Jain_Satyaprakash 1946 02

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521619/1

Page #1

SESDEROS
P
)
R.
તંત્રી ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ
[1 00 ઇ
છે
અને
S
n1982
વર્ષ ૧૧ : અ'ક પ ]
અમદાવાદ : ૧૫-૨-૪૬
ક્રમાંક ૧૨૫
વિ જ ય - ૬ શું ન ૧ “જ્ઞાનચાર'ના ભાવ નયાયાષ્ટકનું વિવેચન : પોપટલાલ કે. મહેતા ટાઇટલ પાનું ૨-૩ ૨ શ્રી પ્રીતિવિમલવિરચિત શ્રી ગાડી પાર્શ્વનાથ
કે આ ,
ઉપત્તિસ્તવન : પૂ. સુ. મ. શ્રી. પ્રેમવિજયજી : ૧૨૯ ૩ જૈનધર્મ માં તપવિધાન : શ્રી મેહનલાલ હીપચંદ ચોકસી : ૧૩૩ ४ ज्योतिष्करंडकमें संदेहस्थान और उसकी संदेहनिवृत्तिः श्री भा. र. कुलकर्णी : १३५ ૫ શ્રી શ્રીમરચકવિરચિત શ્રી લવધિ પાશ્વનાથ સ્તુતિ કે શ્રો. શાલીટે ક્રાઉઝ ઃ ૧૭૮ ૬ મહિય દનાં એક જિનમ'દિરની પ્રતિમાઓના લેખ : શ્રી ચીમન લાલ લ. ઝવેરી : ૧૪૩ ૭ નૈતિક સત્યપ્રકાશ
શ્રી પૂ. ઉ. મ. શ્રી સિદ્ધિમુનિજી : ૧૪૭ ૮ રાત્રિભેજ નો નિષેધ :
પૂ. મુ. મ. શ્રી. સુશિલવિજ્યજી : ૧૫૩ તે
જોઈએ છેશ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ ના સ પાઠનનું અને કાર્યાલયના સંચાલનનું કામ સંભાળી શકે તેવા જૈન શ્વે. મૂ. વ્યવસ્થાપકની જરૂર છે. કામ કરવાની ઇચ્છાવાળાએ નીચેના ઠેકાણે વિગતવાર અરજી કરવી. શ્રી જન ધ મ" સત્યપ્રકાશક સમિતિ, જેશિ'ગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાઇ,
લવાજમવાર્ષિક બે રૂપિયા ઃ છુટક ચાલુ અંક -ત્રણ આના
ACHARYA
S A SSAGARSURI GYANMANDIR SHREE MA I N ARADHANA KENDRA
Koba, Gana.hagar - 382 007. * Ph. : (079) 2327 6252, 23276204-05
Fax : (07) 23276249. For Private And Personal use only

Page #2

મહેાપાધ્યાય શ્રીયાવિષયકૃત “જ્ઞાનસાર”ના સવનયાશ્રયાષ્ટક” નું વિવેચન
વિવેચક—શ્રી. પોપટલાલ મેનજીભાઈ મહેતા, જૂનાગઢ તાર્કિકશિરામણ, મહાપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી વાચકપુંગવકૃત ‘ જ્ઞાનસાર ’ અંતર્ગત ' સર્વનયાશ્રયાષ્ટક ’ નામક નાની છતાં અર્થગંભીર કૃતિના ભાવાથ અહીં નીચે આપવામાં આવે છે.
તત્ત્વ શું છે તે મેળવવાના શુદ્ધ માને ન્યાય કહે છે, અને માવા ન્યાય તાળવાના કામમાં જુદી જુદી અપેક્ષામાએ વસ્તુ કે તેના અંશ એવા ગુમ પર વિચાર કરી, તે ( વિચાર ) રજૂ કરવામાં આવે છે ત્યારે સમગ્ર બાજુથી તપાસી દરેક વિચારની શુદ્ધિ પ્રમાણે અને મુખ્ય મુદ્દાને સ્પશે તે રીતે તે વિચાર મુજબ નિણ ય કરવામાં આવે છે, જે ન્યાયમુદ્ધિ છે.
જે પ્રમાણે તત્ત્વપ્રાપ્તિ–નાન—માટે નિમ ળ અંતઃકરણ આવશ્યક છે. તેવી જ રીતે વિધવિધ દૃષ્ટિબિંદુ દ્વારા વસ્તુના જ્ઞાનને સમજવામાં નિર્માંળ અંતઃકરણના કારણભૂત અપેક્ષાવાદ કે નય વિષયનું જ્ઞાન જરૂરી છે. વસ્તુ સબધો સેંકડા મમાથી થતા ક્રિયા ામાં તેની મુખ્ય મુખ્ય અપેક્ષાએ ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ; નહિતર તે વિષય સબંધી કરવામાં આવેલ વિચાર શુદ્ધ છે કે નહિ તે નક્કી કરવાનું અશકય જ બને. પ્રત્યેક વિચાર * અભિપ્રાય સમજવામાં તેની અપેક્ષા-આશય સમજવાં જોઇએ. તેમ ન થાય તા વિચાર કે જ્ઞાન-તત્ત્વ અસ્પષ્ટ રહે છે; અર્થાત્ આપણે તત્ત્વને મેળવી શક્તા નથી. આ અપેક્ષાવાદ કે અપેક્ષાત્મક દૃષ્ટિને નયવાદ કહે છે.
એકને એક વસ્તુનું વિવેચન જુદા જુદા માણસા પેાતાની સમજ અને અનુભવ મુજબ જુદી જુદી રીતે કરે છે. અશાસ્ત્રી વસ્તુને ઉત્પાદન, વહેંચણી અને વપરાશ તેમજ મૂલ્ય અને તેનું મન એમ ભિન્ન ભિન્ન દૃષ્ટિએ નિહાળે છે. એ જ વસ્તુને ધારાશાસ્ત્રી, સમાજશાસ્ત્રી અને મુત્સદી પોતપાતાની દૃષ્ટિએ નિહાળે છે. નીતિશાસ્ત્ર અને ધર્મશાસ્ત્રમાં ૐ વસ્તુનું સ્થાન જુદુ હાય છે. અર્થાત્ વિવિધ રીતે વસ્તુનું અવલોકન કરાય છે. આ બધી દષ્ટિએ દ્વારા વસ્તુનું યથાર્થ નિરૂપણુ થાય છૅ. દરેક દિષ્ટ પેાતાના વિષય મુજબ તે બાબતનું સત્ય નિશ્પણ કરે છે, પણ એટલું જ માત્ર નિરૂપણુ સત્ય એમ આગ્રહ રાખવા મિથ્યા છે. કારણ કે જે સત્ય પાતે બતાવે તે અનતના માત્ર એક અંશ જ છે. એક તે એક ખાખત સબંધે અનંત દિએ હેાવાથી અને હરેક દષ્ટિ સત્યનું નિરૂપણ કરતી હાવાથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે એક જ વસ્તુમાં અનંત ધર્મ (Theory of relativity) રહેલાં છે, કેટલાક વિરોધી સ્વભાવના ધર્માં એકને એક વસ્તુમાં જણાય છે, છતાં તે બધા ધર્મો તે વસ્તુમાં સત્ય છે અને વસ્તુની અંદર સમાઈ જાય છે. જેને તત્ત્વ મેળવવું છે, અખંડ સત્ય પ્રાપ્ત કરવું છે, પેાતાનું ચારિત્ર શુદ્ધ રાખવું છે તેણે આ વિશ્વદષ્ટિ પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ. આવી દરેક દૃષ્ટિને નય રહે છે.
હરેક વિચારથી વસ્તુને નિહાળે! તેમાં સામસામી વિધી વિચારેને પણ સ્થાન છે. વસ્તુના સંબંધમાં જે અપેક્ષાએ સત્ય ચારાય છે તે અપેક્ષાએ જ તે વસ્તુનું નિરૂપણુ સત્ય સમજવું જોઈએ. તે જ વસ્તુનુ જે ખીજી બાજુનું અર્થાત્ વિરુદ્ધ ધર્મનું સત્ય પણ [ અનુસંધાન–ટાઈટલના ત્રીજા પાને ]

Page #3

I ! अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक : समितिनुं मासिक मुखपत्र
श्री जैन सत्य प्रकाश जेशींगभाईकी वाडी : धोकांटारोड : अमदावाद (गुजरात) છે ? || વિક્રમ સં. ૨૦૦૨ : વીરનિ. સં. ૨૪૭૨ : ઈ. સ. ૧૯s || રામાં એવા ૧ | માહ શુદિ ૧૪ ઃ શુક્રવાર : ૧૫ મી ફેબ્રુઆરી | ૨૨૧
મુનિ શ્રી પ્રીતિવિમલવિરચિત શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથ-ઉત્પત્તિ સ્તવન સંગ્રાહક-પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી પ્રેમવિજયજી
દુહા વાણી બાવાદિની, જાગે યશ વિખ્યાત, પાસ તણું ગુણ ગાયવા, મુઝ મતિ આપો માત. નારિગે અણહીલપુર, મહેમદાવાદ પાસ ગેડીને ધણી જાગતે, સહુની પુરે આસ. શુભ વેલા દિન શુભ ઘડી, મુહૂર્ત એક મંડાણ.
પ્રતિમા ત્રણે પાસની, હૂઈ પ્રતિષ્ઠા જાણુ. ( ઢાલ ૧ લી : પંચમી તપ તમે કરો રે પ્રાણી–રામ) ગુગૃહ વિશાલા મંગલીક માલા, વામને સુત સાચે રે, ધન કંચન મણિ માણિક આપે, ગેડીને ધણુ જા રે. ગુણહ. ૧ “અણહીલપુર પાટણમાંહે પ્રતિમા, તુરક તણે ઘર હુંતી છે અશ્વની ભૂમિ અશ્વની પીડા, અશ્વની પાલ વિગુતી રે. ગુણહ. ૨ જાગતે યક્ષ જ જેહને કહીએ, સુહણે તુરકને આપે રે, પાસ કનેસર કેરી પ્રતિમા, સેવક તુઝ સંતાપે રે. ગુણહ. ૭ પ્રહ ઊઠીને પ્રગટ તું કરજે, મેઘા ગેડીને દીજે રે, અધિકે મ લીજે ઓછો મં લીજે, ટકા પાંચ સો લીજે રે. ગુણહ. ૪ નહીં આપે તે મારીસ મરડી, મઉલી બંધ બંધાણી રે ધન કણ પુત્ર કલત્ર હાથી હય, લખમી ઘણુ તુ ખસી રે. ગુણહ. ૫ મારગ પહેલે તુજને મીલસે, સારથવા ગોઠી રે, નીલવટ ટલું ચેખા ચહડયા, વસ્ત્ર વહે તસ પિઠી રે. ગુણહ. ૬
મનસું બીહતો તરક, માને વચન પ્રમાણ બીબીને સુહણાતણે, સંભાવે સહી નાંણ

Page #4

૧૩૦]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ બીબી બોલે તુરકને બડા દેવ હૈ કે : અબ જનાબ પ્રગટ કરે, નહીંતર મારે ઈ. પાછલી રાત પઢીએ, પહેલી બક્ષે પાસ, સુહ માંહી શેઠને, સંભલાવે જક્ષ ખાસ.
( ઢાલ ૨ જી, રાગ પૂર્વોક્ત ) ઈમ કહી જક્ષ આ રાતે, સારથવાહને સુહણે રે; પાસ નેસર કેરી પ્રતિમા, લેતે શીર મત ધહણે છે. ઈમકહી. ૧ પાંચ સો ટકા મૂલ જ તેહને, અધિક મ દીજે કેવારે રે જતન કરી પહુંચાડે થાનિક, પ્રતિમાગુણ સભારે રે. ઈમકહી. ૨ તુજને હેયે બહુ ફલદાયક, ભાઈ શેઠી સુણજે રે, પૂછ પ્રણમી તેહના પાયા, પ્રહ ઊઠી નિત ધૃણજે રે. ઈમકહી. ૩ સુહણે દઈને સુર ચાલે, આપણે થાનીક પહુતે ૨, પાટણ માંહી સારથવાહી, તુરકને હીંડે જેતે રે. ઈમકહી. ૪ તુરને જોતાં બેઠી દીઠ, ચેખા તીલક નીલાડે રે, સંકેતે પહંત સાચો જાણું, બોલાવે બહુ લાડે રે. ઈમકહી. ૫ મુજ ઘેર પ્રતિમા તુજને આપું, પાસ અનેસર કેરી રે, પાંચ સો ટકા જે મુજને આપે, ભૂલ ન માગું ફેરી . ઈમકહી. ૬ નાણું દેઈને પ્રતિમા લીધી, થાનિક પહંત રંગે રે, ચંદન કેસર મૃગમદ ઘોલી, વિધિસું પૂજે ચંગે રે. ઈમકહી. ૭ ગાદી રૂડી રૂની કીધી, તેમાં પ્રતિમાજી રાખે રે, અનુક્રમે આવ્યા પારકરમાંહી, શ્રીસંઘને સુર સાખે છે. ઇમકહી, ૮ ઓચ્છવ અધિકા દિન દિન થાવે, સત્તર ભેદ સનાતે રે, ઠામ ઠામના દર્શન કરવા, આવે લોક પ્રભાતે રે. ઈમકહી. ૯
દોહા
એક દિન દેખે અવધિસું, પારકરપુરને ભંગ; જતન કરે પ્રતિમાતણે, તીરથ અછે અભંગ. સહ આપે શેઠને, થલ અટવિ ઉજાડ; મહીમા હસી અતી ઘણું, મુજને તીહાં પહોંચાડ. કુશળક્ષેમ અછે તીહાં, મુજને તુજનેં જાણ; સંકા છેડી કામ કર, કરતી મ કરીસ હાંણ,
(ઢાલ ૩ જી, પાઈ) પાસ મોરથ પુરાવરે, વાહણ એક વૃષભ જોતરે, પારકરથી પ્રયાણું કરે, એક થલ ચઢી બીજે ઉતરે. બાર કેશ આવ્યા એટલે, પ્રતિમા નવી ચાલે તેટલે, ગઠી મન વિમાસણ થઈ, પાસ ભવન મંડાવું સઈ.

Page #5

[ ૧૧
છે
જ
શ્રી ગેડીપાર્શ્વનાથ-ઉત્પત્તિ સ્તવન થલ અટવી કિમ કરું પરાણુ, કટકે કેર ન દીસે પહાણું દેવલ પાસ અનેસર તણે, મંડાવું કિમ ગરથે વિણે. જળવિણ શ્રીસંઘ રહેસે હિાં, શિલાવટ કિમ આવસે ઈહાં; ચિંતાતુર થઈ નિંદ્રા લહે, જક્ષરાજ આવીને કહે. શ્રીફળ સજલતીહાંકણું જુઓ, અમૃતજળ નીસરસે કુએ; ખારા કુઆ તણે સહી નાણુ, ભૂઈ પડે છે નીલો છાણું. શુંહલી ઉપર નાંણું જીહાં, ગ્રહ જે ઘણે છે નાંણે તીહાં,
સ્વસ્તિક સોપારીને ઠાણું, પહાણ તણું ઉમટશે ખાણુ. શિલાવટ “શીરહી” વસે, કાઢે પ્રાભવિએ કિસમસે, તિહાં થકી ઈહાં અણજે, સત્ય વચન માહરે માંનજે. ગોહીને મન થીર થાપીઓ, શિલાવટને સુહણે દીયે; રોગને નિગમુ પૂરું આસ, પાસવન માંડે આવાસ. સુપન માંહી તે માન્ય વયણું, હેમ વરણ તસ દેખે સયણું ગઠીતણું મનોરથ ફલ્યા, શિલાવટને ગયા તેડવા. શિલાવટ આવે ઊજમે, જમે ખીર વૃત ખાંડ ચૂરમે; ઘડે ઘાટ કરે કેરણી, લગન ભલા પાયા રોપણ. થંભ થંભ કીધી પુતલી, નાટક કોલુક કરતી રલી; રંગમંડપ રલીઆત ર, જોતાં માનવને મન ખ. નીપાયા પુરે પ્રાસાદ, સ્વર્ગ સમેવડ માંડે વાદ દિવસ બે ચારે ઇંડે ઘડ, તતખણ દેવલ ઉપર ચઢયે. શુભ લગન શુભ વેલા વાસ, પબ્બાસણ બેઠા શ્રીપાસ; મહીમા માટે મેર સમાન, એકલમલ રહે વગડે રાન. બાત પુરાણું મેં સાંભલી, તવન માંહી સુધી સાંકલી, ગઠી તણું જે અછે, જાત્રા કરીને પરણે છે.
વિવનવિદારન સુખકરન, જેહને અજ્ય સરૂપ
પ્રીતિ ” કહે શ્રીસંઘને, દેખાડે નીજ રૂપ. ગિરૂઓ ગોડી પાસજિન, આપે અરથ ભંડાર
પ્રીતિ ” વદે શ્રીસંઘને, આસા પૂરનહાર. નિલ પલાણે નીલડે, નિલે થઈ અસવાર, મારગ સૂકા માનવી, વાટ દીખાવણુ હાર.
(ઢાલ ચેથી, ચોપાઈ) વરણું અઢાર તણું લે ભેગ, વિઘન નિવારે ટાલે રાગ; પવિત્ર થઈને સમરે જેહ, ટાલ પાપ તાપ સદેહ.

Page #6

૧૩૨ ]. શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વહે છે નિરધનને ઘર ધનને સૂત, અપુત્રીયા પાસે બહુ પુત્ર કાયરને શૂરાતન કરે, પાર ઉતારે લાછી વરે. દેભાગીને દીયે સોભાગ, પગ નહીં તેહને આપે પાગ; કામ ન તેહને આપે ઠામ, મનવંછીત પૂરે અભિરામ. નિરાધારને દીયે આધાર, ભવસાગર ઉતારે પાર આરતયાને આરતભંગ, ધરે યાન લહે સુરંગ. સમય સહાય કરે જક્ષરાજ, તેને માટે અધિક દીવાજ, બુદ્ધિહીણુને બુદ્ધિ પ્રકાશ, ગંગાને દીયે વચન વિલાસ દુઃખીયાને સુખને દાતાર, ભયભંજન રંજન અવતાર બંધન તેડે બેડી તણા, પાર્શ્વનામ અક્ષર સમરણ.
દુહા પાર્શ્વનામ અક્ષર જપે, વિશ્વાનર વિસરાલ; હસ્તીમદ દરે ટલે, દુષ્કર સિંહ ઈંગાલ. ચાર તણા બાય ચૂકવે, વિષ અમૃત આકાર; વિષધરને વિષ ઉતરે, રણમાં જયજયકાર રાગ સોગ દારિદ્ર દુઃખ, દેહક દૂર પલાય; પરમેશ્વર શ્રી પાર્શ્વને, મંહીમાં મંત્ર જપાય.
( હાલ ૫ મી, રાગ ધનાશ્રી ) ( આ ઢાલને શ્રી વિષહર પાર્શ્વનાથને મહામંત્ર કહેવાય છે) ૨૪ જિતું જ જિતું છે જિ ઉપશમધરી, હું પાર્શ્વ અક્ષર જપતે ભૂત ને પ્રેત જેટીંગ યંતર સૂરા, ઉપશમે વાર એકવીસ ગુણુત..
ૐ જિતું - જિતું. ૧ ગ્રહ રાગ શેક જરા જંતુ ને, તાવ એકાંતરે દીન તપતે, ગબંધન હરે વીષ્ણુ અહિ વિષ દલે, બાલકા બાલની વ્યાધિ હતે. જિતું. ૨ શાયાણી ડાયણ રોહીણું રીંગણી, ફટકા મીટીકા દુષ્ટ હંતિ, દાઢ ઉંદરતણી કલિ નોલાતણી, સ્વાન શીયાલ વિકરાલ દંતી. જિંતુ. ૩ ધરણેન્દ્ર પવાવતી સમરી ભાવતિ, વાટ ને ઘાટ અટવી અટકે, લકમી લંદે મલે સુજસ વેલા વલે, સયલ આશા ફલે મન હસતે. 28 જિતું. ૪ અષ્ટ મહાભય હરે કાન પીડા ટલે, ઉતરે શુલ શીશક ભણુતે, વદતી વર પ્રીતીશું પ્રીતીવિમલ પ્ર, પાશ્વ નામે સદાક્ષર જપતે
પાર્શ્વજિન નામ અભિરામ મતે ર જિતું. ૫
કળશ તપગચ્છનાયક સિદ્ધિદાયક, હીરવિજય સૂરીસરે, રસ પાટ ઉદયાચલે ઉદયે,વિજયસેનસૂરીવર, ઇમ સ્તબે ગાડી પાર્શ્વ નવર, પ્રીતીવિમલ પ્રીતે કહે, જે ભણે ભાવે લહે સંપત, શાશ્વતા તે સુખ લહે.

