Jain_Satyaprakash 1946 02

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 2

મહેાપાધ્યાય શ્રીયાવિષયકૃત “જ્ઞાનસાર”ના સવનયાશ્રયાષ્ટક” નું વિવેચન
વિવેચક—શ્રી. પોપટલાલ મેનજીભાઈ મહેતા, જૂનાગઢ તાર્કિકશિરામણ, મહાપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી વાચકપુંગવકૃત ‘ જ્ઞાનસાર ’ અંતર્ગત ' સર્વનયાશ્રયાષ્ટક ’ નામક નાની છતાં અર્થગંભીર કૃતિના ભાવાથ અહીં નીચે આપવામાં આવે છે.
તત્ત્વ શું છે તે મેળવવાના શુદ્ધ માને ન્યાય કહે છે, અને માવા ન્યાય તાળવાના કામમાં જુદી જુદી અપેક્ષામાએ વસ્તુ કે તેના અંશ એવા ગુમ પર વિચાર કરી, તે ( વિચાર ) રજૂ કરવામાં આવે છે ત્યારે સમગ્ર બાજુથી તપાસી દરેક વિચારની શુદ્ધિ પ્રમાણે અને મુખ્ય મુદ્દાને સ્પશે તે રીતે તે વિચાર મુજબ નિણ ય કરવામાં આવે છે, જે ન્યાયમુદ્ધિ છે.
જે પ્રમાણે તત્ત્વપ્રાપ્તિ–નાન—માટે નિમ ળ અંતઃકરણ આવશ્યક છે. તેવી જ રીતે વિધવિધ દૃષ્ટિબિંદુ દ્વારા વસ્તુના જ્ઞાનને સમજવામાં નિર્માંળ અંતઃકરણના કારણભૂત અપેક્ષાવાદ કે નય વિષયનું જ્ઞાન જરૂરી છે. વસ્તુ સબધો સેંકડા મમાથી થતા ક્રિયા ામાં તેની મુખ્ય મુખ્ય અપેક્ષાએ ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ; નહિતર તે વિષય સબંધી કરવામાં આવેલ વિચાર શુદ્ધ છે કે નહિ તે નક્કી કરવાનું અશકય જ બને. પ્રત્યેક વિચાર * અભિપ્રાય સમજવામાં તેની અપેક્ષા-આશય સમજવાં જોઇએ. તેમ ન થાય તા વિચાર કે જ્ઞાન-તત્ત્વ અસ્પષ્ટ રહે છે; અર્થાત્ આપણે તત્ત્વને મેળવી શક્તા નથી. આ અપેક્ષાવાદ કે અપેક્ષાત્મક દૃષ્ટિને નયવાદ કહે છે.
એકને એક વસ્તુનું વિવેચન જુદા જુદા માણસા પેાતાની સમજ અને અનુભવ મુજબ જુદી જુદી રીતે કરે છે. અશાસ્ત્રી વસ્તુને ઉત્પાદન, વહેંચણી અને વપરાશ તેમજ મૂલ્ય અને તેનું મન એમ ભિન્ન ભિન્ન દૃષ્ટિએ નિહાળે છે. એ જ વસ્તુને ધારાશાસ્ત્રી, સમાજશાસ્ત્રી અને મુત્સદી પોતપાતાની દૃષ્ટિએ નિહાળે છે. નીતિશાસ્ત્ર અને ધર્મશાસ્ત્રમાં ૐ વસ્તુનું સ્થાન જુદુ હાય છે. અર્થાત્ વિવિધ રીતે વસ્તુનું અવલોકન કરાય છે. આ બધી દષ્ટિએ દ્વારા વસ્તુનું યથાર્થ નિરૂપણુ થાય છૅ. દરેક દિષ્ટ પેાતાના વિષય મુજબ તે બાબતનું સત્ય નિશ્પણ કરે છે, પણ એટલું જ માત્ર નિરૂપણુ સત્ય એમ આગ્રહ રાખવા મિથ્યા છે. કારણ કે જે સત્ય પાતે બતાવે તે અનતના માત્ર એક અંશ જ છે. એક તે એક ખાખત સબંધે અનંત દિએ હેાવાથી અને હરેક દષ્ટિ સત્યનું નિરૂપણ કરતી હાવાથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે એક જ વસ્તુમાં અનંત ધર્મ (Theory of relativity) રહેલાં છે, કેટલાક વિરોધી સ્વભાવના ધર્માં એકને એક વસ્તુમાં જણાય છે, છતાં તે બધા ધર્મો તે વસ્તુમાં સત્ય છે અને વસ્તુની અંદર સમાઈ જાય છે. જેને તત્ત્વ મેળવવું છે, અખંડ સત્ય પ્રાપ્ત કરવું છે, પેાતાનું ચારિત્ર શુદ્ધ રાખવું છે તેણે આ વિશ્વદષ્ટિ પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ. આવી દરેક દૃષ્ટિને નય રહે છે.
હરેક વિચારથી વસ્તુને નિહાળે! તેમાં સામસામી વિધી વિચારેને પણ સ્થાન છે. વસ્તુના સંબંધમાં જે અપેક્ષાએ સત્ય ચારાય છે તે અપેક્ષાએ જ તે વસ્તુનું નિરૂપણુ સત્ય સમજવું જોઈએ. તે જ વસ્તુનુ જે ખીજી બાજુનું અર્થાત્ વિરુદ્ધ ધર્મનું સત્ય પણ [ અનુસંધાન–ટાઈટલના ત્રીજા પાને ]