________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દુ:ખિતેવુ કુરૂ દયાં
બેઠેલા ડોસાને પણ એકનો એક પુત્ર મરી ગયો હોય, પિસાના-ખાવાના વાંધા હોય તોપણ મરવું ગમતું નથી. તે બને તેટલી દવા ખાય છે, હવા ખાવા બહાર ગામ જાય છે, વૈદ્યોની સલાહ લે છે, અને ઘરે બેઠા પણ અનેક ગોટા વાળે છે. મરણને અંગે આવી સ્થિતિ છે તેથી કાંઈ નહિ તો અન્ય પ્રાણુની લાગણી ન દુ:ખવવા ખાતર પણ આપણી ફરજ છે કે આપણે કેઈના પ્રાણુ બનતા સુધી ન લેવા. આ ટલા માટે પંચમહાવ્રતમાં અથવા શ્રાવકના બાર વ્રતમાં પ્રથમ સ્થાન પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતને આપવામાં આવ્યું છે. પ્રાણ દશ છે, પાંચ ઈન્દ્રિય, શ્વાસશ્વાસ, આયુષ્ય, મનોબળ, વચનબળ, અને કાયબળ. આ દશ પ્રાણેથી આત્માને જૂદો પડાવી તેનું નામ પ્રાણુને “અતિપાત” છે. એને વ્યવહારમાં “મરણ” કહેવામાં આવે છે અને તેનો ત્યાગ કરવો, એવા મરણના પ્રસંગો અન્ય જીવના સંબંધમાં લઈ આવવા નહિ તેનું નામ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત છે. કલ્ય પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતમાં સ્થળથી અન્ય કોઈપણ પ્રાણીને માર નહિ, અન્ય જીવને પિતાના સમાન ગણ અને તેનું રક્ષણ કરવું એ સર્વ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે દશ પ્રાણ ઉપર જણાવ્યાં તે સંસી પંચંદ્રિય પ્રાણીઓને હોય છે, બાકીના જીવોને ઓછા પ્રાણ હોય છે. દાખલા તરીકે એકેદ્રિયને એ દશ પ્રાણો પૈકી ચારજ પ્રાણ હોય છે, સ્પૉંદ્રિય, શ્વાસોશ્વાસ, આયુષ્ય અને કાયદળ, બેઇન્દ્રિયને વચનબળ અને રસેંદ્રિય વધે છે; ત્રણ, ચાર અને અસંજ્ઞી પંચેંદ્રિય સુધી એક એક ઇંદ્રિય વધતી જાય છે, અને સંજ્ઞી પંચે દ્રિયને મનોબળ વધે છે. આ પ્રાણનો અને આત્માનો વિયોગ થાય તેને મરણ કહેવામાં આવે છે. સ્થળ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત શ્રાવકે દ્રવ્યથી પાળે ત્યારે તે માત્ર સવાછ ટકા (સવા વસા) દયા પાળી શકે છે, અને સાધુ (ત્યાગી) સર્વથા સો ટકા (વીશ વસા ) દયા પાળે છે, એ પર હવે પછી વિવેચન થશે. આ સર્વનો સમાવેશ વ્યવહાર દયામાં થાય છે. ભાવ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતમાં આત્માને લક્ષ્ય કરી ભાવપ્રાણ આત્માના કયા તે સમજે છે ત્યારે તેને જણાય છે કે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિ આત્માના ખરેખાં પ્રાણ છે, તેમને હાનિ ન થાય, તે પર વિશેષ આચ્છાદન ન આવે, ચેતન પોતે પરગુણમાં કે પરભાવમાં રમણ ન કરે, પરિણતિની નિર્મળતા રહે એવી રીતે વર્તન કરે એ ભાવ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત છે. અને તેવી જ રીતે અન્ય જીને આત્મપરિણતિ તરફ લક્ષ્ય કરાવવું અથવા પર પરિણતિ તરફ જાય તેવા પ્રસંગો ઉત્પન્ન ન કરવા એ પણ ભાવપ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત છે. આ ભાવપ્રાણતિપાત વિરમણવ્રતનો સમાવેશ નિશ્ચય દયાનું સ્વરૂપ ઉપર જણાવ્યું છે. તેમાં થાય છે.
આપણે દ્રવ્યથી સ્થળહિંસાનો વિષય જરા વધારે ઉપયોગી હોવાથી તે પર
For Private And Personal Use Only