Page #7

જૈનધર્મમાં તપવિધાન
લેખક-બીયત મેહનલાલ દીપચંદ શેકસી. પ્રાચીન જૈનધર્મ' ના લેખમાં બૌદ્ધગ્રંથના આધારે જે છ પથ પ્રચલિત જણાવ્યા હતા એમના જૈનધર્મ યાને નિગ્રંથમાર્ગ સિવાયના પાંચનું ટૂંક સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે
(૧) અક્રિયાવાદી પંથના આદાચાર્ય પૂરણકાશ્યપ છે. તમામ દુઃખનું મૂળ, પાપપુણ્ય સંબંધેની ભાવનામાં હોવાથી તે ભાવનાને જ નષ્ટ કરી નાખીએ કે થયું, એવો તેમને ઉપદેશ હતો. પાપ-પુણ્યને વિચાર એ કેવળ ભ્રમ છે, એમ તેઓ માનતા, અથત આ પથ તે એક પ્રકારને નાસ્તિકવાદ જ છે, એમ કહીએ તેપણ ચાલે.
(૨) સંસારશુદ્ધિવાદી પંથને પ્રસ્થાપક મખલી ગોસાલ છે. આ વાદનું જ નિયતિવાદ એવું બીજું પણ નામ છે. સૃષ્ટિમાંની અખિલ ચરાચર વસ્તુ, પ્રાણુ અને જીવ અર્બળ ને અસ્વતંત્ર હેઈને બધા દેવના તંત્રથી ચાલે છે. પોતપોતાના કર્મને ઉપભાગ હોતાં રહેવું એ જ તેમનો વ્યવસાય અને એ વ્યવસાયમાંથી તેમને કદી પણ છુટકારો થતા નથી, એ આ પંથનું આવતા છે
(૩) ઉચ્છેદવાદી પંથ અજિતકેસકંબલીએ સ્થાપ્યો. આ નિર્ભેળ નાસ્તિકવાદી હતે. મનુષ્ય એટલે પૃથ્વી, અપ, તેજ ને વાયુ-આ ચતુસ્તાની બનાવેલી પૂતળી. મૃત્યુ પછી તેના દેહનું આ ચાર મહાભૂતમાં ફરીથી રૂપાંતર થઈ જાય છે, ને ઈકિયે આકાશમાં લીન થઈ જાય છે. પાપ-પુણ્ય વગેરે જૂઠું છે. અહિક સૌખ્ય એ એક જ ખરું તત્ત્વ છે. આ એ પંથને મુખ્ય સિદ્ધાંત છે.
(૪) અન્યોન્યવાદી પંથના મત પ્રમાણે સૃષ્ટિમાં પૃથ્વી, અપ, તેજ, વાયુ, સુખ, દુખ ને જીવે, આ સાત નિત્ય તત્વ છે, એને નાશ કરે એવી કોઈ પણ વ્યક્તિ નથી. મનુષ્યના મરણ પછી પણ આ તો અબાધિત રીતે અસ્તિત્વમાં હેય છે-વગેરે સિદ્ધાંત પર આ પંથની રચના થયેલી હતી.
(૫) હવે બાકી રહ્યો વિક્ષેપવાદી પંથ-એનું જેનેના સ્વાવાદની સાથે પુષ્કળ સામ્ય છે. એને નિત્યસંશયી નામ શોભવા જેવું છે. આ મત પ્રમાણે પ્રત્યેક પ્રશ્નને માટે ઠરાવેલ સાત ઉત્તરો છે: દેવ છે કિવા નહિ? આ પ્રશ્નને દેવ છે, દેવ નથી, દેવ છે એમ પણ નહિ, દેવ નથી એવું યે નહિ, આવા નમૂનાના તેમના ઉત્તર હોય છે.
ઉપરના ઉલ્લેખથી સહજ સમજાય તેવું છે કે એ પાંચ પશે ઝાઝું આયુષ્ય ન ભે ગવી શકળ્યા અને સ્થાપકાના અવસાન પછી થોડા સમયમાં નામશેષ થઈ ગયા, જ્યારે નિગ્રંથ એવા શ્રમણને પંથ અથત જૈન ધર્મ તે અદ્ય પિ પ્રવર્તમાન છે. એમાં મુખ્ય કારણ તે એના સિદ્ધાંતોની શ્રેષ્ઠતા અને યુક્તિયુક્તતા જ છે. જેનધર્મના પ્રણેતા અર્થાત તીર્થંકર પ્રભુએ પિતાને સંપૂર્ણ જ્ઞાન યાને કેવલદશાની પ્રાપ્તિ વિના કોઈ પણ પ્રકારની પ્રરૂપણું કરતા જ નથી, પ્રથમ સર્વ વસ્તુ જાણે છે, જુવે છે અને પછી જ લેકે પકારને નજરમાં રાખી એ વહેતી મૂકે છે. એટલે જ એમાં શંકાને સ્થાન નથી.
ભગવાન બુદ્ધ સારીyત્તને ઉપદેશ આપ્યાનું મહાસીહના સુત્તમાં જે વર્ણન આપ્યું છે, તેને સારાંશ આ પ્રમાણે છે
“હે સારીyત્ત! મેં ચાર પ્રકારનાં તપ આચર્યાનું મને સ્મરણ છે. હું પ્રથમ તપસ્વી બન્યો, પછી ક્ષ થયો, કેટલાક દિવસે જુગણિતાને સ્વીકાર કર્યો ને છેવટે પ્રવિવિગત

Page #8

૧૩૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ બ, હું દિગંબર વૃત્તિથી રહેતું હતું, કાઈ પણ જાતનું લૌકિક આચારનું બંધન પાળવાનું મેં છોડી દીધું હતું.”
“.શાક, સ્યામાક, નીવાર, શેવાળ, થૂલું, શેકેલું અનાજ, પિણ્યક, લીલું ઘાસ, ફળ, પાંડ, ગોમય, ચમારોએ ફેંકી દીધેલા ચામડાના ટુકડા વગેરે ખાઈને હું જીવન ધારણ કરતો હતો.”
“કોઈ કોઈ વાર હું ગોવત્સોનું છાણુ ખાઈને રહેતો. પિતાના મળમૂત્ર ખાઈને પણ મેં કેટલાક દિવસે કાઢયા છે. આવું સૂમ ચઢે એવા પ્રકારનું મારું ખાવાનું હતું. ઘેર જંગલમાં મેં નિવાસ કર્યો હતો. ટાઢના દિવસોમાં હું ખુલ્લા મેદાનમાં સૂતે. કેાઈ વાર સ્મશાન ભૂમિમાં જઈ મૃતોનાં હાડકા ઓશીકે મૂકીને સૂતો હતો. લોકે મારા ઉપર થૂક્તા હતા; તથાપિ મારા મનમાં મેં તેમને માટે જરા જેટલો પણ ખરાબ વિચાર આવવા દીધો નથી.”
બુદ્ધ ભગવાને કરેલા તપમાંનો ઉપરને ઉતારો એટલા સારૂ આપવામાં આવ્યો છે કે જેથી એ તપવિધાન અને જૈનદર્શનમાં દર્શાવેલ તપ-આચરણમાં કેટલે તફાવત છે એને વાચકને ખ્યાલ આવે. કેટલાક ઉલ્લેખ ઉપરથી જેમ પુરવાર થયું છે કે શાક્યમુનિ યાને બુદ્ધ ભગવાને પિતાના પથની સ્થાપનામાં અથત બૌદ્ધધર્મના વ્રત-નિયમ નક્કી કરવામાં ન દર્શનના યમ-નિયમોને ધ્યાનમાં રાખ્યા છે, તેમ એ રીતે જુદો પંથ શરૂ કરવામાં તેમને એ જ જૈનદર્શનના તપેપર પ્રથમ સ્નેહ જમ્યા હતા. કેટલાક સમય પર્યત તેમણે એ આચરણમાં પણ મૂક્યા હતા, પણ પાછળથી એ કેવળ દેહકષ્ટરૂપ અને હેતુહીન જણાયા હતા.
પ્રથમની વાત ઉભય કર્મના વ્રત-નિયમો સરખાવતાં સહજ ઊડીને આંખે વળગે છે. એમાં સમાયેલ સત્યની ઝાંખી થવામાં ઝાઝે વિલંબ નથી જ થતો. પણ પાછળની વાત એટલી સહજ રીતે ગળે ઊતરતી નથી. તપ અંગેના એ મંતવ્યને બારીકાઈથી તપાસવાની જરૂર છે. માત્ર દિગંબર વૃતિથી રહેવાની વાત બાજુ પર મૂકીએ તે સારીપુરને ઉદેશો કહેલી તપઆચરણમાં અને પરમાત્મા મહાવીર દેવે કહેલા તપવિધાનમાં આસ્માન જમીન જેટલું અંતર જણાશે, જે સામાન્ય બુદ્ધિમાં પણ ન ઊતરે અને આરોગ્યની નજરે પણ જે વસ્તુઓ હાનિકારક ગણુય. વળી આહારની દૃષ્ટિએ જે વસ્તુ નિંદ્ય લેખાય એને ગ્રહણ કરવી અને એના ઉપર તપ કર્યાની છાપ મારવી એ આજે વર્તી રહેલા ફરાલીયા ઉપવાસ જેવું હાસ્યાસ્પદ છે. આવી ક્રિયા પરથી શાક્યમુનિને જલદી વિરાગ આવતો જોઈતો હતો. આ જાતની કારવાઈને તપનું નામ આપી શકાય જ નહી! આવા પ્રકારના આચરણને નિગ્રંથ દર્શનમાં સ્થાન જ નથી; એ ક્રિયાઓને અજ્ઞાનભરી કહેલી છે, એનું બીજું નામ અજ્ઞાનકષ્ટ છે. એ માટેની ફળપ્રાપ્તિનાં ઝાઝાં મૂલ્યાંકન અંકાયો જ નથી એ વાતની પ્રતીતિ કામલી અને પૂરણ તાપસના દૃષ્ટાંતો પરથી કરાવી શકાય તેમ છે. આ ઉપરથી ભાર મૂકીને કહી શકાય કે શાક્ય મુનિએ અમલમાં મેલેલો તપ એ શ્રમણપંથનો ન હતો. તે
શ્રમણો માટે તીર્થંકર પ્રભુએ જે તપવિધાન દર્શાવ્યું છે એ મુખ્ય બે પ્રકારમાં વહેચાયેલું છે: (૧) બાસ્થતપ, (૨) અત્યંતરતા. એ દરેકના છ પ્રકાર છે. પ્રથમમાં અનશનની મુખ્યતા છે. અને પાછળમાં પ્રાયશ્ચિત્ત અગ્રપદે મૂકાયેલ છે. એ બાર પ્રકારના સ્વરૂપમાં ઊંડો ઊતરનાર નિશંકપણે આત્મદર્શનમાં—પૂર્ણજ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં–એ કેટલા જરૂરી છે

Page #9

અંક ૫] ન્યતિષ્કરડકમેં એક સંદેહસ્થાન ઔર ઉસકી સંદેહનિવૃત્તિ [ ૧૩૫ તેને તાગ કહાડી શકે તેમ છે. વળી એ દરેક કારણું સમજપૂર્વક કરવાની કહેલી છે. એમાં આરોગ્યને અગ્રસ્થાન અપાયેલ છે. આજનું વિજ્ઞાન તેમજ પ્રાચીન-અર્વાચીન આરોગ્યશાસ્ત્રી એમાં સાક્ષી પૂરક છે. જ્યાં નિગ્રંથમામને ઉમદા અને અતિ અગત્ય ભગવતે તપ અને ક્યાં શાક્યમુનિએ આચરણમાં મૂકેલ તપ! આચરણમાં મુકાયેલ એ જુગુપ્સત કરણને આજના યુગમાં તપ તરીકે ઓળખવામાં પણ શરમ લાગે તેમ છે. તાત્પર્ય એક જ છે અને તે એ જ કે ચાલુ કાળનાં સાધનોનો ઉપયોગ કરી, અભ્યાસ વધારી, વર્તમાન કાળના સાધવર્ગ શોધખોળમાં લીન બનવાનું છે. માત્ર જેનોને કિવા ઉપાશ્રયમાં આવતા મહાનુભાવોને શ્લેકોના અર્થ કિવા ચરિત્ર સંભળાવી બેસી ન રહેતાં જગતના ચોકમાં જે જે જિજ્ઞાસા પ્રગટી છે એને ક્યાસી કહાડી પૂરી પાડવા કમર કસવાની છે. વિશ્વ આજે જે વસ્તુ માંગે છે એ પ્રભુશ્રી મહાવીર દેવના સિદ્ધાંતમ ભરી પડી છે. પણ એ બહાર મૂકવાનો માર્ગે દેશકાળને અનુરૂપ કરવાના છે. એ પાછળ મંડતાં જ જણાશે કે આપણું ઘરનું કેટલુંયે બીજાના નામે ચઢી જઈ વિશ્વના બજારમાં મૂલ્યવાન તરીકે ખ્યાતિ પામી રહેલ છે. ज्योतिष्करंडकमें एक संदेहस्थान और उसकी संदेहनिवृत्ति लेखक:-श्री भा. रं. कुलकर्णी, बी. ए. (संशोधक, राजवाडे संशोधन मंडळ धुलिया.)
ज्योतिष्करंडक ग्रंथमें पद्योंके क्रमांकोंमें दो स्थानों पर स्पष्टतासे दो त्रुटियां पाई जाती हैं। पद्य नं. ५३ के नंतर पद्य नं ५४ के बदले एकदम नं. ५५ आता है। और पद्य नं. २८८ दो बार आया है । इससे सामान्यतः दो प्रकारके अनुमान हो सकते हैं
एक तो इस ग्रंथके पद्योंको क्रमांक देनेमें किसी लेखकसे भूल हो गई हो । क्योंकि इन दो भूलोंके होते हुए भी ग्रंथकी पद्यसंख्या वास्तवतः एक ही रहती है। और दूसरा भनुमान यह हो सकता है कि इस ग्रंथका नं. ५४का पद्य लुप्त हो गया और २८८ नं. वाले दो पद्योंमेसे एक प्रक्षिप्त होना चाहिये।
इस छोटेसे लेख में इन दोनों अनुमानोंका ज्योतिष्करंडक ग्रंथके विषयकी दृष्टिसे परीक्षण कर इनमेंसे कौनसा अनुमान करना स्वीकार्य है यह देखनेका प्रयत्न किया जाता है। नं. २८८ वाले दो पद्योंमेंसे यदि कोई भी एक पद्य प्रक्षिप्त साबित हो सका तो लेखकका हस्तदोषका अनुमान करना व्यर्थ होगा। अतएव. इन दो पद्योंका प्रथमतः परीक्षण करना आवश्यक है । वे पद्य ये है:
दक्खिणअयणे सूरो पंच विसुवाणि वासुदेवेण ॥
जोएइ उत्तरेण वि आइच्चो आसदेवेण ॥ ___ और:
लग्गं च दक्षिणायणविसुवेसु अस्स उत्तरं अयणे ॥ गं साई विसुवेसु पंचसु वि दक्खिणं अयणे ॥

Page #10

१३६ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ वर्ष ११
पहले पथमें पंचवर्षात्मक युगके दस विषुवोंमेंसे दक्षिणायनके पांच विषुत्र याने शरदसंपात के समय सूर्यका नक्षत्र वासु - वायुदेवताका या स्वाति और उत्तरायणके पांच विषुव याने वसंतसंपातके समयका सूर्यका नक्षत्र अश्विदेवका याने आश्विनी होता है ऐसा कहा है।
यह पद्य ग्रन्थके प्रतिपाद्य विषयसे संगती रखता है । पद्य नं. २८४ और २८५ में पंचवर्षात्मक युग दस विषुव कौनसे पर्वमें आते हैं उसका विवरण है । पथ नं. २८६ में इन दस विषुवोंकी तिथियां दी गईं हैं। और पथ नं. २८७में इन विषुवोंके दिन के चंद्रके नक्षत्र बताये गये हैं । अब आया २८८ वा पथ - इसमें सूर्यके नक्षत्र लिखे हैं, यह प्रतिपाथ विषयका क्रमप्राप्त विस्तार और तर्कसंगत विवेचन है । विषुव दिनोंके पर्व, तिथि, चंद्रनक्षत्र और सूर्यनक्षत्र कहने में एक भी विषय प्रक्षिप्त हो नहीं सकता ।
अब रहा दूसरा पथ । इसमें विषुव दिनोंके लग्न बताये गये हैं। आचार्य मलयगिरि - जीकी टीका अनुसार उसका अर्थ युगके पांचों भी दक्षिणायन विषुवोंका लग्न आश्विनी और उत्तरायण विषुवोंका लग्न स्वाती होता है ऐसा है ।
संभव है किसी वाचकको यह पथ प्रक्षिप्त ही नहीं तो एक भूलभरा हुआ प्रतीत होवे, क्योंको इसमें आश्विनी और स्वातीको लग्न कहा है । प्रचलित ज्योतिष की दृष्टिसे राशियों को -लम कहते हैं, न कि नक्षत्रोंको। और पांच वर्षोंके अंदर, छे महिनेके अंतरसे आनेवाले विषुवों में पांचों उत्तरायणके विषुवों का एक ही स्वाती लग्न और वैसे ही दक्षिणायनके विषुवोंका एक ही • आश्विनी लग्न होना दिखनेमें असंभव सा मालूम होता है। किंतु इस विषयका सूक्ष्म अभ्यास करने से यह स्पष्ट होता है की इस पद्यका स्थान और विषय भी बिलकुल यथार्थ और योग्य है। जो कुछ भूल हो गई है वह पद्योंको नंबर देनेमें हुई है, अन्यथा नहीं ।
माग्राशि कालीन लग्नप्रणाली
भारतीय ज्योतिष में, वेद-वेदांगों में राशियां नही मिलतीं; सब गणना नक्षत्रों के सहारे ही की जाती हैं । जैन ज्योतिषमें भी सूर्यप्रज्ञप्ति आदि प्राचीन सूत्रग्रन्थ और ज्योतिष करंडक में भी राशियों का पता नहीं है । इन ग्रंथोंमें प्राग्ाशि कालीन ज्योतिषकी अवस्थाका चित्रण है । वेदांग ज्योतिष में भी राशि नहीं होते हुए भी लग्नका संबंध आया है, और वह नक्षत्रसे संबंध रखता है, जैसा कि ज्योतिष्करंडक में है । केवल ज्योतिष्करंडकसे ही देखा जाय तो लग्न नाम धारण करनेवाले नक्षत्र और उसी दिनके सूर्यके नक्षत्र भिन्न होते हैं । उपर दिये हुए पययुगल मेंसे पहेले पथमें दक्षिणायन विषुवका सूर्यनक्षत्र स्वांती और दूसरे पथमें दक्षिणायन विषुवका लग्न आश्विनी दिया है। वैसा ही उत्तरायण विषुव (वसंतसंपात दिन) का सूर्यनक्षत्र आश्विनी और लग्न स्वाती बताया है ।
1
ज्योतिष्करंडक में जो लग्न दिये हैं वे अपने अपने विषुव दिनोंमें सायंकालमें ही पूर्व

