________________
[૨૨)
શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
सितिवार: सितिधरः स्वतिकः सुनिषण्णकः।
श्रीवारकः सूचीपत्रः पर्णाकः कुक्कुटः शिखी ।। આને ગુજરાતીમાં ચતુષ્પત્રિી હરીતક કહેવામાં આવે છે. અને દાહજારને સમાવલમાં અતિ ઉપયોગી છે.
કુટિ-શાલ્મલી વૃક્ષ. જુઓ વૈધક શબ્દસિંધુ-“ગુર્જર શામ”િ સુટ-માતુલુંગ, બિ.
આ અર્થ કઈ રીતે નીકળ્યો તે શંકા કરતાં પહેલાં એક વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે આના મૂલ શબ્દો પ્રાકૃત ભાષાના અને તેમાં પણ આ પ્રયોગ હેવાથી નિયતલિંગ જ હોઈ શકે નહિ. આટલા માટે આગમટીકામાં અનેક સ્થલે “પ્રાકૃતસ્વારિકા કહી અન્ય લિંગમાં વપરાએલા જણાવ્યા છે. જુએ ઉત્તરાધ્યયન બહદવૃત્તિ
"लिंग व्यभिचार्यपि" इति प्राकृतलक्षात् सर्वत्र लिंगव्यत्ययः।"
તથા બે શબ્દો મળી એક વસ્તુનું નામ થતું હોય, ત્યાં તે બે શબ્દમાંથી ગમે તે એક શબ્દ વાપરી શકાય છે. જેમ સત્યભામાને સ્થાનકે ભામાં અને વિક્રમાદિત્યને સ્થાને વિક્રમ પણ બોલાય છે. એટલા માટે વ્યાકરણુકાને આવા સ્થલમાં ૧ શબ્દ ઉડાડી દેવા સત્ર પણ રચવું પડયું છે. જુઓ સિદ્ધ હેમશબ્દાનુશાસન “રાયુત્તરપરા
” હવે પ્રસ્તુતમાં લિંગ વ્યત્યય હેવાથી કુકકુટી શબ્દ લે અને ચાલ્યો ગયેલ ૧ શબ્દ જોડવાથી મધુપુટી એવો શબ્દ નીકળ્યો. અને મધુકુકકુટીનો અર્થ માનુલુંગ, ભાષામાં જેને બિરૂ કહીએ છીએ તે અર્થ વધરો સ્પષ્ટ બનાવી રહ્યા છે.
જુઓ વૈદ્યકશબ્દસિંધુ-“મધુરી -(રિકા) સ્ત્રી માતુશ્રુ ”
આ ભાનુલુંગ કહેતા બિરૂ પિત્ત વગેરેને નાશ કરવામાં અત્યન્ત ઉપયોગી છે એમ વૈદ્યગ્રંથે ખુલ્લા શબ્દોમાં કહી રહ્યા છે. એટલા જ માટે ટીકર મહારાજા પણ બિજે અર્થ જણાવે છે. જુઓ તેમનાં વચને “સુરમાં વનપૂર
૬ માંસ શબ્દનો અર્થ માંસવા શબ્દમાં જ પ્રત્યય સ્વાર્થમાં હોવાથી માંસ શબ્દને જે અર્થ તે માંસક શબ્દને પણ સમજવો. માંસ શબ્દનો અર્થ નીચે પ્રમાણે છે–
માં –લોકપ્રસિદ્ધ માંસ. માં–ફળને વચલો ગલ. જુઓ વાલ્મટ–
त्वक् तितकटुका स्निग्धा मातलुंगस्य वातजित् ।
बृहणं मधुरं मांसं वातपित्तहरं गुरु ।। તથા જુઓ સુશ્રુતસંહિતા
स्वक् तिक्ता दुर्जरा तस्य वातकृमिकफापहा। Pain Education International રજાદુ ત ગુરુ રાધે માં માતપિતિ છે
14rivate & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
