Jain Dharm Prakash 1916 Pustak 032 Ank 05

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533373/1

Page #1

REGISTERED No, B. 150.
श्री
જ ધ પ્રકારો
'
वंद्यास्तीर्थकृतः सुरेंद्रमहिताः पूजां विधायामला। सेव्याः सन्मुनयश्च पूज्यचरणाःश्राव्यं च जैनंवचः॥ सच्छीलं परिपालनीयमतुलं कार्यं तपो निर्मलं । ध्येया पंचनमस्कृतिश्च सततं भाव्या च सद्भावना ॥१॥
પુસ્ત કર મું.] શ્રાવણ. સંવત ૧૯૭૨. વીર સંવત ૨૦૪૨. [અંક ૫ મે,
...
પ્રગટ કર્તા, શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર.
ગમળા. ક ૧ આશાની અભિલાષા (પા) ...
૨ અક્તિ -અષ્ટક (પદ્ય) ... ... છે કે પ્રશમરતિ પ્રકરણું. અર્થ વિવેચનયુક્ત...
૪ ઉન્નતિનું મૂળ-આભોજતિ પ યાખ્યાયોગ્ય શિષ્ય પરીક્ષા.... ૬ “અહિંસા પરમો ધર્મન્સ કેલેછા ?... છ દુઃખિત કુરે દયાં (બાર સજેન્યો ... .. 'જિનરાજ-ભકિત. ... ... .........
૨ ૧૪૩
*
૨ -
ભાવનગર–ધી આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં કાર . ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ હા.
એક દર ૩, ૨ પિરાજ રા -
બેટના રિટેજ મહત્વ.

Page #2

છે ફી નિ
. : ડો
પાચ દુર ટી ટીકાયુકત.
૧ ટી રિટેલા કપુર માર. - - - (વાપાંતર.
૭ થી દરાજાને રાય. .દરા ને રડયુકત. (ગુજરાતી)
ર ર હ . . દાવા શરૂ . - શ્રી ઉપદેશ પ્રસાદ ગ્રાહ્ય રૂ. ૧ ૦ ૧૨. સંકુત. ટ- કી તિલા ( કર ! ની , ટીકાયુક્ત. ૧૦ કડી પરિશિષ્ટ પણે ભાષાંતર
૧૨ શ્રી હેમલધુ યાર કરવું. આવૃત્તિ .
- ૩ સાર થાય છે. ૧૩ કી પાનાથ રારિ વાદર બંધનું ભાષાંતર. ૧૪ શ્રી ઉપરાંત વિપ્રપંચ કાનું ભાષાંતર,
પ કરી હેમચંદ્રાચાર્ય રાત્રિ. (સ્વતંત્ર લેખ) ૧૬ કી હિંસા મહાકાવ્યનું ભાષાંતર. ૬૭ કી હદયદીપ પત્રિશિકા સટીક ભાષાંતર ૧૮ થી ઉપદેશ પ્રાસાદ ગ્રંથ, મૂળથંભ ૧૩ થી ૨૪. સંસ્કૃત.
ઉપર જણાવેલા ગ્રંથો પૈકી નંબર. ૯-૧૦-૧ર-૧૩-૧૪-૧૫–૧૭-૧૮ ને માટે કઈ ઉદાર નું દસ્થ રહાય આપવા ઇછા ધરાવશે તે તેમની ઈચ્છાનુસાર તેમનું નામ જોડીને પ્રકટ કરવામાં આવતો.
શ્રી ધરા જૈન શૌના વાર્ષિક મહોત્સવ. ગયા અશાહ શુદિ ૧ મે આ સભાની વર્ષગાંઠ હોવાથી સર્વ રસભાએ સવાર ના મહોત્સવ માં છે. બારે મેહનીય કMી પૂછી લગાવી છે ને સાંજે શ્રી જેન સાન ન પડેને હાડકા કોના વિવાદીએ સહીત આનંદ ભેજન કર્યું છે. સભાને માં. વી પૂરી થયા છે; છઠ્ઠામાં કર્યો છે. રાત્રે જિનમંદિરમાં ભાવના ભાવી સ ભાની એડીસ માં છીંગ લારી તેમાં વિપક રીપોર્ટ વાંચી બતાવવામાં આવ્યું છે, - શાહ દિહ નોન વાચી એ પો વ્યવહારિક કેળવણીમાં પ લાએને કા હર કદ ના કરવામાં આ ઇનામ આપવાના મેલાવ કરવામાં આ છે. ૩ ૪ કિ . '
ફક ના કામ કરે છે. અમે તેની ઉન ઈ કીએ છીએ.