Page #11

અંક ૫ ] જ્યાતિષ્કર ́ડકમે એક સદેહસ્થાન ઔર ઉસકી સદૈનિવૃત્તિ [ ૧૩૭ क्षितिजपर उदित होते होंगे। यदि ऐसा न होता और सूर्योदयके नक्षत्र और लग्न एक ही होते तो लग्न स्वतंत्र पथकी कोई आवश्यकता न होती ।
अब दूसरा प्रश्न यह उपस्थित होता है कि लग्न संज्ञासे विषुव दिनके सायंकालको उदय होनेवाले नक्षत्रको कहना इसको और जगह इसी ग्रंथमें कुछ आधार मिलता है क्या ? इसका अस्ति पक्षी उत्तर मिलता है । पद्य नं. २८० में विषुवकाल स्पष्ट किया है । पन्नरस मुहुत्तदिणो दिवसेण समा यजा हवइ राई |
सो होइ विवकालो दिणराईणं तु संधिमि ||
इस पथसे और पथ नं. २९० से भी दिवसरात्रीका संधी यह स्पष्ट होता है । मंडलमस्सत्थंमि य अचक्खुविसयं गयंमि सुरंमि ॥
जो खलु मत्ताकालो सो कालो होइ विसुवस्स ॥
काललोकप्रकाशमें (पत्र ३९०) भी इसका अनुवाद 'प्रदोषकाले' ही विषुवकाल होता है ऐसा किया है । पद्ये नं. २९० में इसको 'मत्ताकाल' भी कहा हुआ है । मत्ता - मात्रा
याने परिमाण (. Measure )।
कालगणना करनेमें विभागोंका आरंभ और गिनती करनेके लिये उपयोगी ऐसा यह काल पहले समझा गया है इसका यह प्रमाण ह ।
जो विषय पद्य नं. २८० और २९० में है उसीको स्पष्ट करनेवाला और उसका उदाहरण देनेवाला पद्य नं. २८८ (दूसरा ) है । ऐसी वस्तुस्थिति होनेके कारण यह लग्न विषयक पद्य भी प्रक्षिप्त याने पीछेसे घुसेडा हुआ नहीं दिखाई देता ।
ज्योतिष्करंडक ग्रंथका प्रयोजन है सूर्यप्रज्ञप्तिको स्पष्ट करना । मूल सूर्यप्रज्ञप्ति में भी सायंकालको पूर्व क्षितिज पर उदित होनेवाले नक्षत्रोंका एक काल परिमाण ' नेतृनक्षत्राणि' के नामसे आया है । अतः यह विषय भी ज्योतिष्करंडक में पीछेसे घुसेडा हुआ नहीं ह ।
ज्योतिष्करंडक ग्रंथ छपाते समय ऐसी जो विसंगतियां हस्तलिखितों में मिली थी उनका परीक्षण और अधिक हस्तलिखित प्रतियोंसे तुलना करके फिर मुद्रण किया होता तो मुद्रित ग्रन्थ में अवतरण संशोधनकार्यमें लेनेमें अधिक सुविधा प्रतीत होती ।
उपर किये हुए विवेचनसे यह निश्चित पता चलाता है कि पासके दो पर्योको २८८ क्रमांक देना यह केवल नकल करने वाले असावधान लेखककी क्षति है। पहले एक क्रमांक ५४ लिखना रह गया होगा । फिर क्रमांक २८८ दोवार लिखा गया । क्षति तो अवश्य हुई किन्तु आखरी संपूर्ण ग्रन्थकी पयसंख्या न बढी न घटी यह समाधान रहा होगा। इस • क्षतिसे क्रमांक २८८ धारण करनेवाले दो पर्थोमेंसे कोई भी एक प्रक्षित होनेकी शंका पाठकों को होना अनिवार्य है, किंतु सूदन दृष्टिसे वहां प्रक्षेप नहीं है यह स्पष्टतया सिद्ध होता है । (श्रीऋषभदेवजी केशरीमल वेतांबर संस्था रतलाम का छपा हुआ ग्रन्थ इस लेखमें अभिप्रेत हैं)
૧૫

Page #12

શ્રી શ્રીસારવાચકવિરચિત
શ્રી ફલવદ્ધિ પાર્શ્વનાથ સ્તુતિ સંપાદિકાઃ શ્રીમતી શાલે ક્રાઉઝ, ડૉ. ફિલ, ભારતીય સાહિત્યવિશારદા, .
કરેકટર, સિંદિયા એરિટલ ઈન્સ્ટિટયુટ, ઉજજૈન.
નીચે પ્રકાશિત, ભક્તિ રસભીની શ્રી ફલવદ્ધિ પાર્શ્વનાથ સ્તુતિને ઉલ્લેખ શ્રી.મેહનલાલ દ. દેશાઈકૃત “જૈન ગુર્જર કવિઓમાં (ભાગ ૧, પૃ. ૫૩૯, અને ત્રીજો ભાગ, ૫. ૧૦૩૧), અને તેઓશ્રીએ વિરચિત “જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસમાં (પેરા ૮૮૪), તથા શ્રી અગરચંદ તથા ભંવરલાલ નાહટાકૃત “
સુધાન શિનવામાં (પૃ. ૨૦૭). આપવામાં આવ્યું છે. ત્યાં ઉલિખિત પ્રતોને છોડીને આ સ્તુતિની બે અધિક પ્રત ઉજજેનના શ્રી સિંડિયા ઓરિએન્ટલ ઇન્સ્ટિટયુટમાં મલી આવી છે, કે જેઓના આધાર પર આ સ્તુતિ નીચે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. આ બે પ્રતોની વિગત આ છે –
૧. ગત “અ” એટલે નં. ૫૭૦ (૧ પત્ર). તેની લહિયાની પ્રશસ્તિ નિલિખિત છે–
"इति श्रीफलवद्धि पार्श्वजिन छंदबद्ध स्तुति समाप्त ॥ गणि तत्वविजय लखितं उथ्यो मध्ये का. प. ४ दिने ।
પ્રત લખ્યાનો સંવત આપેલો નથી, પણ ઓછામાં ઓછી ૧૫૦ વરસની હેવી જોઈએ. લખવાની શૈલી “ગવાલિયરી' અને ઊર્ધ્વમાત્રાની છે. તેમાં કેટલીક અશુદ્ધિઓ છે અને અગિયારમા પવને ઉત્તરાર્ધ મલતો નથી.
૨. પ્રત “બ” એટલે નં. ૬૫૭૮ (૨ ૫ત્ર). આની લહિઆની પ્રશસ્તિ નિગ્નલિખિત છે–
"इति श्रीफलवृध पार्श्वनाथजीको छंद संपूर्णः लषितं रिष गंगाराम समत १८६७ वर्षे मती वैशाख वदी ४ सौमे प्रतापगढ मध्ये" ।
આ પ્રત પ્રચલિત શિલિમાં અને ઊર્ધ્વમાત્રાથી લખાએલ છે. અક્ષર સુંદર છે અને શુદ્ધિ સાધારણતઃ ઠીક છે; માત્ર કોઈ કોઈ સ્થાનમાં લહિયા નષિ ગંગારામે, કે જેમના હાથની ઘડી ઘણી બીજી પ્રત પણ સિંદિયા ઓરિએન્ટલ ઇન્સ્ટિટયૂટમાં વિદ્યમાન છે, પિતાની ટેવ મુજબ રાજસ્થાની ભાષાના પ્રત્યયો ઘુસાડી દીધા છે.
- પ્રસ્તુત સ્તુર્તિ “અ”ના આધાર પર છપાવવામાં આવે છે, “બીના વાસ્તવિક પાતિરે નાટામાં આપેલ છે.
(૨) કવિ આ બંને પ્રતાને અનુસરીને કવિનું નામ અંતિમ છપ્પયમાં “રત્નહર્ષ–ગુરુ-શિષ્યવર સાર એમ બતાવવામાં આવે છે, જયારે કે પં. સિદ્ધિવિલાસ ગણિ દ્વારા લખેલ પ્રત (૪. ગુ. ક. ભાગ ૧) અને “ના. ભંડ'ની પ્રત (રે. ગુ. કભાગ ૩) અનુસાર કવિનું નામ “શ્રીસાર” છે. કવિના ગુરને ઉલ્લેખ માત્ર “ના. નં.” ની પ્રતમાં નથી મળતો. બાકી બીજી પ્રતમાં તે છે. કવિ વાસ્તવમાં શ્રીરત્નહર્ષ વાચકના શિષ્ય સુપ્રસિદ્ધ લેખક શ્રીસાર છે, આમાં કઈ શંકા નથી. એમના નામનું રૂપ બન્ને મૂલ પ્રતામાં શ્રીસાગ્ના બદલે “સાર એમ આપેલું છે તેમાં કોઈ વાંધો નથી, કારણ કે આ જ કવિએ રચેલ “સારબાવની' માં (જૈ. ગુ. ક. ભાગ ૧ પૃ. ૫૩૮) પણ આ જ રૂપે કેટલીક વાર ચાલી આવે છે.

Page #13

શ્રી ફલવદ્ધિ પાર્શ્વનાથ સ્તુતિ
[ ૧૩૯ ગુજરાતી જૈન સાહિત્યના વિશેષજ્ઞ શ્રીદેશાઈજીએ આ કવિની કૃતિઓની સૂચી ઉપરોક્ત સ્થાનમાં આવી છે, અને આ સૂચીને જૈન સાધુપરંપરાના ઇતિહાસવેત્તા શ્રીનાહટાછએ કેટલાંક અધિક નામોથી વધારી છે. આ બંને વિદ્વાનોને અનુસાર પ્રસારની નિમલિખિત કૃતિઓ હમણું જ્ઞાત છે.
(૨) ગુણસ્થાનોમા વાટાવવાધ (ઉં. ૨૬૭૮) (8) શિવરાત્રસૂરિજાત (સં. ૨૬૮૨) (૩) સત મેલીનામત રાતિતવન (ઉં. ૧૯૮૨) (૪) પાર્શ્વનાથ દાણ (ઉં. ૨૬૮૩) (૧) માર ચાવવી ઊંધિ (ઉં. ૨૬૮૪) (૬) મોતી-વારીકા સંઘંઘ પરંવ (ઉં. ૨૬૮૧) (૭) તાર-પાવન (ઉં. ૨૬૮૧) (૮) વાણુથ સ્તવન (સં. ૨૭૦૨) (૧) કાયવર જી. (१०) कृष्ण रुक्मिणी वेलि बालावबोध (११) लोकनालगर्भित चंद्रप्रभ स्तवन (૨૨) ૩ સત્તા (૨૩) રાખવા ગીત (१४) फलवद्धि पार्श्वनाथ स्तुति (१५) गौतमपृच्छा स्तवन (१६) जिनप्रतिमा स्थापन स्तवन (૨૭) આદિનાથ સ્તવન શ્રી નાહટાના કથનાનુસાર આ કવિ દ્વારા વિરચિત બીજું સ્તવને આદિ પણ છે.
શ્રી દેસાઈજીએ પ્રકાશિત થીસારની કૃતિઓની પ્રશસ્તિઓથી વિદિત થાય છે કે આ કવિની સાધુપરંપરા ખરતરગચ્છની ખેમાશાખામાં અંતર્ગત છે, કે જે દાદા શ્રી જિનકુલસરિના પ્ર-પ્રશિષ્ય, આબાલગોપાલમાં પ્રસિદ્ધ ગૌતમરાસના કર્તે શ્રી જિત
૧ આ સંબંધી શ્રી વેલણકરકૃત “કિનારત્ન ' (પુણ ૧૯૪૪)માં અને જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ' (પેરા ૮૯૧)માં પણ ઉલ્લેખ છે.
૨ શ્રી નાહટાજી દ્વારા સંપાદિત પતિદાસ જૈન વચ્ચે સંવ, ઘાટલા વિ. સં. ૧૯૯૪, પૃ. ૧૫૦–૧૭૧.
, આ કૃતિ શ્રી સિદિયા ઓરિએંટલ ઇન્સ્ટિટયુટની નિમ્નલિખિત પ્રતમાં પણ છે-નં. ૯૩૫ (૧૩ પત્ર, લખવાને સમય સં. ૧૭૩૯ પૂર્ણ ); નં. ૫૧૬૮ (૭ પત્ર, ખંડિત ); નં. ૭૦૮૬ (બીજી કવિતાઓ સાથે પત્ર ૧૨-૨૫, પૂર્ણ); અને નં. ૭૧૧૬ (બીજી કવિતાઓ સાથે, પત્ર ૨૫૩૨૭૦, પૂર્ણ, લહિયા-પ્રશસ્તિ નિગ્નલિખિત" संवत् १७१८ बर्षे सावण वदि ११ दिने : शिनवारे। श्रोकोत्तिरतनसूरिसाषायां । श्री पं. श्रीचंद्रकीत्तगणि तत् शिष्य वा. श्री सुमतिरंगगणिनां शिष्य सुखलाभ-जयकुसल-सकलबर्द्धनसमयनंदन पं. अचलवर्द्धन लिखतं । श्रीमज्जेसलमेरनगरे । संघवी उतमचंद पठनार्थ ॥ श्रीरस्तु छ।")

Page #14

૧૪૦ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ :૧૧ પ્રભસૂરિના પ્રશિષ્ય અને શ્રી વિજયતિલકસૂરિના શિષ્ય શ્રી ક્ષેત્રકીર્તાિ વાચકથી ચાલી આવી છે. તે જ ખેમાશાખામાં શ્રી સહજકીર્તાિકૃત ‘શત્રુ જયમાહાત્મ્ય રાસ’ (જે. ગુ. ક. ભાગ ૧, પૃ. પસ્પ) અનુસાર શ્રી રત્નસાર થયા, જેમના શિષ્ય શ્રી રત્નહર્ષ વાચક હતા. આ રત્નહર્ષ વાચકના ત્રણ શિષ્યો હતા, અર્થાત (૧) શ્રી હેમનંદન કે જેઓ સં. ૧૬૮૧ થી ૧૬૮૮ ના દરમ્યાન રચાએલ કૃતિઓ દ્વારા પ્રસિદ્ધ શ્રી સહજકીર્તાિના ગુરુ હતા, (૨) શ્રી હેમકીર્તિ અને (૩) પ્રસ્તુત કવિ શ્રી શ્રીસાર.
- કવિ શ્રીસારની સાહિત્યપ્રવૃત્તિના સમયને પહેલો ભાગ ખરતરગચ્છની મુખ્ય શાખાના બીજા જિનરાજરિના ગ૭પતિ-જમાનામાં (સં. ૧૬૭૪–૧૬૯૯) સમાયેલ છે, કે જે ખરતર ગ૭ના ૧૧ ગચ્છભેદેમાંના ત્રણ ભેદેથી અંકિત છે. આ ત્રણુ ભેદો થયા પહેલાં, અર્થાત આઠમો ભેદ થતાં સં. ૧૬૮૬ માં શ્રી જિનસાગરસૂરિની શાખા, તથા નવમા અને દસમા ભેદ સં. ૧૭૦૦ માં થતાં શ્રી રંગવિજયની અને શ્રીસારીયા શાખા નિકળ્યા પહેલાં, સં. ૧૬૮૧ માં શ્રીસારે આ જિનરાજરિન રાસ રચ્યો છે, કે જેમાં તેઓ વારંવાર શ્રીજિનરાજરિને અને તેમના ભવિષ્યના પ્રતિસ્પર્ધા શ્રી જિનસાગરસૂરિને બન્નેને “ગુરુ” તરીકે સંબોધિત કરે છે (જુઓ છો નાહટાછ દ્વારા સંપાદિત આ રાસ પૃ. ૧૬૯–૧૭૧, પદ્ય ૮, ૧૦, ૧૨, ૧૪ અને ઢાલ ૧૧, પદ્ય ૧, ૧૦ ), અને પિતાની જાતને શ્રી જિનરાજસૂરિના “સેવક તરીકે ઓળખાવે છે (પૃ. ૧૭૦, ઢાલ ૧૧, ૫૦ ૩.)
આ જિનરાજરિ (ભૂતપૂર્વ મુનિ રાજસમુદ્ર) પિતાની સાહિત્યપ્રવૃત્તિ અને પ્રતિછાલેખ અનુસાર એક મહાન વ્યક્તિ હતા. ખરતરગચ્છની મુખ્ય શાખા આગળ ચલાવનાર એમના પટ્ટધર શ્રી જિનરત્નસૂરિ ઓછી પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યા છે, જ્યારે કે આ જિનરત્નસૂરિની પ્રતિસ્પર્ધામાં એક નવીન શાખા સ્થાપિત કરનાર શ્રી જિનરંગસૂરિપ (ભૂતપૂર્વ શ્રી રંગવિજય) મહાપ્રભાવશાલી અને યુગપ્રધાનની પદવીથી વિભૂષિત હતા. એમની કેટલીક સાહિત્યિક રચનાઓ પણ વિદ્યમાન છે. આ બન્ને ગચ્છનાયકને નહીં માનનાર અને શ્રી જિનરાજસૂરિના સ્વર્ગવાસ પછી જ સં. ૧૭૦૦ માં ઉત્પન્ન થયેલી
વિજય-શાખામાંથી જ આ જ સંવતમાં બન્ને વિદ્યમાન શાખાઓની પ્રતિસ્પર્ધારૂપ પિતાની નિજી શ્રીસારીય શાખા ઉત્પન્ન કરનાર શ્રી સારપાધ્યાય કોણ હતા અને એમને કરેલ આ ગચ્છભેદ શા કારણથી થયો તે સંબંધી હસ્તગત સાહિત્યમાં હજુ સુધી કે ઉલ્લેખ ઉપલબ્ધ થયો નથી. માત્ર આટલું જ વિદિત છે કે આ શ્રીસાર “ઉપાધ્યાય” પદવીથી વિભૂષિત અને જિનરાજસૂરિ શિષ્ય શ્રી જિનરંગસૂરિના સમુદાયના હતા.
હવે પ્રસ્તુત કવિ શ્રીસાર કે જેમની રચાએલી સ્તુતિ નીચે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે તેઓ પણ વાચક, અર્થાત ઉપાધ્યાય હતા, અને તેઓ પણ શ્રીજિનરાજસૂરિ અને
૪. જુઓ જે. ગુ. ક. ભાગ ૧ પૃ. પરપ-પર૬; જે. સા. સં. ઈ. પેરા ૮૮૪, અને એ. જે. કા. સં. પૃ. ૧૭૪–૧૭૬.
૫. જુઓ નાહટા, એ. જે. કા. શં, ભૂમિકા, પૃ. ૯૧. ૬. જુઓ જે. ગુ. ક. મા. ૨. પૃ. ૨૭૩ અને ભા. ૩, ૫. ૧૨૭૭.

