Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 5

અંક ૯ મો ] સંસ્કૃતિ અને ધર્મ,
૧૭૯ ભારતની સંસ્કૃતિને પોષનાર-વિકસાવનાર બીજું તત્વ ભારતની આર્યભાષા સંસકૃત છે. ભારતની તમામ પ્રાંતિયભાષાનું મૂળ સંસ્કૃત ભાષા છે. ભારતનું ઉચ્ચ સાહિત્ય સંસ્કૃતમાં લખાયેલ છે. આખા ભારતના વિદ્વાન્ વગેરે તે ભાષાને અપનાવેલ છે. ભારતના જુદા જુદા પ્રાંતમાં રહેતા વિદ્વાન માણસોએ સંસ્કૃત ભાષાનો અભ્યાસ કરી, વિદ્વાન માણસોની એક મુખ્ય ભાષા તરીકે સંસ્કૃતને માન આપેલ છે. સાહિત્યના જુદા જુદા ક્ષેત્રો-તત્વજ્ઞાન, કથાશાસ્ત્ર, વ્યાકરણ, છંદશાસ્ત્ર, ગણિતશાસ્ત્ર, કાવ્યશાસ્ત્ર, નીતિશાસ્ત્ર, તિષશાસ્ત્ર, વૈદકીયશાસ્ત્ર, શિલ્પશાસ્ત્ર, સંગીતશાસ્ત્ર આદિ સંસ્કૃતિને પિષનાર દરેક પ્રકારનું સાહિત્ય સંસ્કૃતમાં સર્જાયેલ છે. એટલે સંસ્કૃતિને પોષનાર દેશની એક સર્વમાન્ય ભાષા-સંસ્કૃત ભારતને મળેલ છે.
ત્રીજું સંરકૃતિ પોષનાર તત્વ દેશના માનવીઓને એક વિશિષ્ટ સામુદાયિક વર્ગ-જે વગે પિતાને આજીવનધર્મ દેશની સંસ્કૃતિની સેવા કરવાનો સ્વીકાર્યો હોય. ભારતની સંસ્કૃતિ પિષનાર એ વર્ગ ભારતના મૂળ બંધારણમાં જ જેવામાં આવે છે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ધ એવા પ્રકારને જે વર્ણાશ્રમ માર્ગ તે ભારતમાં પ્રથમથી જોવામાં આવે છે. બ્રાહ્મણ વર્ગ સંરકૃતિને પોષનાર વર્ગ છે. બ્રાહ્મણ વર્ગને જે ધર્મ સ્મૃતિ આદિ ધર્મશાસ્ત્રોમાં બતાવ્યા છે, તે પઠન-પાઠન, ભણવું ભણાવવું, ત્યાગ અને સંયમથી જીવન ગુજારવું અને સંસ્કૃતિની જ્યોત જીવંત રાખવી તે છે. પાછળથી બ્રાહ્મણવર્ગના વ્યવહારમાં વિકૃતિ થયેલ જોવામાં આવે છે. ત્યાગને સ્થાને સ્વાર્થ, સેવાને સ્થાને સેવ્યતા દાખલ થયેલ છે. આનું કારણ “બ્રાહ્મણ” એટલે બ્રાહ્મણ જાતિમાં-બ્રાહ્મણ કુળમાં જન્મ, બ્રાહ્મણ જાતિમાં જન્મેલે જ બ્રાહ્મણ થઈ શકે, આવી શબ્દની ખોટી વ્યાખ્યા થવાથી તે વર્ગની અવનતિ થયેલ જોવામાં આવેલ છે. બ્રાહ્મણ શબ્દનો તાત્વિક અર્થ તે એ છે કે,-બ્રહ્મને જાણનાર. બ્રહ્મ એટલે પરમ તત્વ–પરમ સત્યને જાણનાર, તે સત્યને પોતાના જીવનમાં ઉતારનાર અને બીજાઓને પિતાના જીવન અને ઉપદેશથી સમજાવનાર. અર્થાત્ બ્રાહ્મણ કુળ જાતિવાચક શબ્દ નથી પણ ગુણવાચક શબ્દ છે. હિંદુસ્તાનને ઈતિહાસ જોતાં જણાય છે કે જ્યારે બ્રાહ્મણ શબ્દને દુરુપયોગ થવા માંડ્યા, એટલે બ્રાહ્મણ શબ્દને સાચા અર્થ સમજનાર માણસોએ તે વર્ગનું સ્થાન લીધું. બોદ્ધધર્મ, જૈનધર્મ આદિ હિંદુસ્તાનના ધર્મોમાં બ્રાહ્મણનું સ્થાન ત્યાગી અને સંયમી વગેલીધું હતું. શ્રમણે મહાબ્રાહ્મણે હતા. તેઓનું આજીવન કર્તવ્ય ધર્મ અને સંસ્કૃતિને પોષવાનું હતું. તે વર્ગમાં જાતિને સ્થાને ગુણને પ્રધાનતા આપવામાં આવી હતી. ઐતિહાસિક કાળ જોતાં આ સંસ્કૃતિને સાચવનાર વિશિષ્ટ વર્ગ કાયમ ભારતમાં રહ્યો છે. દેશ અને કાળને અંગે ભલે તેના નામવિધાનમાં ફેરફાર થયો હોય, ભારતની સંસ્કૃતિ ઉપર તડકા છાંયા આવેલ છે, તેમાં ભરતી ઓટ થયેલ છે, ભારતના સામાન્ય લાકે ઉપર