Page #3

'
श्री जैन धर्म प्रकाश.
~~~ મન ન
--Ka-
पिता योगाभ्यासो विषयविरतिः सा च जननी । विवेकः सोदर्यः प्रतिदिनमनीहा च भगिनी ॥ प्रिया क्षांतिः पुत्रो विनय उपकारः प्रियसुहत् । सहायो वैराग्यं गृहमुपशमो यस्य स सुखी ॥ १ ॥
પુસ્તક કર તું ] શ્રાવણ, સંવત ૧૯૭૨. વીર્ સવત ૨૪૪૨. [ અંક ! મા. आशानी अभिलाषा.
રાગ—કારી.
વિમે ન હુિ આશા, ઇંધનને ધનની પિપાસા, વિરમે ન૦ ( એ ટેક, ) આશા અગની ધન ઇંધનથી, તૃપ્તિ ન પામે પિશાચા; જો સંતાય જળે ન મૂઝાવે, ભસ્મ કરે ઘાસા;
ફડણ એ કર્મ તમાસા.
રાત સહસ્ર લખ કાટિની આશા, રાજ્ય મળે તેાય આશા, સદા જીવાની આરા ખાઇને, જીવને ઘડપણ જાસા; પડે પછી ઉંધા પાસા.
વચ્ચે ન૦૧
માય ન સાગર દ્વેિષ નગ ભૂમાં, થાય ન ગયણે સમાસા; અમલ અખીલ આલમમાં એના, જ્યાં ત્યાં આશા નિવાસા; વધે ધન વધુ અભિલાષા.
આશા માહુરાયની બેટી, લઘુ ગુરૂ જન તસ દાસા; રહે વિરક્ત વિરલ તસ ગુણના, સાંકળચંદ રચે રાસા; સુખી સતાપી નિરાશા,
વિમે ન ર
અંગ ગીત શીર પળીત દંત વિણ, ખાવાના હાય સાંસા; વ વળે વપુ નેત્ર નાક મુખ, વે તેય અતિ સ્મશા; શ્વાસ તક આશા યા.
વિમે ન ૩
વિરમે ન૦ ૪
વિરમે ન૦ ૩
*3$ qv
નિ સ્કૉટલાકડાં, ૩ સંદેશ. ૪ પર્વત. પ ની. હું શરીર.

Page #4

૧૪૨
બંને
પ્રકાશ,
(ગુ-ગીતિમાં) દીપક પ્રત્યે–
કાનમાં રહી, પર પ્રકાશક તુને રાહુ જાણે; હે દિપક ! તું પતે, ખામવ યામ કરે શાને?
નિર્મળ ને શીતલ તું, પરને પાવન કરે તાપ વારે; નીચ પળે છે જળ ! તું, ય નિહાળી નયન નીર ધાર,
નદી પ્રત્યે
રત્નાકરની પી, શત પાથને શીતલ જળ આપ; વકપણું તુજ સરિતા ! નવાં દિલમાં ખેદ અતિ વ્યાપે.
ચંદ્ર પ્રત્યે--
અરે સુધાકર ! શાણા, નામ તુ તુજમાં ગુણ ભારે છે; પણ તુજ કલંક ભાળી, તુર જેનું અંતર કાસે છે,
સાગર પ્રત્યે--
સાગર કામ ન આવે, ગંભીર વૃથા દિને ગાજે ? શા કુપ-જળ તારૂ, ધરી તું રાખે છે શા કાજે ?
ગુલાબ પ્રત્યે––
'રિમલ સુંદરતા, નિરખી તારા ગુલાબ મન મોહ્યું; કંટક તું શિદ ધારે , એથી તાવું હીનપણું જોયું.
ભ્રમર પ્રત્યે–
અરે બ્રિખર ! તું જમી, કમળમાં મુગ્ધ બને શાને? એ તારું બને છે, પણ સુના લેજે રામ મા ?
૧ ફાનસ, ૨ તિથી. ૯ કમળનો
નાના. ૩ ની ભાગમાં. ૧ ૧
માંગે. સમુદ્ર. ૨ મુસાફર. ૬ ક. છે સુગંધ. ૮ ભાં. પદ

Page #5

પ્રશમરતિ પ્રકરણ.
કમળ પ્રો---