Page #15

म४ ४] શ્રી ફલદ્ધિ પાર્શ્વનાથ સ્તુતિ
[ १४१ એમના સમુદાય સાથે ઘણે સંબંધ રાખતા હતા. અર્થાત યદ્યપિ આ કવિ શ્રીસાર એમ શાખાના હતા, તથાપિ આ વાત બનવા જોગ છે કે તેઓ અને ગચ્છભેદ કરનાર શ્રીસાર આ બન્નેને એક જ વ્યક્તિમાં સમાવેશ થાય. નહીં તો આ અપ્રચલિત નામની બે ભિન્ન વ્યક્તિઓનું એક જ સમુદાયમાં સમકાલીન અસ્તિત્વ માનવું પડશે. જે ઇતિહાસનું વિદ્વાનને રાજપુતાના અને ગુજરાતના જેન ભંડારની અપૂર્વ સાહિત્ય-સમૃદ્ધિ સુલભ છે તેમાંના કોઈ એક મહાશય આ પ્રશ્ન ઉપર ઠીક પ્રકાશ પાડે તો સારું થાય.
श्रीफलवर्द्धि-पार्श्वनाथ स्तुति ।
दूहा ॥ परता पूरण परगडउ अरिगंजन अरिहंत । साचउ साहिब तु सही भयभंजन भगवंत ॥ १ ॥ चामा-नन्दण वंदीयइदउलतिनउ दातार ।। किडीथी कुंजर करइ सेवकनइ साधार ॥ २ ॥ श्रीफलवद्धिपुर धणी एकल्लमल्ल अबीह । भावठि भयगज भंजिवा तुं सादूलडं सीह ॥ ३ ॥ पाय कमल तुज प्रणमतां अधिक वधइ आणंद । दादउ मोटो देवता वंदइ सुरनर वृंद ॥ ४ ॥
॥ छंद मोतीदाम ॥ कितुं तुझ वंदइ नरना वृदं, कितुं तुझ सेवा सारइ इदं । कितुं तुं दूरि गमावइ दंद, कितुं तुं अधिक उ द्यइ आणंद ॥ ५ ॥ कितुं तुझ देह अपुत्या पूत, कितुं तुं साधइ सघला सूत । कितुं तुं आणइ महीयल मेह, कितुं तुं नवल वधारइ नेह ॥ ६ ॥ कितुं तुं दूरि हरइ दालिद, कितुं तुं रोग गमावइ रद । कितुं तुं परता पूरणहार, कितुं तुं अडवडिआं आधार ॥ ७ ॥ कितुं तुं भाजइ भावठि भूष, कितुं तुं टालइ सघला दूष । कितुं तुं वांधां वधइं विवेक, कितुं तुं पूरइ आस अनेक ॥ ८ ॥ कितुं तुझ नमतां नव निधि होई, कितुं तुझ आस करइ सहू कोई । कितुं तुं कुशल करई कल्याण, कितुं तुं दोलति घइ दिवाण ॥ ९ ॥ कितुं तुझ मेरु सम उभल मन, कितुं तुझ लोक कहइं धन धन । कितुं तुं वारिद जेम वरन, कितुं तुं आपइ परघल अन ॥ १०॥
(१) 'दुहा' मात्र 'मां; '५' पूरण प्रणमोये. (२) 'A' वंदी दी०; दाता. (३) ५' भावठ गय भं०. (५) त्री ने याथु य२९ मा टुं छे. (६) '' तु महीयल भाण मेह. (८) ' aloj अने यो ५२ टुं तुं विध्या धरे विवेक. (१०) ०५' वारधी.

Page #16

१४२ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१६ 11 कितुं तुं रांकाने करइ राओ, कितुं तुं सेव्या बइ सिरपाओ । कितुं तुं जोडइ भोग संजोग, कितुं तुं सरव गमावइ रोग ॥ ११ ॥ कितुं तुं समर्यों करइ सुगाल, कितुं तु पिसुण करइ पइमाल । कितुं तुं चिंता करइ चकचूर, कितुं तुं विधन विडारइ दूर ॥ १२ ॥ कितुं तुं आपइ अविचल वाण, कितुं तुं आच्छा ए अहिनाण । कितुं तुं सघलइ हो सिरदार, कितुं तुझ कोइ न लोपइ कार ॥ १३ ॥ कितुं तुं सोहा मोटो साध, कितुं तुं आगम गुणइ आगाध । कितुं तुं संसो भाजइ सर्व, कितुं तुं गालइ दुसमण गर्व ॥ १४ ॥ कितुं तुं अनंत अनंत अनंत, भलई मई भेट्यउ श्रीभगवंत । सदा एक तोरउ साचउ साथ, जयउ परमेसर पारसनाथ ।। १५ ।। अलष, अलष, अलष, अलष, सदा तुं सेवकनई परतष । अधिक अधिक दीयइ आणंद, जयउ श्रीफलवद्धि पास जिणंद ॥ १६ ॥ अपार, अपार, अपार, अपार, अनाथ नरांनइ त आधार । अगम, गम, अगम, अगम, धरूं एक साचउ तुझ धरम ।। १७ ।। बहु जिण अटवि माहे बीह, सदा जिहां विचरइ सबला सीह । तिहां तुं सेवक नइ निसतारि, कृपा करि मेलई पेल्हइ पारि ॥ १८॥ जिहां जिहां समरइ सेवक जेह, तिहां तिहां इच्छा पूरइ तेह । कहूं इम केता तुझ बिरद, मोटउ तूं पारसनाथ मरद ॥ १९ ॥ इला तं एकल्ल मल्ल अबीह, न लोपइ कोइ तोरी लीह । माया हिव मासुं करि माहाराज, परतीष इच्छा पूरो आज ॥ २०॥
ऊलालो ॥ इच्छा पूरउ आज सुपरसन, सेवकां संभारो, जिणवर पास जिणंद, सदा हूं सेवक ताहरो। कल्पवृक्ष थी अधिक, कृपा मो उपरि कीजइ, श्री आससेन सुतनय, घणी मुझ दउलति दीजइ । श्री रतनहरष गुरु शिसवर, सार सुजस इस उचरइ, फलवद्धिं राय मोटो धणी, सेवकनई सानिध करइ ॥ २१ ॥
Sort al. ८-१-१९४६. (११) 'भ'मां त्रीनु अनेयाथु यर नथा. (१३) अने (१४) योन। म मसी अयो. (१६) ''मां न वा२ अलष; '' दीयइ सेवा२. (१७) ''मां अपार सने अगम मात्र 3 वा२. (१७) '५' तारो धरम. (१८) '५' अबीह; '' करपा; पेले पार. (११) 'अ' बहुं इम; मोटउपन पासनाथ. (२०) '24' मह्य. (२१) 'म' सुपरि सेवकां साधारउ; '' सुधारो; '' थारो, 'भ' सुतन, '' सूतन; '५' सूसेवकने.

Page #17

નડિયાદના એક જિનમંદિરની પ્રતિમાઓના લેખ સંગ્રાહક-વૈદ્ય ચીમનલાલ લલુભાઈ ઝવેરી, મહુધા
(ગતાંકથી પૂર્ણ). શિલાલેખમાં સમાયેલાં તત્ત્વ અને તેની એતિહાસિક ઉપયોગિતા
જગતના વ્યવહારમાં રાજ્ય જેમ મહત્ત્વની વસ્તુ છે તેવી જ રીતે ધર્મ એ માનવ સમાજની ઈ-પારલૌકિક આત્મોન્નત્તિનું સાધન છે. અએવ રાજ્યગ્યવસ્થા માટે જેમ ભિન્ન ભિન્ન અધિકારીઓ નિયત થએલા છે તેવી જ રીતે ધર્મને માટે ધમી નિમાએલા છે. ધર્માધ્યક્ષો અને ધર્મભક્તોને સપ્રમાણુ ઇતિહાસ પ્રાપ્ત કરવામાં આવા લેખે બહુ ઉપયોગી છે. આ લેખમાં નીચેનાં તો સમાએલાં છે –
૧ મૂતિ કરાવનાર અને તેના પ્રતિષ્ઠાતાનો સંક્ષિપ્ત પરિચય. ૨ વર્ષ, માસ, પક્ષ, તિથિ અને વાર. ૩ રહેવાનું સ્થાન (કરાવનારનું). ૪ કરાવનારની જ્ઞાતિ, વંશ અને કરાવવાનો હેતુ. ૫ પ્રતિષ્ઠાતા ધર્માધ્યક્ષને મત અથવા ગચ્છ. ૬ પ્રતિષ્ઠાતાની વંશપરંપરા (પેઢીનામું.)
આ લેખમાં સર્વથા પ્રાચીન લેખ મૂલ ગર્ભાગારમાં પાશ્વપ્રભુની ગાદી નીચેનો છે. તેમાં જણાવ્યા મુજબ વિક્રમ સંવત ૧૨૩૮ના વૈશાખ સુદ ૧૧ ગુરુવારે નાગેંદ્ર ગ૭માં સિદ્ધસેનસૂરિની પરંપરામાં થએલા સંતાનના ભક્ત પારેખ ચાહડની સ્ત્રી સુલક્ષણાએ મૂતિ કરાવી. જો કે એમાં કરાવનારની જ્ઞાતિ, વંશ કે ગામનો પરિચય આપેલો નથી એટલે તે વિષે કાંઈ આપણાથી વધારે વિચાર થઈ શકે તેવું નથી. પરંતુ નાગૅદ્રગછ અને સિદ્ધસેનસૂરિ વિષે વિચાર થઈ શકે તેવું છે. નાગેંદ્ર એ નામનું કુલ વજસેનસૂરિના ચાર શિષ્યોથી સ્થપાયાનું ક૯પસૂત્રની સ્થવીરાવાલો અને ભિન્ન ભિન્ન પદાવલીઓ કહે છે. પરંતુ નાગૅદ્ર ગછ એ નામ આપવામાં આવ્યું નથી. પણ સંભવિત છે કે નાગેન્દ્ર કુલ બહુ વિસ્તૃત ન થયું હોય અને પાછળથી તેને કુલ તરીકે ન ઓળખાવતાં કચ્છ તરીકે ઓળખાવવા માંડયું હોય એમ સમજાય છે. આ ગચ્છોત્પત્તિના નિમિત્તરૂપ તે ગણના કાઈ આચાર્યશ્રીએ નાગૅદ્ર (ધરણેન્દ્ર)ની આરાધના કરી હોય ને તેથી તેમને ગ૭ નાગૅદ્ર નામે પ્રસિદ્ધિમાં નોંધાયો હોય તે બનવા જોગ છે. આ નામ સાથે નામક નામે ગામ અને નાગર નામે વણિગુજાતિ ખાસ સંબંધ ધરાવતી હોવાનું સંભવે છે, પરંતુ તેવા સ્પષ્ટ પ્રમાણુનું અશણુ ખાસ આવશ્યક છે.
સિદ્ધસેનસૂરિ–એ નામ મહારાજા વિક્રમાર્કના ગુના નામ સાથે મલતું આવે છે, જેઓએ સમ્પત્તિતર્ક પ્રકરણ નામે ન્યાયને મહાન ગ્રંથ લખ્યો છે. આ મહાન આચાર્ય, નો જ આ લેખમાં નિર્દોષ કરવામાં આવ્યું છે કે એ નામના બીજા આચાર્યને નિશ છે એ બાબતને નિશ્ચય કરવાનું આપણને અન્ય સાધન જ્યાંસુધી અપ્રાપ્ય છે, ત્યાં સુધી નિર્ણત કરવું અસંભવ છે, પરંતુ સદરહુ પૂજય સૂરિવર વિક્રમની તેરમી સદી પહેલાં થએલા છે એમ તો આ લેખ જ સાબિતી આપે છે. આ ગચછના ઉપલબ્ધ થએલા લેખોમાં પૂરણચંદ્ર નાહર સંગ્રહીત અને પ્રકાશિત જૈન લેખ સંગ્રહમાં સં. ૧૪૪૬ થી સં. ૧૫૭૨ સુધીમાં ક્રમશઃ રત્નપ્રભસૂરિ (૧), સિંહદરસૂરિ (૨), વિનયપ્રભસૂરિ (), ગુડે,

Page #18

૧૪૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ સુરિ (૪), સમરત્નસૂરિ (૫), ગુણવર્ધનસૂરિ (૬) નાં નામે ઉપલબ્ધ થાય છે. હાલ તે આ ગચ્છના આટલા જ ચોક્કસ પરિચયથી આપણે સંતોષ માનવાને છે.
નં. ૧૭ને લેખ ચિત્યના મેડા ઉપરના મેરૂપર્વતસ્થ ચતુર્મુખ મૂર્તિની છત્રી ઉપર ચારે બાજુ ફરતી એક જ લાઈનમાં લખેલું છે. આ મૂર્તિ સ્થિર કરેલ હોવાથી પાછળનો લાઈન અને દક્ષિણ બાજુની લાઈન વાંચી શકાતી નથી. પણ આ લેખ, ઉપરના લેખ પછી, બીજા નંબરે આવે તેવો છે. આ લેખ અપૂર્ણ હોવાથી તેનું વર્ષ અને કરાવનારની જ્ઞાતિ કે નામ મળ્યું નથી, પરંતુ પ્રતિષ્ઠાતાનો ગછ અને ગુરુશિષ્યનું નામ ઉપલબ્ધ થાય છે. રુદ્ર૫લીય ગચ્છને પરિચય આપણને ખરતરગચ્છની પટ્ટાવલીમાંથી પ્રાપ્ત થાય તેવું છે, કેમકે આ ગ૭ ખરતરગચ્છની સૌથી પ્રથમ શાખા છે. આ ગચ્છના દેવપ્રભાચાર્યના પટ્ટધર કમલપ્રભસૂરિએ જિનપંજરસ્તોત્ર બનાવેલું સુપ્રસિદ્ધ છે. આ મચ્છમાં સંવત ૧૪૫૪થી સંવત ૧૬૮૫ સુધીમાં અનુક્રમે ૧, દેવસુંદરસૂરિ, ૨, સોમસુંદરસૂરિ, ૩. ગુણસુંદરસૂરિ, ૪. ભાવતિલકસૂરિ એ ક્રમથી આચાર્યપરંપરા જોવામાં આવે છે,
નં. ૩ ના લેખમાં સં. ૧૪૭૫માં આગમપક્ષના અમરસિંહસૂરિએ શ્રીમાલ જ્ઞાતિના શેઠ દેવડની સ્ત્રી દેવલદેવીના પુત્ર ચાંપાએ કરાવેલી મૂર્તિના પ્રતિષ્ઠા કરી છે. આ આગમપક્ષને પાછળથી ગચ્છ શબ્દ લગાડવામાં આવ્યો છે. નાહર સંગ્રહીત જેન લેખ સંગ્રહમાં સં. ૧૪૩૮ થી સં. ૧૫૭૫ સુધીમાં ક્રમશ: જયતિલકસૂરિ (૧), હેમરત્નસૂરિ (૨), શીલરત્નસૂરિ (૩), જિનરત્નસૂરિ (૪), પાદપ્રભસૂરિ (૫), દેવરત્નસૂરિ (૬), સોમરત્નસૂરિ (૭), આનંદરસૂરિ (૮), નોંધાએલા છે. આપણું લેખમાં બતાવેલા અમરસિંહસૂરિ તે જયતિલકસરિની પાછળના પટ્ટધર હતા. આ આચાર્યની સર્વમાન્ય તરીકે પાથમાં ભણતી કૃતિ અમરકેશ જેને જેનેતરે બૌદ્ધ માને છે તે આ જ જૈનાચાર્યની કૃતિ છે. છતાં તેના વિશિષ્ટ પ્રમાણ માટે પ્રાચીન ભંડારોનાં પુસ્તકેની પુપિકાએ અવેષણીય છે.
* નંબર ત્રીજાના લેખમાં સં. ૧૪૭૫માં મારૂતજ્ઞાતિની શ્રાવિકા ટબકૃના ભાઈના છોકરા મહેતા બૂટાએ પિતાના કલ્યાણ માટે મૂતિ કરાવી. મારૂત જ્ઞાતિ શબ્દના બે અર્થે થઈ શકે છે. મરૂત એટલે પવન-વાયુ એ અર્થ વિચારી જોતાં આ કરાવનાર વાયડા જ્ઞાતિના હેવા સંભવે છે. બીજો અર્થ ગુજરાતમાં મારૂ નામે વિદેશથી આવી વસેલા જેનોની વસ્તી હાલમાં છે, પરંતુ તેઓ મારૂ કહેવાવા છતાં જ્ઞાતે શ્રીમાલીઓ છે. જ્યારે આ લેખમાં તો તેને સીધી મારૂત જ્ઞાતિ બતાવવામાં આવી છે. સેવફા તો એને અર્થ આપણે વાયડા જ્ઞાતિ ધારવી વધારે ઉચિત જણાય છે. મૂર્તિના પ્રતિષ્ઠાતા આચાર્યશ્રીનું નામ સ્પષ્ટ નથી, તેમ તેમને ગચ્છ પણ જણાતું નથી અએવ એ વિષે કશે ચોક્કસ નિર્દેશ કરી શકાય નહીં.
" નં. ૪-૫ વાળા લેખની મૂર્તિઓના પ્રતિષ્ઠાતા તપાગચ્છના શ્રીમાન રત્નશેખરસૂરિ છે. તેઓએ સંસ્કૃત પ્રાકૃત સાહિત્યના પિષણમાં અને જેના કામમાં ધાર્મિક શિક્ષા ફેલાવનારા- ગ્રંથનું નિર્માણ કરવામાં અગ્રસ્થાને ભાગ લીધે છે. શ્રાદ્ધવિધિ નામે ગ્રંથ તેમની સુપ્રસિદ્ધ કૃતિ છે. સંવત ૧૫૦૬ ને વૈશાખ સુદિ છઠે શ્રીમાલ જ્ઞાતિના શા. દેવરાજે કુટુંબના શ્રેય માટે મૂતિ કરાવી, તેમજ સં. ૧૫૦૮ ના વૈ. સુ. પાંચમે નડિયાદના રહેવાસી વાયડા જ્ઞાતિના દેસી જાકાએ પોતાના કલ્યાણ માટે મુતિ કરાવી -એ ઉપરથી આ જ્ઞાતિ, ધર્મની સાંપ્રદાયિક માન્યતાઓમાં તપાગચ્છની પણ ઉપાસક હતી એ સપ્રમાણ છે.

Page #19

અંક ૫]
નડિયાદના એક જિનમ'દિરની પ્રતિમાઓના લેખ [ ૧૪૫
ભાગ
ન. ૬-૭-૧૧-૧૨ આ ચારે લેખાવાળી મૂર્તિ ની પ્રતિષ્ઠા બૃદ્ધત્તપાગચ્છના આચાય રત્નસિંહરિ, જિનરત્નસૂરિ અને લંબ્ધસાગરસૂરિએ અનુક્રમે સ. ૧૫૯, સ, ૧૧૧૫, સ ૧૫૫૯, સં. ૧૫૬૧માં કરી છે. બૃહતતપાગચ્છની સ્થાપના સુપ્રસિદ્ધ વ્યાઘ્રપલ્લીયવ’શના રાણા વીરધવલના મંત્રી વસ્તુપાલ તેમજ સેનાપતિ તેજપાલના સમયમાં ખંભાતમાં જ થએલી છૅ. આ લેખ સક્ષિપ્ત પરિચય કરાવનાર હાવાથી અહીં તેની સધળી બીના રજી કરવી અસ્થાને છે. અતએવ વિશેષ જાણવાની ઇચ્છાવાળાએ તપાગચ્છ પદ્માવલિ જોવી. આ ગચ્છના આચાયશ્રીઓએ પણ ધ પ્રચાર અને ધર્મ પ્રભાવનાના તેમજ સેવાના કામમાં ત્રણે સારા ભાગ લીધા છે. અને તેમના શિષ્યશિષ્યાના સમુદાયે પશુ સંસ્કૃત ગુર્જર સાહિત્યસેવામાં એ લોધા નથી, પરંતુ તે સંબંધી વિસ્તૃત વન ખીજા પ્રસંગે રજી કરીશું. સદરહુ લેખામાં સં. ૧૫૦૯ના જે વિદ ૯ ગુરુવારે એસવાલ જ્ઞાતિના મહેતા રસીની પુત્રી ઞદાએ પેાતાનાં માતાપિતાના કલ્યાણુ માટે મૂતિ કરાવી, તે ધસાવાથો કે જૂની ચવાથી તેમના જ વંશમાં થએલી શાહ જાબાની સ્ત્રી કમલાદેવીએ સં. ૧૫૯૩ના ફા. સુ. તે નિવારે વ્યવસ્થિત કરાવી ફરી પ્રતિતિ કરાવી પૂજામાં લીધી. તેમજ સં. ૧૫૧૫ના ધા સુ. ૯ રવિવારે શ્રીમાલ જ્ઞાતિના દેસી જમાની પુત્રી જમૂ, જે દેવસીની શ્રી થતી હતી તેણે પોતાના કલ્યાણ માટે મૂતિ કરાવી. વળી સં. ૧૫૫૯માં માહ વદ ૪ ને સમવારે ઢયાપદ્ધિના રહેવાસી શ્રીમાલ જ્ઞાતિના શેઠ દેવદત્ત અને અદાએ પેાતાની માતાના કલ્યાણુ માટે મૂતિ કરાવી. આ લેખમાં જણાવેલી યાધિ વિષે સમયપરિવર્તને નામાંતર થવાથી કાંઇ પણ ચાકકસ નિણ્ય ધારી શકાતા નથી. સંવત્ ૧૫૬૧ ના ફા. સુ.૧૧ને શુક્રવારે શ્રીમાલી જ્ઞાતિના શાહ વસ્તાએ પેાતાના કલ્યાણ માટે મૂતિ કરાવી.
નબર ૮-૯ વાળા લેખાવાળી મૂર્તિઓની પ્રતિષ્ઠા તપાગચ્છના સુપ્રસિદ્ધ આચાય લક્ષ્મીસાગરસૂરિએ સ. ૧૫૨૨ અને સં. ૧૫૨૩ માં કરી છે. આ બન્ને મૂર્તિઓ ખેડા જિલ્લાનાં એ જુદાં જુદાં ગામના રહેવાસીઓએ કરાવી છે. આ આચાર્યશ્રીના વખતમાં મહેમદાવાદ તાલુકાનું સુઝગામ હું સમૃદ્ધ હતું કે જ્યાંથી ઓગણીસમી સદીમાં માતરના સાચાદેવ સુમતિનાથની મૂર્તિ નીકળી હતી. એના વિસ્તૃત વર્ગુન માટે જુઓ મમારા કરેલા સુમતિનાથ સત્યદેવ પ્રબંધ, સુંઢગામમાં પારવાડ જ્ઞાતિના શેઠ નાભાએ પોતાના કલ્યાણ માટે મૂર્તિક કરાવી. અને સં. ૧૫૨૩ વે. વ. ૪ ગુરુવારે ભાણુદની રહેવાસી પારવા શેઢાણી ડાડીએ પેાતાના પતિના કલ્યાણ માટે મૂતિ કરાવી. તે વખતે સુધાન૬નસિર અને રત્નમંડનરિ ગચ્છાયાય પાસે હાજર હતા. ગચ્છનાયક લક્ષ્મીસાગરસૂરિની અને તત્સમયના તેમજ તેમના હાથ નીચેના આચાય ઉપાધ્યાય ૫તિ વગેરેની ચેસ માહિતી જેવા ઈચ્છનારે સુરુગુણરત્નાકર કાવ્ય જોવું.
નબર ૧૦ ના લેખ સંવત્ ૧૫૨૮ ના ચૈત્ર વિદ ૧૦ ગુરુવારે શ્રી શ્રીવંશના સેાની માંણે એકરાની વહુ જસમાદેવીના પુણ્યને માટે સુતિનાચની મૂર્તિ કરાવી તેના છે. આ લેખમાં બતાવેલા મીશ્રીવશ તે પ્રાચીન લિચ્છવી ઉર્ફે હૈહયવંશ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આ વશ ભગવાન મહાવીર દેવના વખતમાં બક્ષવાન તરીકે પકાતા હતા અને તેનું પાટ

