Jain Dharm Prakash 1948 Pustak 064 Ank 05

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 8

- વિA Pવર-થાપક પદાથી -
લેખક–આ. શ્રી વિજયકસ્તુરસુરિજી મહારાજ જે દર્શનમાં છ દ્રવ્ય કહ્યા છે. તેમાં એક જીવ દ્રવ્ય છે અને બાકીનાં પાંચ અછવ છે. આ પાંચ અજીવ દ્રવ્યમાં કાળને ઉપચરિત દ્રવ્ય માન્યું છે; કારણે કે સમય-વળી આદિ જે કાળ કહેવાય છે તે જીવ તથા અજીવ દ્રવ્યને પર્યાગે છે માટે તે દ્રવ્યનો ધર્મ હોવાથી તેનાથી કથંચિત્ અભિન્ન છે અર્થાત ધર્મથી ધર્મ અભિન્ન હોય છે અને તેથી કાળમાં દ્રવ્યનો ઉપચાર કર્યો છે. કાળને છેડીને બાકી ધર્મ, અધમ, આકાશ, પુદ્ગલ અને જીવ આ પાંચે દ્રવ્યો અસ્તિકાયના સંબંધવાળા છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુરાલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય–આ પચારિતકાયના સમુદાયને લકસંજ્ઞા આપવામાં આવી છે અને તેથી કરીને પંચાસ્તિકાયમય લોક કહેવાય છે. અર્થાત જેટલામાં ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય ફેલાઈને રહ્યો છે તેટલામાં જ વાસ્તિકાય અને પુદગલાસ્તિકાય પણ રહેલાં છે અને આકાશાસ્તિકાય તે આ ચાર બે છે ત્યાં તે રહેલું જ છે. તે ઉપરાંત જ્યાં આ ચાર દ્રવ્ય નથી ત્યાં પણ વ્યાપ્તિ થઈ રહ્યું છે અને એટલા માટે જ આકાશ દ્રવ્ય આધાર છે અને બાકીનાં ચાર દ્રો આધેય છે. અર્થાત ધર્મ આદિ ચાર દ્રવ્યો આકાશના આધારે રહેલાં છે અને આકાશ
કલેકવ્યાપી હેવાથી આધાર-આધેયસ્વરૂપ પોતે જ છે, તેને ભિન્ન સ્વરૂપવાળા ભિન, દ્રવ્યની આવશ્યકતા નથી.
ધર્માસ્તિકામાદિ પાંચ દ્રવ્યોમાં પુદગલાસ્તિકાય દ્રવ્ય રૂપી છે અને બાકીનાં ચાર અરૂપી છે. વર્ણ–ગધરસ અને સંપર્શ જેમાં હેય તે રૂપી કહેવાય છે. આ વર્ણાદિ, પુદ્ગલ દ્રવ્યના ગુણ છે માટે જ પાગલ દ્રવ્યને રૂપી કહેવામાં આવે છે. ધર્મારિતકાયાદિ ચાર દમાં વર્ણ આદિ ન હોવાથી તે રૂપી કહેવાય છે. જીવ દ્રવ્ય તાત્વિક દૃષ્ટિથી જોતાં તે અરૂપી છે પણ અનાદિ કર્મોના સંસર્ગને લઈને રૂપી પણ ગયું છે. તે રૂપ ઓપચારિક કર્મ સ્વરૂપ ઉપાધિજન્ય હોવાથી જીવ જયારે કર્મથી સર્વથા મુકાઈ જઈને અરૂપી સ્વસ્વરૂપ મેળવે છે ત્યાર પછી કમંવર્ગણાને સંસર્ગ થવા છતાં પણ રૂપી બની શકતો જ નથી અને શાશ્વત અરૂપી સ્વરૂપમાં જ રહે છે. રૂપી પુદ્ગલ દ્રવ્યની કંધ-દેશ-પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર અવસ્થા માની છે અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી ચાર દ્રવ્યની અંધ-દેશ તથા પ્રદેશ મળીને ત્રણ અવસ્થા થઈ શકે છે. જેમાં દેશ તથા પ્રદેશોનો સમુદાય રહી શકે છે તેવા એક સંખ્યાવાળા દ્રવ્યને રકંધ કહેવામાં આવે છે, અને તે જ સ્કંધના કેવળીની બુદ્ધિથી એક ભાગના બે ભાગ થઈ શકે ત્યાં સુધીના વિભાગો દેશ કહેવાય છે. અને જે દેશના કેવળોની બુદ્ધિથી પગ બે લાગ ન થઈ શકે તેની પ્રદેશ સંજ્ઞા છે. તે જ પ્રદેશ
જ્યારે સ્કંધથી છૂટો પડી જાય છે ત્યારે તે પરમાણુના નામથી ઓળખાય છે. રૂપી પુદગલ દ્રવ્યને મોટામાં મોટ કંધ અચિત્ત મહાકંધ છે તે અનંતાનંત પુદગલ પરમાણુને બને છે. આનાથી મોટો રૂપી દ્રવ્યનો સકંધ બની શકતો નથી. આ જ રીતે અરૂપ દ્રોમાં આકાશ દ્રવ્યના સકંધ મોટામાં મોટો છે. તે બધાય અરૂપી દ્રવ્યોથી મહાન હોવાથી તેમાં