________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૩ ] અને રાતા એ પાંચ – એ શીશ ગુણી સહિત જ ઘોડો તે મૂત્ત કાવાય છે. એ દિલેક છે. નિશ્ચયની અપેક્ષાએ એ વીશ ગુણ આ-મદ્રવ્યમાં નથી તેથી તે અમૂર્ત કહેવાય છે. આમા નિશ્ચયની અપેક્ષાએ પુદગાબ કર્મનો કત્તા નથી અને વ્યવહારને રાગદ્રમોહરૂપ વિભાવ પરિણામને વશ થઈ કમનો કત્તા છે.
આનું રહસ્ય એ છે કે શુદ્ધ ચેતના ઉપાદેય છે –બાહ્ય છે અને બીજા સકળ વિભાવરૂપ અશુદ્ધ ચેતના પાધિક હોવાથી હેય-ન્યાય છે.
અજીવ –ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાળ અને પુગળ-આ પાંચ અજીવે છે. જીવના લક્ષણથી અજીવનું લક્ષણ તદ્દન જુદું છે. જીવમાં ચૈતન્ય લક્ષણની મુખ્યતા છે અને અજીવમાં જડ લક્ષણની મુખ્યતા છે. જીવને જેમ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તેમ આ અજીવના પાંચ ભાગોને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. એટલે બધા મળી વિશ્વમાં છ દ્રવ્યો છે. જેમાં ગુણપયા) હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. “ગુણપર્યાયવાન તે દ્રવ્ય ” એ સામાન્ય રીતિએ દ્રવ્યનું લક્ષણ છે. આ દ્રવ્ય સ્વસત્તામય અને અવિનાશી છે.
ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને નાશ-સર્વ પદાર્થોમાં આ ત્રણે સત્તા વ્યાપ્ત છે. એક પર્યાયને અને અનંત પયાયને ધારણ કરનારી છે. ઉત્પન્ન થતા પદાથ માં ઉત્પન્ન થવારૂપે સત્તા રહેલી છે. નાશ પામતા પદાર્થમાં નાશ થવારૂપે સત્તા રહેલી છે અને સ્થિર રહેતા પદાર્થમાં સ્થિર રહેવારૂપે સત્તા રહેલી છે. આ એક એકની અપેક્ષાએ તે સત્તા એકરૂપે પણ છે અને ઘટપટાદિ સર્વ પદાર્થમાં તે રહેતી હોવાથી અનેકરૂપે પણ કહેવાય છે. સર્વ પદાર્થમાં તે સત્તા એક સ્વરૂપે રહેતી હોવાથી એક સ્વરૂપ છે; અને ભિન્ન ભિન્ન પદાર્થોમાં ભિન્ન ભિન્ન પયયપણે રહેતી હોવાથી અનેક સ્વરૂપ (અનંત પર્યાયરૂપ ) પણ છે.
વિશ્વમાં કોઈ પદાર્થ નાશ પામતો નથી પરંતુ પોતાના પ્રયાયમાં ફેરફાર કરી શકે છે. મૂળ દ્રવ્ય તો કાયમ રહે છે. આ અપેક્ષાએ દરેક પદાર્થ નિત્ય અનિત્ય કહેલા છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય (અવિનાશી) છે; પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય ( વિનાશી ) છે.
પુદગળાસ્તિકાયને મૂકીને પાંચે તો અમૂર્ત છે, તેમજ નિષ્કિયે પણ અપકાએ છે. જેમાં શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શની વ્યવસ્થા રહેલી છે તે મૂત્ત કહેવાય છે. જે દ્રવ્યના ગુણ ઇન્દ્રિયોથી ગ્રહણ થઇ શકે તેમ હોય તે મૂત્ત ચ છે, અને જેના ગુણે અતીન્દ્રિય શક્તિથી આત્માથી ગ્રહણ કરી શકાય છે તે વ્યને અમૂર્ત કહે છે.
For Private And Personal Use Only