Page #20

૧૪૬ ] શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ ;
[ વર્ષ ૧૧ નગર-વૈશાલી ઉર્ફે બિહાર હતું, તેમજ તેમની જતિનાં બીજાં નવ નાનાં રાજ્ય કેશલદેશ ઉપર રાજ્ય કરતાં હતાં ને તેઓ સઘળાં વૈશાલીના ખંડી આ રાજ્યો હતાં. મગધના શિશુનાગવશે વૈશાલીનું રાજ્ય જીતી લીધું તે સમયે દેશ છેડી આ દેશમાં આવી વસેલા પિતાને શ્રીશ્રીવંશના નામે ઓળખાવે છે. તેની માંડણે કરાવેલી મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા અચલગચ્છના જયકેસરીરિએ કરી. આ ગ૭નું વાસ્તવિક નામ વિધિપક્ષ હતું અને તે ગુજરાતના રાજા જયસિંહ દેવના વખતમાં થયો હતો. એ પક્ષની સ્થાપના કરનાર આચાર્યશ્રીએ પોતે કઈ કઈ બાબતમાં તેઓના મતભેદ છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવા સપ્તપદી નામે પુસ્તક લખ્યું છે. આ ગચ્છના અનુયાયિઓ કચ્છ કંઠી-માંખવટ અને અબડાસામાં વિશેષ વસે છે. આ પક્ષનું પાછળથી નામ અંચલગચ્છ પડયું છે, કારણ કે ધર્મક્રિયામાં ગૃહસ્થો ખેસના છેડાને ઉપયોગ કરે છે. આ ગ૭માં ઘણું સારા સારા વિદ્વાન આચાર્યો થયા છે ને તેમણે સંસ્કૃત ગૂર્જર સાહિત્યની સારી સેવા બજાવી છે.
નંબર ૧૩ ના લેખમાં સં. ૧૫૬૧ ના વૈશાખ વદિ ૫ શુક્રવારે નડિયાદના રહેવાસી શ્રીમાળી જ્ઞાતિના શેઠ કાહાનાએ છોકરાની વહુ લાખાઈના ક૯યાણ માટે ચતુર્મુખ મૂર્તિ કરાવી. તેની તપાગચ્છના નાયક હેમવિમલસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી. હેમવિમલસૂરિ ઉત્તમ વેરાગ્યવાન પુરુષ હતા અને તેમણે ધર્મ માટે સારો પ્રયત્ન આદર્યો હતો કે જેથી વૈરાગ્યવાન પક્ષ બલવાન થયે.
નંબર ૧૫ નો લેખ તેઓના અનુયાયી આચાર્ય આનંદવિમલસૂરિ પ્રતિષ્ઠિત છે. આ જ આચાર્યશ્રીએ, સમપ્રભાચાર્યે સાધુઓને સૌરાષ્ટ્ર વિહારની કરેલી મનાઈ રદ કરી, કાહાના ઋષિ અને વિદ્યાસાગર ઉપાધ્યાય વગેરેને કાઠિયાવાડ તથા મારવાડમાં મોકલી અધર્મને પ્રચાર અટકાવ્યું. એ જ આચાર્યશ્રીએ શ્રીમાલીજ્ઞાતિની કમલાદેવીએ કરાવેલી પાર્શ્વનાથમૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી. તપાગચ્છના આચાર્યની વિસ્તૃત વિગત મુનિસુંદરસૂરિની ગુર્નાવલીમાં તથા ધર્મસાગરજીની તપગચ્છ પટ્ટાવલીમાં તથા તે સિવાય બીજી નાની મોટી પ્રસિદ્ધ અપ્રસિદ્ધ પદાવલીઓમાં આપેલી છે તે ત્યાંથી જોઈ લેવી.
નંબર ૧૬ નો લેખ સં. ૧૫૯૮ના ૨. સ. ૫ ગુરુવારે શ્રીમાલજ્ઞાતિની શાહ ધનજીની સ્ત્રી કુંવરિએ પિતાના કલ્યાણ માટે સર્વસૂરિપાસે પ્રતિષ્ઠા કરાવી તેને છે. સર્વર એ પ્રસિદ્ધ શત્રુંજ્યની કર્મશાહકારિત મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરનાર વડી પિસાલના રત્નાકરસૂરિએ પિતાનું નામ ન આપતાં સામાન્ય નામ સર્વ સરિ આપ્યું છે તે તેમના સંબંધમાં વપરાએલું સંભવે છે.
નંબર ૧૮-૧૯ ના લેખ એક જ વર્ષમાં ને એક જ દિવસે લખાએલા હાઈ ખુદ નડિયાદના જ છે. પહેલા લેખમાં કરાવનારની નાતનું નામ હોવા છતાં મળી શકયું નથી. પરતુ પારેખ નાથજીએ આ ભગવાનની પાષાણુમય મૂર્તિ કરાવી તેની તપાગચ્છના વિજયદેવસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી. આ અને એની પછીના લેખમાં જણાવેલા ત્રણ આચાર્યો કમશઃ સમર્થ પુરુષ હતા. તેમનાં વિસ્તૃત વૃત્તાંત હીરસૌભાગ્ય કાવ્ય, વિજયપ્રશસ્તિ કાવ્ય, વિજયદેવ માહાત્મ અને હીરસૂરિરાસમાં આપેલાં છે. તે સિવાય સૂરીશ્વર અને સમ્રાટ નામનું પુસ્તક પણ સુપ્રમાણિત ઇતિહાસ રજુ કરે છે.

Page #21

અંક પ ] નૈતિક સત્યપ્રકાશ
| [ ૧૪૭ શ્રીમાન હીરવિજયસૂર, શ્રીમાન વિજયસેનસૂરિ અને તેમને વિદ્વાન શિષ્યવગ જેવા કે મહોપાધ્યાય શાંતચંદ્ર ગણિ તથા મહોપાધ્યાય ભાનુચંદ્ર ગણિ તથા મહેપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્ર ગણિએ ઉપદેશ અને પ્રેરણાથી મુગલ સામ્રાજ્યમાં દિનેઈલાહીના તહેવારો અને પવિત્ર મહિનાઓ ઉપરાંત જૈન તહેવારો વગેરેમાં અહિંસા પાળવાનાં આજ્ઞા પત્રો મેળવ્યાં હતાં, જેનાથી બાર માસમાં છ માસ અહિંસા પળાવી, તેમજ સમગ્ર જૈન તીર્થો વેરામુક્ત થયાં, અને જે જીજીઆ કરની ૧૪ કરોડ રૂપિઆની ઉપજ હતી તેનાથી સમગ્ર હીંદુ પ્રજાને મુક્ત કરાવી. એ સમર્થ આચાર્યની પાદુકા નડિયાદના સંધ કરાવી છે. પારેખ પુનમના પુત્ર ક્ષત્રપની અધ્યક્ષતા નીચે એની સં. ૧૬૬૬ ના ફા. સ. ૭ શુક્રવારે પ્રતિષ્ઠા કરી હતી.
આ અને આવા બીજા લેખોમાં પુરુષોનાં નામની સાથે સાથે સ્ત્રીઓનાં નામો પણ આપવામાં આવ્યાં છે એ જૈન સંસ્કૃતિની સ્ત્રી સન્માનની દૃષ્ટિને બતાવે છે.
નડિયાદ–નડિયાદ એ પ્રાચીન સમયમાં જેન વસ્તીથી ભરપૂર હોવા માટે નં. ૫ નં. ૧૩. નં. ૧૮-૧૯ એ ચાર લેખ પૂરાવા રૂપ છે, અને તેને દતવાર્તા સંપૂર્ણ ટેકે આપે છે કે આ નડિયાદમાં વગિ જેની સાતસો ઘરની વસ્તી હતી અને સાત જૈન દેવાલ હતાં. તે ઉપરથી પ્રાચીન કાળે પણ નડિયાદ જૈન વસ્તિથી સમૃદ્ધ હોવાનો ચોકકસ પૂરા મળે છે. પરંતુ ત્યાર પછી રાજકીય ફેરફારના સબબે વ્યાપાર તૂટી જવાથી કેટલીક વસ્તી અન્ય નગરમાં જઈ વસવાથી નડિયાદમાં જેની વસ્તીને ઘટાડો થવા પામ્યો છે અને કાંઈક વાયડા વણિગ જેવી જ્ઞાતિ ધર્માતરિત થઈ છે એ જૈન ધર્મોપદેશકની ગેરહાજરીનું પરિણામ છે.
આ લેખમાં પ્રસિદ્ધિમાં મૂકવામાં આવેલા લેખો સિવાય હજુ આ ગમામાં બીજ બે દેવાલો છે, અને તેમની મૂર્તિઓ ઉપર પ્રાચીન લેખો પણ છે, તે યથાવકાશ પ્રસિદ્ધિમાં મૂકવા પ્રયત્ન કરીશું.
સંપૂર્ણ.
નૈતિક સત્યપ્રકાશ લેખક-પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજ શ્રીસિદ્ધિમુનિજી સ્વાર્થ ને સ્નેહ સંબંધ નહોતાં છતાંય, ઉત્તમ પુરુષો પુણ્યમનરથથી અને કલ્યાણ ભાવનાથી પરમ હિતનાં વચન ઉચ્ચારે છે. જ્યાં સુધી જીવને અજ્ઞાન ને મેહનું જોર હોય છે ત્યાં સુધી, તેને એ સવચનમાં કડવાશ ને કઠિનતા લાગે છે, પણ જ્યારે જ્ઞાનની આંખ ઊડી જાય અને મેહનું ઘેરું ઘેન ઊતરી જાય ત્યારે તેને એ જ વચનોમાં અમૃતના જેવી મીઠાશ ને ફૂલના જેવી કોમળતા લાગે છે.
જગતની લેણદેણમાં આદિ ને અંતે બધેય ઝેર ભરેલું છે. તેમાંય વળી કેક લેણદેણ એવી હોય છે કે જે હલાહલ ઝેરથી ભરેલી હોય છે. આવા ઝેરને જેટલું વધુ કેળવવામાં આવે તેટલું તે વધારે કાતીલ બને છે અને તે કેળવનારને જ આ ભવ તથા પરભવમાં લાખે દુઓના દવાગ્નિમાં ધકેલી દે છે.

Page #22

૧૪૮ ]. શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૧૧ લાડી, વાડી ને ગાડીમાં મદમસ્ત બનેલે માનવી માને છે કે, મારાં આ મજાનાં સુખનાં સાધનેમાં મને ક્યાંથી દુઃખ આવી પડવાનું છે. પણ તે સમજતો નથી કે, એ મજાનાં સાધન જ રખના ભારે ભરેલાં હોય છે. વધારે નજદીકનાં અને વધારે પિતાનાં જ મનાતાં સાધને માનવીને જાશુના શોકની ચળીએ ચડાવી દેતાં હોય છે. મમતાના સ્થાનમાં જ દુખોને નિવાસ રહેલો હોય છે. એ દુઃખને ઉભરાવાનાં નિમિત્તે પણ ત્યાં રહેલાં જ હોય છે,
સૌથી વધારે મમતાનું સાધન આ કાયા જ કરોડો રોગોનું સ્થાયી સ્થાન છે. પૂર્વનું પુણ્ય જ્યારે ખવાઈ જાય ત્યારે, અને સાથે સાથે જ ઉગ્ર પાપનો ઘડો ભરાઈ જાય ત્યારે; આ ભવમાં જ અંધાપો, અપંગતા, મૂકતા અને કોઢ, ભગંદર, પક્ષઘાત વગેરે અસહ્ય મહારોગો મમતાથી અતિ પિષેલી માનવીની કાયાને ઘેરી લે છે એવો અનુભવ આ દુનિયાને રોજનો છે, પણ મૂખ અને ગાફેલ માણસો પોતાની જાતને સદા સલામત સમજે છે અને ચેરી, ખૂન કે વ્યભિચાર જેવાં બધાં પુણ્યોને ખાઈ જનાર તથા અધમમાં
અધમ મનાતાં પાપને આચરે છે, એટલું જ નહિ, પરંતુ તેઓ હિત ચહાનારાઓના . ઉપદેશ–અક્ષરોને કાનમાં ધમધમતું સીસું રેગ્યાના જેવા અસહ્ય ગણી લે છે. પરિણામે તેમને સાર્થક કરવા જે આ ભવ ખાલી ભટકવા જેવો થઈ જાય છે અને તેમને પરભવમાં પુણ્યધર્મના ઉપદેશકની પ્રાપ્તિ દુર્લભ-અતિ દુર્લભ બની જાય છે.
કદીય વગર પડેલા પુણ્યના પર્વત-૫થે ચઢે છે, અને માનવજાત સુલભ ભૂલને લઈ 'લપસી પડેલાંચ લાખે માનવી ફરી વાર એના એ જ પંથે ચઢતાં જેવાય છે, પણ જ્યારે પહેલાંને ઉત્સાહ ભેર ચઢતાં જોવામાં આવે ત્યારે તેઓ કઈ કઈ વાર આ દુનિયાથી વધારે પ્રશંસાય છે, કારણ; ઘણુ વખત પડેલું ચઢે એ બહુ બહુ રીતે સુસ્થિર હોય છે. આટલા જ માટે પતિને તિરસ્કાર કે વિશેષ અવગણના કરવાની ઉતાવળ ન કરતાં તેમને હાર થાય એવાં યથાયોગ્ય સૂચન કરવાં જોઈએ.
જગત ભૂલને પાત્ર છે, થઈ ભૂલે ભૂંસી પણ શકાય છે. કયણું ન પડેલું મેલું વસ્ત્ર દેતાં કવચિત વિશેષ ઊજળું પણ બને છે. આત્મા બલવાન છે તે અશકયને પણ શા બનાવે છે, વગેરે વાતે યોગ્ય પતિને સમજાવતાં તેઓ પિતાનું પરાક્રમ ફેરવે, એ તેમને લાખેણે લાભ આપી દે છે.
જગતમાં સૌથી વધારે દયાપાત્ર અને લાગણી દર્શાવવા લાયક આ ઉપરોક્ત પતિને જ છે. અજ્ઞાન ને દોઢડાહ્યાં લોકોથી નિન્દાપાત્ર મનાયેલાં જ નહિ, પણ સતત નિન્દાયનાં આ બિચારા અધૂમુખી માનવીઓને લાખ ઉપાયોથી પણ ઉહારવાં જોઈએ એવી દયાળુ આત્માઓની ફરજજન્ય સમજ હોય છે. તેઓ સમજે છે અને સમજાવે છે કે કર્મ અધમ છે પણ આત્મા અધમ નથી, એ અધમ કર્મને વશ ન થતાં આત્મા પુરુષાર્થ ફેરવે એટલી જ વાર છે, પછી જોઈ ને, એ કર્મ શું કરી શકે છે? કર્મ એ નપુંસક છે, આત્મા એ પુરુષ છે. પુરુષના પ્રબળ હાકોટા આગળ નપુંસક થરથરી ઊઠે અને નાશી છૂટવાને લીગ શોધી નાસી જાય.
કર્મને નસાડવાનું બળ કેળવનારાઓએ સૌથી પ્રથમ સત્સમાગમમાં આવવું અને ત્યાંથી આદર્શ અને પ્રેરણાનાં સિહજળ પીવાં. કર્મના સહાયક સઘળા ય નબળા સંજોગોને દૂર કરવા. દુષ્ટ સંજોગો દૂર થતાં વ્યવહારશુદ્ધિ જાગે વ્યવહારશુદ્ધિથી સત્સમાગમ વધે ને કીતિની મનહર,

