________________
અંક ૭ મ ] સમુદતીરે ચર્ચા
૧૫૭ નથી અને તાણ્યો વેલે થડ જાય' તેમ ગમે તેટલો દેખાવ કરે, પણ અંતે પિતાના હલકા સ્વભાવ પર આવ્યા વગર રહેતા નથી. પ્રબુદ્ધ આ વાત અમુક અંશે સ્વીકારતો હતો, પણ એનું કહેવું એમ હતું કે એવા હલકા સ્વભાવ પણ પ્રયત્નથી, ઉપદેશથી, પરિશીલનથી સુધરી શકે છે, ફેરવાઈ જાય છે અને ક્રમસર પ્રગતિ કરી મૂળ સ્વભાવમાં પલટ કરી નાંખે છે.
પણ ધીમાન આ વાત સ્વીકારતે નહોતા. ધીમાનનું મંતવ્ય એવું હતું કે કેલિસાને તમે હજાર પાણીએ ધૂઓ કે તેના પર સાબુના લાટા વાપરો, પણ એની કાળાશ ન જ જાય. પ્રબુધે આ આખી ઉપમા અયોગ્ય, અપ્રસ્તુત અને અનુચિત્ત છે એમ કહ્યું. એણે હલકા મનુષ્યના સ્વભાવની કાળાશ અને કેલસાની કાળાશમાં ભેદ બતાવવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ ધીમાનને ગળે એ વાત ન ઉતરી. એણે તે જ દિવસે હિંદુ ધર્મની આખ્યાયિકા (લેખકનાનાભાઈ )માંથી વાંચેલ “ હસકાકયમ”ની વાતનો દાખલો આપ્યો. પ્રબુદ્ધને આજે ગંભીર ચર્ચા સાથે વિનોદ કરવાની ઈચ્છા થઈ હતી, એટલે એણે તે વાત વિસ્તારથી કહેવા ધીમાનને સૂચના કરી. ધીમાને કથા શરૂ કરી.
જ ગંગા નદીને કાંઠે એક મોટો વડલે હતો. એ વડલાને આશ્રયે અનેક પંખીઓ વસતા હતા. પૂર્વ દિશામાં પ્રભાત ફૂટયું તે વખતે એ વડલા નીચે ત્રણ રાજહંસ આવ્યા. એ શબ્દ સફેદ રંગના વેત રાજહ સે માન સરોવરના વસનારા હતા. એમની માટી પાંખે સકેદ હતી અને મોતીનો ચારો વીણતી સુંદર લાલ ચાંચ હતી. તેઓ પચાસ ગાઉન પંથ કરીને આવ્યા છે અને તેમની પાંખમાં થાકની છાયા જણાય છે. મોટી પાંખને સંકેલી તેઓ વડલા નીચે થાક ખાવા બેઠા.
એ વડલા પર એક કાગડો રહે. એની પાંખ તદન કાળી મેશ અને તેથી વધારે કાળી એની ચાંચ. એની બે આંખમાંની એક ખોટી અને બે પગમાંનો એક પગ ખાંગે. એની જીભમાં ભારોભાર સરસ્વતી (૧) વસે ! કાગડાના સર્વ ગુણથી ભાઈશ્રી અલંકૃત હતા.
ત્રણ હંસને જોતાં કાગડાભાઈ તો કા કા કરવા મંડી ગયા અને ડાળી પર ઠેકવા મંડી ગયા. એ તે ઘડીમાં ડોક વાંકી કરે, તે વળી ઘડીમાં કાણી આંખ ફેરવે; ઘડીમાં ડાળ પર ઠેકવા લાગે તો વળી ઘડીમાં ચાંચને સાફ કરવા લાગી જાય.
આ તે કોણ બેઠું છે ?અત્યંત તિરસ્કારથી કાગડો બોલ્યો, અને એક પગ ઊંચો કરી હંસ ઉપર ચરક. ત્રણે હસો તે નિરાંતે બેઠા બેઠા થાક ખાય છે. બે હંસે વૃદ્ધ હતા, એક જુવાન હતો. કાગડાની ચરક પડતાં આ જુવાન હંસે ઊંચે જોયું.
કાગડે પૂછ્યું: “ અલ્યા તમે કોણ છે ? અહીં કેમ આવ્યા છો ? શું વડલે તમારા બાપનો છે?”
હંસેએ જવાબ ન વાળ્યો એટલે વળી કાગડાભાઈને વધારે ઘેર આવ્યું. તે ચાર
