Jain_Satyaprakash 1948 01

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 7

બાર ભાવનાનું સાહિત્ય
(લે-કે. હીરાલાલ ર. કાપડિયા ) જૈન દર્શનના અને ખાસ કરીને વાચકવર્ય ઉમાસ્વાતિએ રચેલા તત્વાર્થસૂત્ર અભ્યાસથી એ વાત અજાણી નથી કે જેને સાહિત્યમાં “બાર ભાવના વિષે છૂટું છવાયું ઘણું લખાયું છે, અને તે આ ભાવનાઓની મહત્તાને અનુરૂપ છે. જેના દર્શન સિવાયના દર્શનમાં આ બાર ભાવનાઓ વિશે કોઈ એક જ સ્થળે ઉલ્લેખ હેય—નિરૂપણ હોય તો તે જોવા જાણવામાં નથી. આથી આ લેખમાં જૈન સાહિત્યનો જ વિચાર કરાય છે. આ સાહિત્યમાં આગમો એની પ્રાચીનતા, મૌલિકતા, ઇત્યાદિને લઈને અગ્ર સ્થાન ભોગવે છે. એ તરફ દષ્ટિપાત કરતાં મને મરણસમાહિમાં બાર ભાવનાનાં નામ અને એનું સ્વરૂપ નજર પડયું છે. જેમા એની ૫૭મી માથામાં બાર ભાવના એવો ઉલ્લેખ છે. મા. ૫૭૨-૭માં બાર ભાવનાનાં નામ છે અને ગા. ૫૭૪-૬૩૭માં એનું વરૂપ આલેખાયું છે. આમ આ એક પઈરણમની સાઠેક ગાયા પાઈયની દૃષ્ટિએ શ્વેતાંબર સાહિત્યમાં સૌથી પ્રાચીન સાધન છે. અંગમાં બાર ભાવનાને નામ વગેરે મારા જોવામાં આવ્યા નથી. બાકી ‘ઠાણુંમાં ભાવનાને માટે “અણુપેહા” (સં. અનુપ્રેક્ષા) શબ્દ વપરાય છે એટલું જ નહિ પણ ઠા. ૪, ઉ. ૧ (યુ. ૨૪૭)માં ધમ ધ્યાનની ચાર અણુપેહાને તેમજ “શુકલ ધ્યાનની ચાર અશુપેહાને સ્પષ્ટ ઉલેખ છે.
સૂયગડ (૧, ૨,૧,૬)માં બોધિની દુર્લભતા વિષે ઉલ્લેખ છે. અને ૨૧,૧૩ (પ્ર. ૭૭)માં “અન્યત્વ ભાવનાનું બીજ જોવાય છે.
ઉત્તર ક્યણ (અ. ૧૦, વ્હે. ૧૮)માં ઉત્તમ ધર્મનું શ્રવણ દુર્લભ છે એમ કહી ધર્મસ્વાખ્યાતન્તત્ત્વ-ભાવના વિષે સૂચને છે. આ આગમનું વીસમું અજઝયણ “શરણ' ભાવનાનું ઘોક છે. આ તેરમા અજઝયણ ઉપરની નેમચ દ્રસૂરિએ વિ. સં. ૧૧૨લ્માં રચેલી વૃત્તિ (પત્ર ૧૮૭ આ)માં અશુચિવનો અધિકાર છે.
આ તો આમોની વાત થઈ એટલે હવે આપણે અનામિક સાહિત્ય તરફ દષ્ટિપાત કરીશું તો જણાશે કે શ્વેતાંબર તેમજ દિગંબર એમ ઉભવ સંપ્રદાયને માન્ય તત્વાથ સૂત્ર (અ, ૯, સૂ. ૭)માં જાર ભાવનાઓ-અનુપ્રેક્ષાએ એના નામ સાથે ગણાવાઈ છે.
બને ઉદ્દેશીને તે આ જ અથવા પ્રશમરતિ (. ૧૪૯-૧૫૦ ) પ્રાચીનમાં પ્રાચીન સંસ્કૃત ઉલ્લેખ છે. દિગંબરો પૈકી કેટલાકને મતે આ વાર્થ સૂત્ર એ જાતનું સાધન છે તે જેઓ કુકુન્દ આચાર્યોને ઈ. સ. ના પ્રારંજ માં થઈ ગયેલા માને છે અને તરવાર્થસૂત્રના કર્તા ઉમરવાતિને ઈ. સ.ના બીજા સકામાં થઈ ગયેલા ગણે છે. તેમને મતે ફન્દ્રકુન્દ રચેલ બારસ-અણુકખા એ આ જાતનું પ્રાચીનમાં પ્રાચીન સાધન છે. આના પછીના અન્ય સાધને ભાષાદીઠ નેધું તે પૂર્વે હાથ (. ૨૪૭)માં પ્રસ્તુત ઉલ્લેખ તેમજ તત્વાર્થસૂત્ર (અ. ૮)નું સાતમું સૂત્ર હું રજૂ કરીશ,
૧ આ ઉપરાંત કોઈ કોઈ ગાથા બાર, ભાવના પૈકી કેાઈકની ઝાંખી કરાવે છે. દા. ત. ૨૪૨મી માથા “અસર ભાવનાની, ૨૪૩માં ગાથા “એકત્વ ભાવનાની, ૩૬૮મી ગાથા “અન્યત્વ ભાવનાની, અને મા. ૩૮૫-૭ “અશુચિસ્વ” ભાવનાની.