Page #23

અંક ૪ ] નૈતિક સત્યપ્રકાશ
[ ૧૪૯ પીઠિકા રચાય, ને પછી બીજું કાંઈ નહિ તેય કીતિને સાચવવા ફરી-ભૂલ કરવી ન ગમે અને ભૂલ ન થતાં નીતિનો પાયો મજબુતને સ્થિર જ રહે, કે જેથી દાન, દયા, ભક્તિ, વ્રત, ક્રિયા વગેરે વગેરે ધર્મની ઈમારતનાં બધાંય અંગ સ્થિર થાય. કમ માણસને આ લોકમાં ને પરલોકમાં દુર્દશા પમાડે છે એમ સમજનારાં ઉપરોક્ત રીતિએ જ કર્મને દુશામાં મેલી દઈ અંતે આત્મામાંથી નસાડી મૂકે છે. કાળા માથાને મારી શું ન કરે' એ સમજને અમલમાં મેલાય એટલે પછી બસ, જોઈ લો, કેવી સુંદરતા આવી વસે છે!
પાપની બધીય વાત ભૂલી જવી સારી છે, જ્યારે પુણ્યની એક વાત ભૂલવી ન જોઈએ. સાંભળેલું ક૯યાણકારી વયન ફરી ફરી વિચારવું અને તે ફરી સાંભળવા મળે તો અતીવ ઉત્સાહપૂર્વક સાંભળવા તૈયાર રહેવું જોઈએ. મોહમાંથી, વિષયવાસનામાંથી જાગેલાં ઝેરી વચન સાંભળી, તેને વળી વળી યાદ કરી આ જીવ અનંત કાળથી એક કીડા કરતાંય અત્યંત નફટ જીવતર જીવી રહ્યો છે, તેને પુણ્યવચન સાંભળવા કે વળી વળી યાદ કરવા મળે, એ તેનું અહેભાગ્ય, ધન માગ્ય છે ! એ પુણયવચનથી ભાન ભૂલેલા જીવ સમજી શકે છે કે, મારી જીવન રમત અનીતિની છે કે નીતિની? અધર્મની છે કે ધર્મની પોતાનું ડહાપણું પિતાને પછાડે છે કે હુલાવે છે, એનું ભાન ધર્મવચનના સાંભળવા સિવાય કયાંથી થાય ?
પ્રત્યેક માણસને માથે માતા, પિતા, પતિ, ગુરુ વગેરેનાં દેવાં હોય છે. એ અણને ચુકવવા એમને વફાદાર રહી એમની કીતિને ઉજાળવા મથવું જોઈએ. જો એમ ન કરવામાં આવે તો એ તો શ્રાપ દેતા નથી પણ બેવફા બનેલા એ માણસનાં અનુચિત વર્તન જ એને લાખે શ્રાપથી ઘેરી લે છે, અને એ શ્રાપ એને આ ભવમાં જ નહિ, પણ ભવોભવ ઝેરી શલ્યની જેમ સાલે છે. જેના નામ અને દામથી પિતાને કેટલાંક અથવા બધાંય સુખ-સાહ્યબી છે, જેણે અપાર વાત્સલ્યથી ઉછેર્યો ને નેહ-વિશ્વાસથી હળવા હેયે પંપાળ્યાં એવા પૂજ્યને અને જેણે ધર્મભાવનાથી નિસ્પૃહપણે આત્માર્થને પરમપંથ દર્શાવ્યો એવા પરમપૂજ્યને ઉપકૃત થયેલાંએ ઠારવા જોઈએ. અને એ કયારે બને કે જ્યારે એ ઉપકૃત માણસ પિતાના વડીલોના વાત્સલ્ય, રને કે વિશ્વાસને દગો ન દે અને એ કેએક પગલું સાચવીને મૂકી, નીતિના માર્ગમાં આગળ વધે.
કર્મવશ કયારેક ભૂલ થઈ જાય તો પણ એ ભૂલની તે વડીલની આગળ અંતઃકરણ પૂર્વક માફી માગી, ફરીથી એ ભૂલ ન થાય તેવી સચોટ કબુલાત આપી, તેને સાચા દીલથી સાચવે–પાળે. મેટામનનાં વડીલો ભલમનસાઈ, સચ્ચાઈ, પ્રામાણિકતા વગેરેને જરૂર માફી આપે છે. પણ જે ઉદ્ધતાઈ, દુરાગ્રહ, મકરકંદી કે બદમાશી, હરામખોરી હોય અથવા તે સ્ત્રીચરિત્ર કે વિશ્વાસઘાતના ખેલ ખેલાતા હેય ને પાપન માર્ગો પૂરેપૂરા ન અટક્યા હેય તે એ વડીલેની માફીય કામ લાગતી નથી. વડીલેની માફી મેળવતાં સુખ સમાધિ પ્રકટે, પણ એ માફીની પછી એક અધ:ગામિની ભૂલ ન થવી જોઈએ. પ્રભુ પાસે નિરન્તર પ્રાર્થના કરવી જોઈએ કે, ઓ ! મહાન પ્રભો ! મારા વડીલોની આબરુને હાનિ પહોંચે એવી ભૂલ તુ મારા આત્મામાં ન પ્રવેશવા દેજે. પણ પ્રભુ પાસે આવી માગણી ત્યારે જ ઘટી શકે કે જ્યારે પોતે એ માગ કરવાના અવસરે - ભૂલ ન કરતો હોય, ચાલુ કાળમાં શુદ્ધ જીવન ગાળતો હેાય.

Page #24

૧૫૦ ]. શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ જગતમાં એ ધન્ય છે, કે જે પોતે સદા ઊજળું રહી સને ને ખાસ કરી પિતાને પિષણ કરનારાંને સદા ઊજળાં બનાવે છે. તેથી વિશેષ ધન્ય તે છે, કે જે ભૂલેલા પંથથી પાછો ફરી, પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, પુરતો પુરુષાર્થ આદરી, પિતાને કર્તવ્યથી ગ્લાનિ પામેલાં વડીલોને ફરીથી ઊજળાં ને હસતાં કરે છે; કેમકે તેનું કાર્ય વધારે વિકટ હોઈ તેને પુરુષાર્થ વધારે સમર્થ હોય છે.
અનીતિને તજે, નીતિને ભજે, ધર્મને સાચવેને પરમપુરુષાર્થ ભણું વધુને વધુ આગળ પગલાં માંડે એ માનવતાની મોંઘી કમાણી છે. બુદ્ધિનું ફલ સારાસારનો વિચાર કરવો ને સારને ગ્રહણ કરી અસારને છોડી દેવું એ જ હેઈ શકે. ભય ભરેલો સંસાર છે. શાંતિથી બેઠેલાને ક્યારે ક્યાંથી ને કેવી રીતે આપત્તિ આવી પડશે તે કહી શકાય નહિ. પુરમાં લેભાગુ લાખે પિતાનાં થાય છે. પાપમાં પોતાનાં મનાતાં એકે પોતાનાં રહેતાં નથી. દુઃખની વેળા કાણુ કામ લાગશે, એ બેઉને પૂછવું જોઈએ, પુણ્ય કે પાપ ? સુખ, સગવડ ને સ્વાર્થને ભોગ આપી પિતાનું થનારું માનવી આ જગતમાં કેઈએ જોયું છે ? પાપના ઉદયે પિતાના મનાયેલા માણસને ફરતાં કે વિફરતાં વાર લાગતી નથી. પાપમાં પોતે કંડાંય એ પહેલાં માણસે પુણ્યમાં જ સૌને છોડી દેવા જોઈએ. એ રીતે માણી ગૃહસ્થાશ્રમને સુંદર બનાવી પછી સબળ સંયમ ભાવનાથી જીવવું જોઈએ.
ઘણીવાર માણસો વ્યવહારશુદ્ધિ તરફ ધ્યાન આપતાં નથી, પણ ઊંચામાં ઊંચા ને હલકામાં હલકાં માણસોને પણ વ્યવહાર સાચવવા પડે છે. શાસનની શેભાની ખાતર, અનિધમની મર્યાદાની ખાતર, વિશ્વકલયાણની વિશાળતાની ખાતર, મહાનુભાવ મહાત્મા મનિવર્યોને પણ યથાયોગ્ય વ્યવહારશુદ્ધિને સાચવવી પડે છે. જન્મજાતિને લઈ પેટની ખાતર અનીતિને બારુ ધંધો કરનારીઓને પણ મામા, ભાઈ, શિક્ષક, અને જાતિ જેવું કઈ વ્યવહારુ તરત હોય છે. એમાં પણ એમના વ્યવહારની બહાર જતાં બહિષ્કાર થાય છે અને જ્યારે તેઓ તેમના વર્ગને મીજબાની આપી અમુક શરત રવીકારે ત્યારે તેમને તેમના સમૂહમાં સામેલ ગણવામાં આવે છે. નાતરીયા નાતમાં પણ વ્યવહારના બંધનોને, વળગી ચાલવામાં એમની પદ્ધતિએ વ્યવહારશુદ્ધિનું તત્ત્વ મનાયેલું હોય છે. પરાધીન પોષણ કરનારાં અને રિવાજબદ્ધ થયેલાને પણ કેઈના કઈ રીતે વ્યવહારશુદ્ધિની અપેક્ષા હોય છે, તે પછી સ્વતંત્ર પોષણ કરનારા અને મર્યાદાના વંશવેલામાં ઊતરી આવેલાંઓને એ વ્યવહારશુદ્ધિની સંપૂર્ણ અને સતત અપેક્ષા હોય તેમાં તો કહેવું જ શું?
મારાથી પણ નબળાં માણસ કયાં ઓછા છે? એવી સમજ ઘરઘાલી રહી હોય ત્યાં સુધી આપેલો કે અપાતા ઉપદેશ અવળા થઈ પડે છે. અજ્ઞાન ને મેહ ઓછો થાય ત્યારે તે તેની નજર લાખે સારા માણુતાની ગણત્રી કરવા તરફ જ દોડે છે. નીચાંના વર્તનની સરખામણી માણસને નીચાણુ તરફ જ સહજ લઈ જાય છે, જ્યારે ઊંચાના વતનની સરખામણું તેને ઊંચાણમાં-સ્વર્ગમાક્ષમાં લઈ જવાનું કામ કરે છે. -
શિક્ષા પામવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થતાં કોઈ માણસ જે આડું જુવે, કાંઈ કામમાં કે વાતચીતમાં વ્યર્થ ગુંથાયા જેવું કરે અથવા તો દીવેલ પીધાની જેમ મેને બગાડી મૂકે તે એ પાપનો આદર ને પુણ્યનો અનાદર છે. કેઈ સગું-નેહી કે સજજન કાંઈ નીતિની

Page #25

અંક ૫ ] નૈતિક સત્યપ્રકાશ
[ ૧૫૧ શિખામણ આપવા આવે ત્યારે પ્રભુ મંદિર કે ધર્માચારના સ્થાને ઊપડી જાય અથવા તે સામાયિકાદિ ધાર્મિક કરણી કરવા કે પુસ્તકનાં પાનાં ફેરવવા લાગી જાય, એ શું ધર્મના માટે હોય ખરું ? દેખીતા પુણ્ય ઘણી વાર પાપ જ હોય છે. કસારું બકરાને ખવડાવી પુષ્ટ કરે એમાં નથી હોતી દયા કે નથી હોતી દાતારતા !
બેરીના વારંવાર કહ્યા છતાં પણ, હું જાણું છું, હું જાણું છું,' એમ કહેનાર પતિને, જ્યારે બધું ધન ચોરે લઈ ગયા ત્યારે તો તે સંભળાવી દે છે કે, “ફ મુવા ! તું જાણું જાણું શું કરે છે ! તારા જાણવામાં ધૂળ પડી !' આવી રીતે જ છેલ્લામાં છેલ્લી હદની અનીતિમાં પહોંચી જનાર પણ જે જાણવાની વાત કરે તે, દુનિયા તેને ધિક્કાર દઈ તેના જાણવામાં ધૂળ પડી એમ બોલ્યા સિવાય રહે નહિ. સમજદાર સ્વતંત્ર હોય તો તે અનીતિના પંથે પગલું માંડે જ નહિ, કદાચ સંજોગવશાત રાભસયોગે પગલું મેલાઈ ગયું તો પણ તે નિર્મદ આગળ વધે નહિ; પણ જે કઈ માનવી અનીતિના પંથે ચાલી આંખો મીંચીને આગળ ને આગળ યથેચ્છ વધ્યા જ કરે તે જાણવું કે તે સમજદાર હાય જ નહિ,
મેંમાં લસણુની દુર્ગધ હોય તો દેવસ્થાને જવું આશાતનાકારી છે. લસણની દુર્ગધ કરતાંય વધારે ખરાબ એવી કંઈક દુર્ગધ છે. એ દુર્ગધેથી આશાતના થાય છે કે નહિ, એને વિચાર મૂઢ માણસ ભાગ્યે જ કરતો હોય છે. વિવેક, વ્યવહારશુદ્ધિ, પવિત્રતા, વગેરે વગેરે સર્વ ધર્મના પાયારૂપ છે, એ જ ધર્મના વાવેતરની રસાળ ભૂમિ છે, ધર્મને મહેલે ચઢવાનું પહેલું પથિયું પણ એ જ છે. અનીતિથી નબળું પડેલું માણસ વિવેકાદિનાં પ્રાથમિક પગથિયાં ચૂકી ધર્મની મહેલાતમાં મહાલવાની ખાતર કંઈ કંઈ ક્રિયાકરણની ફાળો ભરે તે ઉપરના માળે ન પહોંચાડે, પણ તે તેને નીચે પટકી જ નાખે અને એવાં તો તેના હાડકાં ભાગી નાખે કે ભવિષ્યમાં પગલું માંડવાની પણ તેનામાં તાકાત ન રહે. મારા જેવા તો ઘણય હશે-એવી માન્યતા માણસને આવા અધ:પતનમાં ખાસ મદદ કરે છે. આ પછી એના માટે એકેએક સમજ અને ઉપદેશવાય દુર્બદ્ધિના ઘરરૂપ થઈ પડે છે.
કે ખરાબ સમાગમમાં રહેવું, ખરાબ માણસોની વાતો સાંભળવી અને પિતાની જાતને ખરાબ લોકોની હરોળમાં મૂકી સરખાવવી એ મહાપાપના ઉદયે બને છે, છતાં તેમાં ય કાઈ સત્સમાગમ થાય તો માણસ પિતાની પૂર્વની સર્વ કુટેવને છેડી સારા સમાગમમાં સતત રહેવા, સારા માણસની વાતો સાંભળવા અને પિતાને સારાએાની હરોળમાં મૂકી સરખાવવાની ભાવનાવાળો થાય છે. માણસને પુજ્યમાંથી પાપમાં જવું કે પાપમાંથી પુણ્યમાં જવું, એ તેને પોતાને આધીન છે. કર્મના નામે કોઈ આંખ મીંચીને ચાલતું નથી. જરાક માંદુ પડે કે સૌ કોઈ માનવી મળતી દવા મેળવવા પ્રયત્નશીલ બની જાય છે. ભૂખ લાગે કે ખોરાક ખાળવાની ખટપટમાં કોણ નથી પડતા? ભાગ્યે જ આ વેળા કેઈ વિધાતાને વિચાર કરતો હોય છે. પાપના કામ કરવામાં કર્મના નામને સંડોવાય છે, પણ પાપથી હઠવામાં ને પુણ્ય કરવામાં એ કર્મને સડાવવું જોઈએ.

Page #26

૧૫ર ! ' શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશ
વર્ષ ૧૧ શરીર એ સમજુને ધર્મમિત્ર છે, પણ મૂરખને એ પાપમિત્ર છે. શરીરનાં તેફાનોને વશ થતાં માણસ આ ભવનું ને પરભવનું બધુંય હિત ગુમાવી બેસે છે. શરીરને મર્યાદામાં રાખતાં આવડે તો જ માણસ ચતુર ને વિચક્ષણ કહેવાય. જાતવાન હૈય, કુળવાન હોય, લજજાળુ હોય, ધર્મનું અને ધર્મને અનુભવી હોય તથા વિવેકી અને વિચારવાની હોય એ તે આ કાયાને સબળ સંયમથી કબજામાં રાખી મળેલા માનવ જન્મારાને સુધારે છે, સફળ કરે છે અને અહીંથી સદાય સહાયકારી એવું મહાપુણ્યનું મધું ભાથું સાથે બાંધી લઈ જાય છે.
મહેનત મજૂરી કરી પેટ ભરનાર નીતિમાન વખાણવા લાયક છે, પણ પાપને જ પિવનાર અનીતિમાન, ભલેને તે કરેડાધિપતિ હોય છતાં વખાણવા લાયક હેતો નથી. કાઈને શક્તિ આશીર્વાદરૂપ હોય છે તો કેઈને તે શ્રાપરૂપ થઈ પડે છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામી જયંતી શ્રાવિકાને એવા જ વિચાર દર્શાવતાં કહે છે કે –
અહીં ધમઓ જાગૃત ભલા ને પાપીઓ ઉંઘતા ભલા; અહીં ધમઓ સબળા ભલા ને પાપીઓ નબળા ભલા; અહીં ધમઓ ડાહ્યા ભલા ને પાપીઓ મૂરખ ભલા;
અહીં ધર્મઓ ધીંગા ભલા ને પાપીઓ હીણુ ભલા; ન ધર્મીઓ જાગતા, સબળા, કાળા અને સાધનસંપન્ન હોય તો તે સારા; કારણ કે તેઓ એ સ્થિતિમાં રહ્યા પુણધર્મની વૃદ્ધિ કરશે. પણ અધર્મીઓ ઉંધતા, નબળા, મૂરખ અને સાધનવિહીન હોય તો તે સારા; કારણ કે તેઓ એ સ્થિતિમાં રહ્યા ઓછાં પાપ કરશે. પુણ્ય જે પુણ્યને વધારવામાં નિમિત્ત થાય તો તે સારું છે પણ એ પાપને જ વધારવામાં નિમિત્ત બને તે નકામું ને નઠારું છે. પાપને પિષનારા પુણ્યના ઉદય કરતાં પુણયને પોષનારો પાપ ઉદય ઘણીવાર આશીર્વાદ રૂપ બની જાય છે. દુખિયારાં કાવ્યાં પ્રભુને સંભારે, સાચા દિલથી ને સદાય. દુઃખમાં પણ પ્રભુને યાદ ન કરે એ એક મોટી કમનસીબી છે. સુખમાં નીતિને સાચવી જે પ્રભુને ભજે છે તે ધન્યવાદને પાત્ર છે, પણું વળી દુઃખમાં નીતિને સાચવી જે પ્રભુને ભજે છે તે તો વિશેષ ધન્યવાદને પાત્ર છે. અમે તે સ્થિતિમાં અનીતિના પંથે ચાલવું એ અસુંદરતા છે ને નીતિના પંથે ચાલવું એ સુંદરતા છે. જગતના સૌ પ્રાણુઓને માટે બને પથ ઉપાડા છે. સુંદર બનવું કે સુંદર બનવું પિતાના હાથમાં છે. છતાં મહાપુરુષ પિકારીને કહી ગયા છે-કહી રહ્યા છે કે –
સૌ મનુષ્ય જા, પ્રપંચ, દગો, વિશ્વાઘાત, ખૂન, ચોરી, વ્યભિચાર આદિ દુર્ગણોને તજી ઘો અને સત્ય, સરલતા, વફાદારી, નિમકહલાલી, દયા, દાન, પવિત્રતા આદિ સદ્ગુણને આદર, સારુંય જગત સુખી, શાંત, પુણ્યવાન, ધર્મિષ્ટ ને મુક્ત બનો.

Page #27

રાત્રિભોજનનો નિષેધ
લેખક : પૂજ્ય મુનિ મહારાજ ની સુશીલવિજયજી રાત્રિભોજન એ આરોગ્યની દૃષ્ટિએ, અહિંસાની દષ્ટિએ, વૈદકની દષ્ટિએ અને શાસ્ત્રની દષ્ટિએ—એમ અનેક દષ્ટિએ ઉચિત નથી. ધર્મશાસ્ત્રને બાજુ પર મૂકીને આરોગ્યની દષ્ટિએ વિચાર કરીએ તે પણ રાત્રિભોજન કરવું તે ઉચિત નથી લાગતું. આપણી સામે બે
વ્યક્તિ ઊભી છે. એક રાત્રિભોજન કરે છે, બીજી કરતી નથી. આ બેમાં આપણે મધ્યસ્થ બુદ્ધિથી વિચાર કરીશું તો જરૂર ભિન્નતા લાગશે. જે રાત્રિભોજન કરે છે, તેણે રસનેન્દ્રિયને ગ્રેવીસે કલાક છૂટી મૂકી દીધી છે. અને જે રાત્રિએજન નથી કરતે, તેણે બાર કલાક રસનેન્દ્રિયને જીતી છે. પાંચે ઈદ્રિયમાં પ્રબલમાં પ્રબલ રસનેન્દ્રિય છે. જુઓ–
• એક એંશી:વર્ષને ડોસો જેની આંખનાં તેજ ઘટી ગયાં હોય, કાનમાં બેરાશ આવેલી હેય, નાકમાંથી લીંટ વહેતાં હોય, મેઢાની બત્રીસી ચાલી ગઈ હોય, શરીર પર કરચલી પડી ગઈ હાય, અંગ ધ્રુજતું હોય અને પેટમાં માલ ખપતો ન હોય, તેને આપણે પૂછીએ કે દાદા ! બજારમાં નટલાકે આવ્યાં છે, તે જોવાને અમે જઈએ છીએ. આપને આવવું છે? ત્યારે દાદા જવાબ આપશે કે ભાઈ ! હવે મારે આટલી ઉમ્મરે નટ જોઈ ને શું કરવું છે? એટલે ચક્ષુઈન્દ્રિયનો વિષય મંદ પડયો. ફરી કોઈ પૂછે, દાદા! મહીં નાટકશાળામાં સુંદર ગીતગાન થવાનું છે. આપને સાંભળવા આવવું હોય તો ચાલો. ત્યારે દાદા કહેશે કે ભાઈ ! આ વૃદ્ધાવસ્થાએ હવે ગીત–ગાન સાંભળીને શું કરવું છે? એટલે કન્દ્રિયને વિષય મંદ પડે. વળી કઈ પૂછે, દાદા ! આ સુગંધીદાર અત્તર આવ્યું છે. આપને સુંઘવાને માટે જોઈતુ હોય તો થોડુંક ખરીદી લઈએ. ત્યારે દાદા કહેશે કે ભાઈ! હવે મારે બરડા ઘડ૫ણે અત્તર સૂંઘીને શું કરવું છે? એટલે ધ્રાણેન્દ્રિય વિષય મંદ પડયો. વળી કઈ પૂછે દાદા ! આ ઉચ્ચ કોટીને સાબુ છે તેને શરીરે લગાવી, હાઈને નિર્મલ થાઓ. ત્યારે દાદા જણાવશે કે ભાઈ! હવે મારે એવા સ્રાબુ લગાવીને શું કામ છે ? એટલે સ્પર્શેન્દ્રિયને વિષય પણ મંદ પડયો. પણું જે કંઈ જઈને પૂછે કે દાદા ! આ મગની દાળને ગરમાગરમ શીરો બનાવ્યો છે. આપને ખાવો હોય તે લાવું. ત્યારે દાદા કહેશે કે ભાઈ, લાવને
ડે. આ વસ્તુ સૂચવે છે કે વૃદ્ધાવસ્થામાં જ્યારે બીજી ઈન્દ્રિયો શિથિલ થઈ જાય છે ત્યારે પણ આ જીભલડી તે લપલપાયમાન કરતી સતેજ જ રહે છે. માટે રસના જેવી પ્રબલ ઈન્દ્રિયને જીતવી તે કંઈ હેલ નથી, માટે રાત્રિ જન નહીં કરનારે બાર કલાક સુધી તે રસનાને છતી કહેવાય.
બીજુ-રાત્રિભોજન નહીં કરનાર વ્રત–નિયમ ઇત્યાદિ કરી શકે છે, પણ તે કરનાર કંઈપણ કરી શકતો નથી. રાત્રિભોજન નહીં કરનાર મહિનામાં ૧૫ ઉપવાસનું ફળ પ્રાપ્ત કરી શકે છે ત્યારે નહીં કરનાર તેથી વંચિત રહે છે. રાત્રિભોજન નહીં કરનાર એટલે રાગથી બચી શકે છે તેટલો કરનાર બચી શકતો નથી. એટલે કે રાત્રિભોજન નહીં કરનાર જારને જેટલી વિશ્રાંતિ આપી શકે છે તેટલી કરનાર આપી શકતો નથી. રાત્રિભોજન નહીં કરનારમાં જે ગુણો રહેલા છે તે કરનારમાં નથી.

