે જેમ ધ અધરૂપ સંસ્કાર એ નૈયાયિક મતે આત્માના ગુણ છે તેમ વૈરોષિક મતે અષ્ટને પણ આત્મગુણ જ કહ્યો છે.
આ ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શનમાં પણ દોષથી સંસ્કાર અને સંસ્કારથી જન્મ અને જન્મથી દોષ અને પાછા દોષથી સંસ્કાર અને જન્મ-આ પરંપરા અનાદિ કાળથી જ બીôકુરની જેમ માનવામાં આવી છે. કર્મની સાથે કર્મફળના સબંધ શી રીતે જોડાયા એ પ્રશ્ન ન્યાય દર્શનકારને જરૂર ઉદ્ભવ્યો હતો. કમ્ પુરુષકૃત છે એ વાતની એમને જાણ હતી. કર્મનું ફળ હાવું જોઇએ એની ગૌતમે ના નથી પાડી, પણ ઘણીવાર પુરુષ્કૃત ! નિષ્ફળ જતાં હાય એમ પણ એમને લાગેલું. અહીં એક મુંઝવણ ઊભી થઈ. પુરુષ્કૃત કર્યાં પોતે ફળ શી રીતે આપી શકે એવા ગૌતમના મનમાં સ્વાભાવિક રીતે જ એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવ્યો. કર્મની સાથે કર્મફળનો ઘણીવાર સંબંધ નથી દેખાતા તેનું સમાધાન કરવા જતાં એમણે કર્મ અને કર્યુંફળની વચ્ચે કર્મથી જુદું જ એક કારણ ઊમેર્યું. એમને કહેવું પડયું કેઃ—
કાઁના ફળમાં શ્વર જ કારણ છે. પુરુષષ્કૃત કર્યાં ઘણીવાર નિષ્ફળ જતાં જણાય છે. પુરુષષ્કૃત કર્મના અભાવે કર્મના ફળની ઉત્પત્તિ સંભવતી નથી, એટલે કર્મ જ ફલના કારણ રૂપ છે એમ જે કાઈ કહે તે એ બરાબર નથી. કર્મ ફળતા ઉદય શ્વરને આભારી છે. એટલા સારુ ફળનુ એક માત્ર કારણ કર્મ જ છે એમ કહી શકાય નહિ. ગૌતમસમ્મત કર્મવાદ સબંધે આટલું સમજી શકાય છે કે કર્મફળ એ પુરુષષ્કૃત કર્મને આધીન છે એ વાત તે સ્વીકારે છે, પણ કર્મ જ કર્મફળનું એક માત્ર અને અદ્રિતીય કારણ છે એ વાત એમને મજુર નથી એમની કહેવાની મતલબ એ છે કે, તે કર્મફળ એકમાત્ર કર્મને જ આધીન હોય તો પછી પ્રત્યેક કર્મ ફળવાળું દેખાવુ જોઈએ. કર્મફળ કર્મને આધીન છે એ વાત બરાબર છે પરંતુ કર્મના ફળનો અભ્યુદય કર્મને એક્શાને આભારી નથી. પુરુષષ્કૃત કર્મી ઘણીવાર નિષ્ફળ નીવડતું દેખાય છે. આ પરથી એવું સિદ્ધ થાય છે કે કફળના વિષયમાં કર્મ સિવાય એક કર્મફળ નિયંતા ઈશ્વર પણ છે. નૈયાયિકા અહીં વૃક્ષ અને ખીજના દાખલો રજુ કરે છે. વૃક્ષ બીજને આધીન છે એ વાત કબુલ રાખીએ, પરંતુ વૃક્ષની ઉત્પત્તિ એકલા બીજની અપેક્ષા નથી રાખતી. હવા, પાણી, પ્રકાશ વગેરેની જરૂર રહે છે. કર્મફળની બાબતમાં પણ એ જ પ્રમાણે ઈશ્વરની જરૂર રહે છે. ન્યાય દર્શનનો મૂળ અભિપ્રાય એ છે કે ઈશ્વર કર્મથી જુદો છે પણ કર્મની સાથે ફળની યેાજના કરી દે છે પરંતુ ઇશ્વર આવી બાબતમાં માથુ મારે એ વાત ઘણા દાર્શનિકાને પસંદ નથી એટલે તે તેને અસ્વીકાર કરે છે. પ્રાચીન ન્યાયમાં કર્મ અને કર્મ ફળવાદની યુક્તિ ઉપર જ ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ આધાર રાખી રહ્યું છે. નવા તૈયાયિકા એ યુક્તિ વિષે બહુ આસ્થા નથી રાખતા. કર્મની સાથે ફળને જોડવા સારુ. ઈશ્વરને સ્વીકાર કરવા તેને બદલે ફળને સંપૂર્ણ કાંધીત માનવું, અર્થાત્ ક પાતે જ પાતાનાં ફળ ઉપર્જાવે છે એ