Page #28

૧૫૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૧૧ અહિંસાની દષ્ટિ-અહિંસા (દયા)ની દષ્ટિએ પણ રાત્રિભોજન કરવું તે ઉચિત નથી, દિવસના આપણે જેટલું નિરીક્ષણ કરી શકીએ છીએ તેટલું રાતના ગમે તેટલો દીવાબત્તીને પ્રકાશ હોય છતાં પણ કરી શકતાં નથી. દિવસે દુરબીનથી આપણે જોઈએ તો હવામાં અગણ્ય છો ઊડતા દેખાય છે. તે રાતના આપણે જોઈ શકતા નથી, એટલું જ નહીં પણ આપણે તેના ઘાતક થઈએ છીએ. રાત્રિભેજનમાં જે જવાના કલેવર આવી જાય છે તે અસ્વાથ્યકર અને પ્રાણઘાતક થાય છે. આ માટે યોગશાસ્ત્રના ત્રીજા પ્રકાશમાં કહ્યું છે તે જુએ–
“એક જિસ્ટિા નિ, લા ગોવરજૂ I कुरुते मक्षिका वांति, कुष्टं रोगं च कोलिकः ॥५०॥ कटको दारुखंड च, वितनोति गलव्यथाम् ॥ व्यंजनांतर्निपतितस्तालु विध्यति वृश्चिकः ॥५१॥ विलग्नश्च गले वालः, स्वरभंगाय जायते ॥
इत्यादयो दृष्टदोषाः, सर्वेषां निशि भोजने ॥५२॥ ભોજનમાં જે ફીરો આવી જાય તો તે બુદ્ધિને નાશ કરે છે, માખી વમન કરાવે છે, કરોળી આથી કોઢને રોગ થાય છે, કાંટો અગર લાકડાની કરચ ગળામાં દુઃખ ઉત્પન્ન કરાવે છે, શાકની અંદર જે વીંછી આવી જાય તે તાળવું વીંધી નાખે છે, અને જે ગળામાં વાળ રહી જાય તે સ્વરનો ભંગ થાય છે, આ સર્વ દોષે રાત્રિભોજનમાં દેખાય છે.
ઉપરોક્ત સર્વ દેશોમાંથી રાત્રિભોજન નહીં કરનાર બચી શકે છે, પણ કરનાર બચી શકતો નથી. માટે અહિંસાના ઉપાસકોએ તો અહિંસાની દષ્ટિએ રાત્રિભોજન વર્જવું જોઈએ.
વેદક દૃષ્ટિ-વૈદક દષ્ટિએ પણ રાત્રિભોજન કરવું તે ઉચિત નથી. જગતમાં ત્રણ વસ્તુ ત્રણ તત્ત્વની પિષક છેઃ કફને પિષક ચંદ્ર છે, પિત્તનો પોષક અક (સૂર્ય) છે અને વાયુ ચારે તરફ ભરેલો છે. આપણું શરીરમાં પણ મુખ્યતાએ ત્રણ તત્ત્વ છે. પિત્ત, કફ અને વાયુ. વૈદકશાસ્ત્ર કહે છે કે જ્યારે પિત્ત નાડી ચાલતી હોય ત્યારે ભોજન કરવું જોઈએ. પિત્ત નાડી કયારે ચાલે છે કે તેને પોષક સૂર્યનાં કિરણ મળે ત્યારે. અર્થાત આપણું હદયકમળને અને નાભિકમળને સૂર્ય સાથે સંબંધ છે. જેમ સૂર્યવિકાસી કમળ સૂર્યના ઉદયે પ્રકૃદ્ધિત થાય છે તેમ આપણું જઠરમે પણ જ્યારે સૂર્યનાં કિરણ મળે છે ત્યારે પિત્ત નાડી પિતાનું કામ કરતી હોવાથી અંદર નાંખેલું ભજન સુખપૂર્વક પાચન થઈ શકે છે. પણ આકાશમાં જ્યારે ચારે તરફથી વાદળ ઘેરાયું હેય, સૂર્યનાં કિરણ પણ પૃથ્વી પટ ઉપર પડી શકતાં ન હોય, તે વખતે એની એ જ રઈ હોય છે, એના એ જ આપણે ખાનાર હોઈએ છીએ. છતાં આપણને જોઈએ તેટલી ભૂખ લાગતી નથી, જઠર જોઈએ તેટલું કામ કરી શકતું નથી. ત્યારે આપણે કહેવું પડે છે કે–જકરને પ્રદીપ્ત કરનાર સૂર્યનાં કિરશે મળતાં નથી. અર્થાત દિવસના પણ જ્યારે સૂર્ય વાદળોથી ઢંકાઈ જાય છે ત્યારે ખાધેલા ભોજન પચી શકતાં નથી, તે રાત્રે ખાધેલાં ભોજન કઈ રીતે પચી શકે? આવી સીધી અને સરલ વાત સૌ કઈ સમજી શકે તેમ છે.

Page #29

અંકે ૫ ] રાત્રિભોજનને નિષેધ
[ ૧૫૫ શાસ્ત્રદષ્ટિ-દુનિયામાં કેટલાક સિદ્ધાંત એવા હોય છે કે એમાં કોઈને પણ મતભેદ હોઈ શકતો નથી. જેમ બે ને બે ચાર-એને માટે તમે એશિયા, અમેરિકા, આફ્રિકા કે યુરોપ-કોઈ પણ સ્થળે જઈને પૂછે તે એકી અવાજે એક જ જવાબ મળશે તેમ જૈનશાસ્ત્ર હેય કે જૈનેતરશાસ્ત્ર હેય પણ કોઈ પણ રાત્રિભોજન કરવા કહેશે નહીં. જેનશાસ્ત્ર તે પિકારી પિકારીને કહે છે કે ચતુર્વિધ સંઘ પૈકી કોઈ પણ વ્યક્તિએ રાત્રિભૂજન કરવું નહીં. આટલાથી પણ નહીં અટકતાં સાધુ-સાધ્વીને તે ભાર દઈને કહેવામાં આવેલું છે કે તમારે તે રાત્રિભોજન જિંદગી પર્યન્ત સર્વથા ત્યાગ કરવાનું છે. અને ચઉભંગીથી બચવાનું છે–
(૧) રાતના લાવીને રાત્રે વાપરવું. (૨) રાતના લાવીને દિવસે વાપરવું. (૩) દિવસના લાવીને રાત્રે વાપરવું. (૪) અને દિવસના લાવીને રાત્રે રાખી બીજે દીવસે વાપરવું.
ઉપરોક્ત ચઉભંગીને જૈનશાએ સાધુ–સાખી માટે સર્વથા નિષેધ કરે છે. એટલા જ માટે સાધુ-સાધ્વીને ઉપસ્થાપના એટલે વડી દીક્ષા (મોટી દીક્ષા) વખતે પાંચ મહાવત ઉચ્ચરાવ્યા બાદ છ રાત્રિભોજન નામનું વત ઉચ્ચરાવવામાં આવે છે. આને મહાવત નહીં કહેતા વ્રત જે કહેવામાં આવેલું છે, તે એટલા જ માટે કે ગૃહસ્થાવાસમાં રહેલ શ્રાવક-શ્રાવિકા પણ આ વ્રત ઉચ્ચારી શકે છે. અર્થાત આની જીવન પર્યંત પ્રતિજ્ઞા કરી શકે છે.
સૂર્યોપાસક રાત્રિભોજન કઈ રીતે કરી શકે ?-જે લેકે સૂર્યને ઇષ્ટદેવ તરીકે સ્વીકારે છે, તે લોકો દિવસે પણ જે સૂર્યને રાહુએ ઘેરી લીધે હેય. અર્થાત સૂર્યગ્રહણ થયેલું હોય તે વખતે ઘરમાં રહેલ ગળાનું પાણી પણ બહાર ફેંકી દે છે, તે પછી ખાવાની તો વાત જ કયાંથી? આમ કરવાનું કારણ શું? સૂર્યને અસ્ત તો હજુ થયો નથી માત્ર રાહુએ ઘેરી લીધે તેમાં તો આ રીતે કરવું પડે છે. તો પછી તેઓને સૂર્યાસ્ત થઈ ગયા બાદ રાત્રે ભોજન કરવું તે કઈ રીતે કપી શકે છે અર્થાત સૂર્યોપાસકને રાત્રિભોજન કરવું બિલકુલ ઉચિત નથી.
નક્તભેજી વ્રતને ખરે અર્થ-કેટલાએક જૈનતર ભાઈઓ તરફથી કહેવામાં આવે છે કે અમારા શાસ્ત્રમાં તે “નતભેજી વ્રત કરવાનું કહ્યું છે, માટે અમે રાત્રિભેજન કરીએ છીએ. એ ભાઈઓએ જરા ઊંડા ઊતરીને નક્તભેજી વ્રતનું પ્રતિપાદન કરતા કને અર્થ સમજવાની જરૂર છે.
"दिवस्याष्टमे भागे मंदीभूते दिवाकरे ॥
नक्तं तद्धि विजानीयान्न नक्तं निशि भोजनम् ॥५७।। દિવસોને આઠમે ભાગ કે જે અવસરે સૂર્યનું તેજ મંદ થાય છે તે વખતે ભજન કરવું તે ન ભોજન (એટલે નક્તભોછ વ્રત) જાણવું, પણ રાત્રિભોજન જે કરવું તે નક્તભેજને ન કહેવાય.

Page #30

૧૫૬ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
હવે આપણે જૈન-જૈનેતર બન્નેના શાસ્રાક્ત પાડીને જાઇએ. देवैस्तु भुक्तं पूर्वाहूणे, मध्याह्ने ऋषिभिस्तथा । अपराणे तु पितृभिः, सायाहूने दैत्यदानवैः ॥ संध्यायां यक्षरक्षोभिः सदा भुक्तं कुलोद्वह । सर्ववेलां व्यतिक्रम्य, रात्रौ भुक्तमभोजनम् ॥
-યજુર્વેદ આહિક, શ્લોક ૨૪–૧૯.
હું યુધિષ્ઠિર ! નિરંતર દેવાએ દિવસના પહેલા ભાગમાં ભાજન કરેલું છે, મધ્યાહ્તે ઋષિએએ ભાજન કરેલુ' છે, ત્રીજા પહેારે પિતૃઓએ ભાજન કરેલું' છે, સાંજે દૈત્ય તથા દાનવાએ ભાજન કરેલુ છે, અને સંધ્યાવેળાએ યક્ષ તથા રાક્ષસેાએ ભાજન કરેલું છે. આ સ* દેવાદિકની ભોજન વેળાએ ઉંઘીતે જે રાત્રિભોજન કરવું તે અભેાજન છે, અર્થાત્ તે દુષ્ટ (ખરાબ) ભાજન છે.
हृन्नाभिपद्मासंकोचचंडरोचिरपायतः ।
अतो नक्तं न भोक्तव्यं, सूक्ष्मजीवादनादपि ॥ -યજુવેદ, માધ્યન્દિની શાખા, કા. ૧૨૯ મે, સૂર્ય અસ્ત થયા પછી હૃદયકમળ અને નાભિકમળ સંક્રાચાઈ જાય છે, તેથી તથા સૂક્ષ્મ જીવાનું પણુ ભક્ષણુ થઈ ય છે, માટે રાત્રિભાજન ન કરવું. त्रयीतेजोमयो भानुरिति वेदविदो विदुः । तत्करैः पूतमखिलं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ नैवाहुतिर्न च स्नानं न श्राद्धं देवतार्चनम् । दानं वा विहितं रात्रौ भोजनं तु विशेषतः ॥ -યોગશાસ્ત્ર, તૃ॰ પ્ર, શ્લાક ૫૫-૫૬
अन्नं प्रेतपिशाचाद्यैः, संचरद्भिर्निरंकुशैः । उच्छिष्टं क्रियते यत्र तत्र नाद्यादिनात्यये ॥
[ વર્ષ ૧૧
વેદના જાણકારા સૂર્યને ત્રણ તેજોમય (ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, અને સામવેદ એ ત્રણે વેદાનું તેજ સૂ'માં સંક્રમે છે માટે તેને ત્રિતેજોમય) કહે છે. તેનાં કિરાએ કરી આ પવિત્ર થયેલાં સર્વે શુભ ક્રાય સમાચરવાં. રાત્રે આહુતિ, સ્નાન, શ્રાદ્ધ, દેવતા'ન અને દાન એ ન કરવાં, તથા ભાજન વિશેષ પ્રકારે ન કરવુ.
घोरांधकाररुद्धाक्षः, पतंतो तत्र जंतवः ।
नैव भोज्ये निरीक्ष्यते, तत्र भुंजीत को निशि ॥
રાત્રિ વખતે નિર કુશપણે વિચરતાં પ્રેત પિશાયાાિ અન્નને એઠું કરે છે, માટે સૂર્યાસ્ત થયા પછી ભેાજન ન કરવું.
ધાર અંધકારથી નેત્રની શક્તિ રૂધાઈ જવાવાળાં મનુષ્યા જે ભાજનની અંદર પડતાં જંતુઓને જોઈ શકતાં નથી, તે રાત્રિ વિષે કાણુ ભક્ષણ કરે.
अस्तंगते दिवानाथे, आपो रुधिरमुच्यते । अन्नं मांसलमं प्रोक्तं मार्कण्डेन महर्षिणा ॥

Page #31

અંક ૫ ] રાત્રિભેજનને નિષેધ
[ ૧૫૭ દિવસોને પતિ સૂર્ય જ્યારે અસ્ત થયો હોય ત્યારે પાણી ધિર (લોહી) સમાન છે, અને અન્ન માંસ સમાન છે. એમ માકડ નામના મહર્ષિએ (માર્કડપુરાણમાં) કહેલું છે.
चत्वारो नरकद्वाराः, प्रथमं रात्रिभोजम् ।
परस्त्रीगमनं चैव, सन्धानानंतकायिके ॥ નરકમાં જવાનાં ચાર દ્વાર છે. પહેલું રાત્રિભોજન, બીજું પર સ્ત્રી ગમન, ત્રીજું સન્ધાન કહેતાં અથાણું (ખાવું), અને ચોથું અનંતકાય (નું ભક્ષણું કરવું).
मृते स्वजनमात्रेऽपि, सूतकं जायते किल । अस्तङ्गते दिवानाथे, भोजनं क्रियते कथम् ॥
-માર્કડપુરાણ, અધ્યાય ૨૩, લો. ૩૦ કોઈ પણ સ્વજન માત્ર મરી જાય છે ત્યારે સૂતક લાગે છે, તો પછી સૂર્ય (કે જે દિવસેને સ્વામી છે તે) અસ્ત પામે મરણ પામે, ત્યારે શી રીતે ભોજન કરાય? અર્થાત ન જ કરાય,
त्वया सर्वमिदं व्याप्तं, ध्येयोऽसि जगतां रवे !। त्वयि चास्तमिते देव ! आपो रुधिरमुच्यते (न्ते) ॥
–સ્કન્દપુરાણાન્તર્ગત રુદ્રપ્રણીત કપાલમોચન સ્તોત્ર, લોક ૨૪ હે સૂર્ય ! આ સર્વ જગત તારાથી વ્યાપ્ત છે, તું ત્રણ ભુવનના પ્રાણીઓને ધ્યાન કરવા લાયક છે (માટે હે દેવ ! તું જયારે અસ્ત પામે છે ત્યારે જળ પણ રુધિર સમાન કહેવાય છે, અર્થાત રાત્રે પાણી પણ પીવા લાયક નથી, તો પછી ભોજનની તો વાત જ શી?
नक्तं न भोजयेद्यस्तु, चातुर्मास्ये विशेषतः । सर्वकामानवाप्नोति, इह लोके परत्र च ॥
–ગવાસિષ્ઠ, પૂર્વાર્ધ, શ્લોક ૧૦૮ જે મનુષ્ય રાત્રે ભોજન કરતો ન હોય અને વિશેષ કરીને ચાતુર્માસમાં (રાત્રે) ભજન કરતે ન હોય, તે આ ભવ તથા પરભવમાં સર્વ મનોરથને પ્રાપ્ત કરે છે.
एकभक्ताशनान्नित्य-मग्निहोत्रफलं लभेत् । अनस्तभोजनो नित्यं, तीर्थयात्राफलं भजेत् ॥
–કન્દપુરાણ, રકધ ૭, અધ્યાય ૧૧, શ્લોક ૨૩૫ જે માણસ હમેશાં એક વાર ભોજન કરે, તે અગ્નિહોત્રના ફળને પામે છે. અને જે હમેશાં સર્યાસ્ત પહેલાં ભજન કરે છે(અર્થાત્ રાત્રિભેજનને ત્યાગ કરે છે, તે તીર્થયાત્રાનું ફળ પામે છે.
ये रात्रौ सर्वदाऽऽहार, वर्जयन्ति सुमेधसः । तेषां पक्षोपवासस्य, फलं मासेन जायते ॥ .
–મહાભારત, શાન્તિપર્વ, શ્લોક ૧૬ જે સારી બુદ્ધિવાળા માણસે સર્વદા રાત્રિએ આહારને ત્યાગ કરે છે, તેમને એક મહિના (સુધી રાત્રિભેજનને ત્યામ કરવા) થી પંદર ઉપવાસનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #32

૧૫૮ ]
શ્રી જૈન સંત્ય પ્રકાશ
વર્ષ ૧૧ नोदकमपि पातव्यं, रात्रावत्र युधिष्ठिर । तपस्विनां विशेषेण, गृहिणां च विवेकिनाम् ॥
–માર્કડપુરાણ, અધ્યાય ૩૦, શ્લોક ૨૨ હે યુધિષ્ઠિર ! વિશેષે કરીને તપસ્વીઓ તથા વિવેકી ગૃહસ્થીઓએ રાત્રિના સમયે જળ પણ પીવું નહીં જોઇએ. (તે પછી ભેજનનું તો પૂછવું જ શું ?)
पयोदपटलस्थेन, नाश्नन्ति रविमंडले । अस्तंगते तु मुंजाना, अहो भानोः सुसेवकाः ॥
–આત્મપુરાણ, અધ્યાય ૩૩, એક ૪૩ સૂર્ય મંડલ જ્યારે વાદળાંઓની ઘટાથી આચછાદિત થઈ જાય છે ત્યારે, જે લેકે ભેજનને ત્યાગ કરે છે તે જ લોકે (જ્યારે) મંડલ અસ્ત થઈ જાય તેપણ ભોજન કરે ત્યારે તો એમની સૂર્યદેવની ભલી પૂજાને ધન્યવાદ જ ઘટે છે ! (અર્થાત સૂર્ય વાદળાંથી ઢંકાઈ જાય ત્યારે ભેજનને ત્યાગ કરીને સૂર્ય પૂજાનો ડોળ કરનારા સૂર્ય અસ્ત પામે ત્યારે ભોજને કેમ કરી શકતા હશે !)
नापेक्ष्य सूक्ष्मजंतूनि, निश्यद्यात् प्राशुकान्यपि । अप्युद्यत्केवलशानैर्नादतं यन्निशाशनम् ॥
–-યોગશાસ્ત્ર, પ્રકાશ ૩, કોક ૫૩ રાત્રે સૂક્ષ્મ જંતુઓ જોઈ શકતાં નથી, માટે પ્રાક (મોદક પ્રમુખ) પણ ન ખાવાં, કેમકે પ્રગટ કેવળજ્ઞાનીઓએ પણ તેવું રાત્રિભોજન કરવું સ્વીકાર્યું નથી.
धर्मविन्नैव भुंजीत, कदाचन दिनात्यये । बाह्या अपि निशाभोज्यं, यदभोज्यं प्रचक्षते ॥
–ામશાસ્ત્ર, પ્રકાશ ૩, લેક ૫૪ ધર્મના જાણકાર મનુષ્ય દિવસ અસ્ત થયા પછી કોઈ વખત ખાવું નહીં. (જૈન દર્શન સિવાય) અન્ય દર્શનકારે પણ રાત્રિભોજનને અભેજન તરીકે કહે છે.
संसरजीवसंघातं, भुंजाना निशिभोजनम् । राक्षसेभ्यो विशिष्यंते, मूढात्मानः कथं नु ते ॥ वासरे च रजन्यां च, यः खादन्नेव तिष्ठति । शंगपुच्छपरिभृष्टः, स्पष्टं स पशुरेव हि ॥ अहनोमुखेऽवसाने च, यो द्वे द्वे घटिके त्यजन् । निशाभोजनदोषज्ञोऽश्नात्यसो पुण्यभाजनम् ॥
–યોગશાસ્ત્ર, પ્રકાશ, ૩, લેક ૬૧, ૨, ૬૩ જે ભોજનમાં અનેક જીવ એકઠા મળ્યા છે તેવા રાત્રિભોજનને ખાનારા મૂઢ જીને રાક્ષસોથી જુદા કેમ પાડી શકાય ? અર્થાત રાક્ષસોથી તેમાં વિશેષતા કાંઈ નથી. (૬૧) દિવસે અને રાત્રે જે માણસ ખાતો જ રહે છે તે શિંગડાં પૂછડા વગરને પ્રગટ રીતે પશુ જ છે. (૨) જે રાત્રિ બે જનના દોષને જાણનાર દિવસની આદિની અને દિવસના અંતની બબે ઘડી (૪૮ મિનીટ) છોડીને ભજન કરે છે તે પુણ્યનું ભાજન થાય છે,

Page #33

૧૫
અંક ૫ ] રાત્રિભોજનનો નિષેધ
૧૫૯ ये वासरं परित्यज्य, रजन्यामेव भुंजते । ते परित्यज्य माणिक्य, काचमाददते जडाः ॥ वासरे सति ये श्रेयस्काम्यया निशि भुंजते । ते पत्युषरे क्षेत्रे शालीन् सत्यपि पल्वले ॥
–ગશા, પ્રકાશ ૩, શ્લોક ૬૫-૬૬ જે મનુષ્યો દિવસને છોડીને રાત્રિમાં જ ભોજન કરે છે તે જડ મનુષ્ય માણેકને ત્યાગ કરીને કાચ ગ્રહણ કરે છે. (૬૫દિવસ વિદ્યમાન છે; છતાં જે કલ્યાણની ઈચ્છાએ રાત્રિભોજન કરે છે, તે મીઠા પાણીના જ્યારા ભરેલા છે છતાં પણ ખારી જમીનવાળા ક્ષેત્રમાં ડાંગર વાવે છે તેના સરખું કરે છે.
स्वपरसाये गर्छ, आयं स्वभ्रस्य गोपुरम् । सर्वज्ञैरपि यत्त्यक्तं, पापात्म्यं रात्रिभोजनम् ॥
–ઉપદેશપ્રાસાદ ભાષાન્તર, સ્તંભ, ૮, વ્યા° ૧૧૭ પિતાનાં અને બીજાનાં શાસ્ત્રોમાં નિદાયેલું, નરકના પ્રથમ કાર સમાન, અને જેને સર્વજ્ઞોએ પણ ત્યાગ કર્યો છે એ ત્રિભેજન પાપરૂપ છે. (અર્થાત રાત્રિએજન કરવાથી નરક ગતિમાં જન્મ લેવું પડે છે.)
चतुर्विधं त्रियामाया-मशन स्यादभक्ष्यकम् । यावजीवं तत्प्रत्याख्यं, धर्मेच्छुभिरुपासकः ॥
-ઉપદેશપ્રાસાદ, સ્તંભ ૮, વ્યારા ૧૧૬ રાત્રિના સમયે ચારે પ્રકારનો આહાર અભક્ષ્ય ગણવામાં આવ્યો છે, એટલા માટે ધર્મની ઈરછાવાળા ઉપાસકેએ એનું જીવનપર્યત પચ્ચખાણ કરવું જોઈએ.
ततो वैकालिकं कार्य, मिताहारमनुत्सुकम् ।। घटिकाद्वयशेषेऽनि, कालौचित्याशनेन च ॥
– વિવેક વિલાસ, ચતુર્થ ઉલ્લાસ, શ્લોક ૩ ત્યારપછી (દૈનિક વ્યાપાર સમ્બન્ટી કામકાજ કર્યા પછી) બે ઘડી દિવસ શેષ રહે ત્યારે ઉત્સુક્તા રહિતપણે, કાળને ઉચિત ભજન વડે, પરિમિત આહારવાળું વાળું કરવું. (એટલે કે રાત્રિ પડ્યા પહેલાં જ વાળું કરવું.)
भानोः करैरसंस्पृष्ट-मुच्छिष्टं प्रेतसंचरात् ।। सूक्ष्मजीवाकुलं चापि, निशि भोज्यं न युज्यते ॥
–વિવેકવિલાસ, ચતુર્થ ઉલ્લાસ, બ્લોક ૪ સૂર્યના કિરણોથી સ્પર્શ નહીં કરાયેલું, ભૂત-પ્રેતનો સંચારથી ઉચ્છિષ્ટ (એ) થયેલું અને સૂક્ષમ સંપતિમ વોથી વ્યાપ્ત એવું રાત્રિભોજન કરવું ઉચિત નથી.
- fÉને કાન માં, ત્રાળ્યમિક / तद्रात्रिभोजनं संतो, न कुर्वन्ति दयापराः ॥
-સુભાષિતરત્નસંદેહ, શ્લોક ૭૬૬, જેમાં (અસંખ્ય) સૂકમ જેની હિંસા થાય છે, (અને તે જીવોની હિંસાના કારણે ) જેમાં અપવિત્રતા આવે છે એવા પ્રકારનું રાત્રિભોજન દયાળુ એવા સજજને કરતા નથી.

Page #34

૧૬૦ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ એ સિવાય પણ શાસ્ત્રોમાં અનેક પુરાવા તથા દષ્ટાંતો મોજુદ છે, પણ સ્થળ સંકેચને અંગે અહીં આટલા જ આવ્યા છે. વિશેષ જિજ્ઞાસુએ અન્ય સ્થળેથી જોઈ લેવા. * રાત્રિભૂજન કરવાથી પ્રાપ્ત થતા અવતારે-રાત્રિભોજન કરવાથી અનેક જાતના ક્ષુદ્ર અવતાર પ્રાપ્ત કરવા પડે છે. જુઓ–
उलुककाकमार्जार-गृध्रशंबरशुकराः। अहिवृश्चिकगोधाश्च जायते रात्रिभोजनात् ॥
-મહાભારત, જ્ઞાનપર્વ, અધ્યાય ૭૦, બ્લેક ૨૦૭ રાત્રિભોજન કરવાથી ઘુવડના અવતારો, કાગડાના અવતારો, બિલાડીના અવતારો, ગીધના અવતારે, સાબરના અવતારો, ભૂંડના અવતારે, સર્ષને અવતારરે, વીંછીના અવતારે અને ઘ વગેરે અવતારો મળે છે.
પ્રતિજ્ઞા સિવાય ફળ મળતું નથી-દિવસના ભોજન કરવા છતાં રાત્રિભોજનનાં પચ્ચખાણ કરવામાં ન આવે તો રાત્રિભોજનના ત્યાગનું ફળ મળતું નથી. કહ્યું છે કે
अकृत्वा नियम दोषाभोजनादिनभोज्यपि । फलं भजेन्न निर्व्याज न वृद्धिर्भाषितं विना ॥
–ગશાસ્ત્ર, પ્રકાશ ૩, શ્લોક ૬૫ દિવસે ભોજન કરે છે છતાં પણ રાત્રિભોજન ત્યાગને નિયમ ન કરેલો હોવાથી ફળ મળતું નથી. લોકમાં પણ એ ન્યાય છે કે વ્યાજબી બેલી ર્યા વિના મૂકેલી થાપણનું વ્યાજ મળતું નથી. (અર્થાત રાત્રિભોજન નહીં કરનારે અવશ્ય રાત્રિભોજનની પ્રતિજ્ઞા કરી લેવી જોઈએ અને કરનારે અનેક દોષોથી બચવા માટે અને રાત્રિભેજન ત્યાગનું ફળ પ્રાપ્ત કરવા માટે અવશ્ય નિયમ હોવો જોઈએ.)
ઉપસંહાર–આરોગ્યની દૃષ્ટિએ, અહિંસાની દૃષ્ટિએ, વૈદિકની દૃષ્ટિએ, અને શાસ્ત્રની દષ્ટિએ, રાત્રિભૂજન કરવું તે લેશ માત્ર પણ ઉચિત નથી એમ ઉપરોક્ત કથન પરથી વાચકે સૌ સમજી શક્યાં હશે. રાત્રિભૂજન કરનાર જૈન કે જેનેતર ભાઇ આ લેખને મનન પૂર્વક વાંચી, હૃદયમાં ઉતારી, રાત્રિભોજનનો જિદંગી પર્વત ત્યાગ કરવા પ્રતિજ્ઞા કરશે એમ ઈચ્છતે આ લેખને પૂર્ણ કરું છું. કરાવઝ ન કરવા
જોઈએ છે શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ'ના સંપાદનનું અને કાર્યાલયના જ સંચાલનનું કામ સંભાળી શકે તેવા જેન વે. મૂ. વ્યવરથા૫કની છે જરૂર છે. કામ કરવાની ઈચ્છાવાળાએ નીચેના ઠેકાણે અરજી કરવી.
શ્રી જૈનધર્મ સત્યપ્રકાશક સમિતિ
જેસિંગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા. અમદાવાદ સરકારે

Page #35

[ ટાઈટલના બીજા પાનાથી ચાલુ ]. સત્ય જ હોય છે. અપેક્ષાની બહાર સત્યને ખેંચી શકાય નહિ. અપેક્ષા વિના જે તે સત્ય વિચારવામાં આવે તે પક્ષ અને પ્રતિપક્ષના મહાને ઝધડે ઉપસ્થિત થાય છે. તેથી હરેક સત્યને તેની અપેક્ષા લાગુ કરી મધ્યસ્થ વૃત્તિ, દાખવવી જોઈએ. જ્ઞાની પુરુષ મધ્યસ્થ અને સર્વનયાશ્રિત વિશ્વદૃષ્ટિવાળા મહાત્મા હેાય છે.
ઢોઈ પણ વસ્તુ વિષે અનંત દષ્ટિ છે જ, તેમાંની એક એક દષ્ટિએ વસ્તુનું જે સત્ય કહેવામાં આવે છે તે દૃષ્ટિ-અપેક્ષા તે તે સત્ય સાથે ગાઢ સંબંધ રાખે છે. અપેક્ષા દૂર કરી માત્ર સત્યને પકડી શકાતું નથી. એવું સત્ય તે કાંઈ કામનું નથી. દરેક અપેક્ષાને સમજનાર જ્ઞાની પુરુષ' વસ્તુ વિષેની તે અપેક્ષા અને સત્ય અને વિચારી શકે છે, અને ત્યારે જ તે સત્ય પ્રમાણુ બને છે.
વસ્તુ વિષે એક જ દૃષ્ટિથી સત્ય ઉચ્ચારી વસ્તુ એમ જ છે અને બીજું કાંઈ નથી એમ જેઓ વિવેચન કરે છે, તેઓ વસ્તુસ્વભાવને સમજયા નથી; અન્ય અનંત દષ્ટિએ તે જ વસ્તુ સંબંધમાં લાગુ પડે છે, એવી વસ્તુને સ્વભાવ તેઓ નિહાળી શક્તા નથી પોતે જોયેલ સત્યને જ સાચું ગણી પોતાની મિથ્યાભાનની વૃતિ પોષે છે અને તેના પરિણામે કલહકંકાસ અને વિગ્રહ થાય છે. પરંતુ જે આત્માઓ વસ્તુના ઉપર કહેલા સ્વભાવ નિયમને જાણે છે તેઓ તો હરેક સત્ય સાથે તે તે સત્યની અપેક્ષાને સમજે છે, સમજવા પ્રયત્ન કરે છે અને હરેક સત્ય અને તેની અપેક્ષા સમજી તેને કબૂલ રાખે છે. તેઓ મધ્યસ્થ વૃત્તિ દાખવો સધળા પર અનુગ્રહ કરે છે. તેઓના જ્ઞાનનું સફળ૫ણું છે. - - જેને તત્ત્વ જાણવું છે તે વસ્તુના અનંતધર્માત્મક સ્વભાવના નિયમને જાણ રહ્યો. હરેક દષ્ટિ એ વસ્તુ વિષેનું સત્ય વિચારી અપેક્ષાઓ લાગુ કરવામાં આવે છે અને ત્યારે તે સત્ય સ્પષ્ટ દેખાય છે, એમ દરેક સત્ય વિષે તે અપેક્ષાઓ સમજવાથી તે સ્વરૂપ સમજી શકાય છે. એટલે તત્ત્વજ્ઞાન-ખરુ જ્ઞાન થાય છે. આમ અપેક્ષાઓ અને તેનાં સત્ય સમજવાથી તત્ત્વબોધ અને પરિણામે કલ્યાણનિ «ત્તિ થાય છે. પરંતુ મારું' તે સાચું” અને એટલું જ સાચું એમ વાદ કરવાથી તો બીજાના સત્યની અપેક્ષા ન સમજવાથી તે સત્યનું દર્શન થતું નથી એટલે તત્ત્વજ્ઞાન મળતું નથી અને હાનિ જ થાય છે. e જે વસ્તુના સ્વભાવને, અનંત દૃષ્ટિને અને અનંત સત્યને અંતરાત્મા વડે સમજ્યા છે તેઓએ જગતતા ક૯યાણનો ખરો માર્ગ બતાવ્યો છે, તે જ જગતને સાચા માર્ગ આપી શકે છે, કારણ કે હરેક સત્યને તેઓ ઉચ્ચારે છે, તેની સાથે તેની અપેક્ષા બતાવવામાં આવે છે અને એમ વસ્તુ વિષેનું તેઓ ખરું તત્ત્વ વિશ્વને રજુ કરે છે.
અમુક માણુ નિશ્ચય માર્ગ જ છે તેમ કહી વ્યવહારનું ઉત્થાપન કરે છે, બીજ વળી વ્યવહાર માગ જ છે એમ કહી નિશ્ચયનું ઉત્થાપન કરે છે; &ાઈ જ્ઞાન છે ક્રિયાની જરૂર નથી તેમ કહે છે; તેથી વિરુદ્ધ કાઈ ક્રિયા છે અને જ્ઞાનની જરૂર નથી તેમ કહે છે; આમ કહેનારા બધા ભાત ભૂલે છે અને શુદ્ધ માગ પર આવી શકતા નથી. હરેક માગ” તેને લગતી અપેક્ષાઓ સમજી સત્ય છે તેમ શ્રદ્ધા રાખવી ઘટે છે, તેનું જ્ઞાન મેળવવું ઘટે છે. તેવી સત્યાસત્યની પરીક્ષા કરવી તે જ વાજબી છે. પક્ષપાત તજી સઘળાં સત્યોને તેમની અપેક્ષાએ સમજી પરીક્ષા કરવી તેમાં જ પરમ તત્વ અને પરમાનન્દપણું મળે છે. -

Page #36
htning Satu Pennen Shri Jaina Satya Prakasha. Regd. No. B, 3801 શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ. 17 રિકે વસાવવા ચાગ્ય | શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના ત્રણ વિશેષાંક (1) શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંક ભગવાન મહાવીરસ્વામીના જીવન સંબંધી અનેક લેખોથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય છ આના (ટપાલ ખર્ચને એક આને વધુ). (2) દીપોત્સવી અંક ભગવાન મહાવીરસ્વામી પછીનાં 1000 વર્ષ પછીનાં સાત વર્ષના જેન ઇતિહાસને લગતા લેખાથી સમૃદ્ધ સચિત્ર અં કઃ મૂલ સવા રૂપિયા. (3) ક્રમાંક 107 : વિક્રમ-વિશેષાંક સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય સંબંધી ઐતિહાસિક ભિન્નભિન્ન લેખાથી સમૃદ્ધ 240 પાનાંના દળદાર સચિત્ર અંક H મૂલ્લ દોઢ રૂપિયા. શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના વિશિષ્ટ અંકે [1] ક્રમાંક ૪૩-જૈનદર્શનમાં માંસાહાર હોવાના આક્ષેપોના - જવાબરૂપ લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ચાર આના. [2] ક્રમાંક ૪પ-ક. સ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના જીવન સંબંધી અનેક લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ત્રણ આના. કાચી તથા પાકી ફાઇલો - " શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ ની ત્રીજા, ચોથા, પાંચમા, આઠમા, દસમા વર્ષની કાચી તથા પાકી ફાઈલ તૈયાર છે. મૂલ્ય દરેકનું કાચીના બે રૂપિયા, પાકીના અઢી રૂપિયા.. ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું ત્રિરંગી ચિત્ર ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર શ્રી કનુભાઈ દેસાઈએ દોરેલું સુંદર ચિત્ર. ૧૦”x૧૪”ની સાઈઝ, સોનેરી ઓડર. મૂલ્ય ચાર આના ( ટપાલ ખર્ચના દોઢ આને ). - એશ્રી જૈનધામ સત્યપ્રકાશક સમિતિ જેસિંગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાઢ. મૃદ્ધો:-મગનભાઈ મટાભાઈ દેસાઈ. શ્રી વીરવિજય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, સલાપસ ક્રોરારાડ, પા, એ. નં. 6 શ્રી ભક્તિમાર્ગ કાર્યાલય-અમદાવાદ. પ્રકાશક:~ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ. થી જૈનધર્મ" સત્યપ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, જેશિ'ગભાઈની વાડી, ઘીટા રેડ-અમદાવાદ For Private And Personal Use Only