૧ કજ ! ઘડીભર બીલીને, સુવાસ આપી ૧ સુવાસ લઇ લેજે; દિનમણિ અસ્ત થરો તો, કરમા તું ધ્યાન જરી દેજે.
રત્નસિંહન્દુમરાકર.
प्रशमरति प्रकरण.
[ અર્થ વિવેચન યુકત ]
(અનુસંધાન પૃ. ૧૧૬ થી) અહીં કોઈ આશકા કરે કે આહાર શય્યા અને વસ્ત્રાપાત્રાદિક ગ્રહણ કરતાં છતાં સાધુ અકચન--અપરિગ્રહી કેમ કહેવાય? તેનું શાસ્ત્રકાર સમાધાન કરે છે.
पिण्डः शय्या वस्वैपणादि पात्रैपणादि यच्चान्यत् । कलप्याकलयं सद्धर्मदेहरक्षानिमित्तोक्तम् ।। १३८ ।। कल्प्याकल्प्यविधिज्ञः संविनसहायको विनीतात्मा । दोपमलिनेऽपि लोके प्रविहरति मुनिर्निरुपलेपः ।। १३९ ।। यत्पङ्काधारमपि पङ्कजं नोपलिप्यते तेन ।
शपिकरणधृतवपुरपि साधुरलेपकस्तद्वत् ।। १४० ॥ ભાવાર્થ-આહાર, રામ્યા, વસ્ત્ર, અને પાત્ર એપણા વિગેરે જે કંઈ કચાક કહ્યું છે તે સર્વ ચારિત્રહની રક્ષાને નિમિત્તે છે. કયાકશ્ય વિધિનો જાણ, ગીતાઈનિશ્ચિત અને વિનયવત મુનિ, દોષથી મલીન લોકમાં પણ લેપરહિત વર્તે છે. જેમ પકની ઉપર રહેલું કમળ પંકથી લેપાતું નથી તેમ ધર્મોપકરણવડે શરીરને ધારણ કરનાર રાધુ પણ તેનાથી લેખાતા નથી. ૧૩૮–૧૩-૧૪
વિ-અશન, પાન, ખાદિમ અને સાહિમ એ ચાર પ્રકારનો પિંડ (આહાર), શિય્યા-સંથાર, ઝાળી, પડ્યાં, ચળપદ્ધ, મુહપત્તિ પ્રમુખ વસ્ત્ર અને તે ગ્રહણ કરવા સંબંધી સઘળે વિધિ, તેમજ પાત્ર-ભાજન અને તે ગ્રહણ કરવાનો સઘળે વિધિ તેમજ વળી દંડક ( દાંટેડ) પ્રમુખ ઓપગ્રહિક ઉપાધિ એ સર્વમાં કય અકચનો ભેદ જે બનાવવામાં આવ્યો છે તે ક્ષમાદિ દશવિધ યતિધર્મનું અને તેના આધારભત દેહનું રક્ષણુ કરવા માટે બતાવેલ છે. તેમાં પણ યથાસંભવ ઉત્સર્ગ અને અપ
૧૧ કમળ ! ૧૨ રમુખશ. ૧૩ કર્યા.

Page #6

કાદ ના દાં રાખીને હું એને કહું કે -ગીકાર કરી શકાય છે. એક
• વાર : પપ માં અપવાદ . . . યથાવ એને આદર કરતાં છે ! થઈ . પા હવા એ કિધુ ગાતા નથી, કેમકે “મૂછી–મમતા” - પરિહુ છે એમ શાસ્ત્રમાં ફરમાવેલું છે..
એ રીતે સાધુને નિપરિગ્રસ્તુતા જણાવી તેનું જ ફરી સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં
વિ- સાધુ શુદ્ધાદ્ધ આહાર, છાયા, વ પાદિક યથાઅવસર ગ્રહણું કરવાની વિધિના જણ હાય, ભવભીર અને સભ્ય નક્રિયાળી યુકત એવા સાધુ
ની સહાયવાળા હોય અથવું બીજી નકામી રહાયની પરવા નહિ રાખનારા હોય રાવી સુહાય પ્રાપ્ત હોય, અને સમ્યગ જ્ઞાન દન ચારિત્રાદિક ગુણો અને એવા ગુણવંત કર્યો કે સ્વાભાવિક રીતે વિનીત-વિનયવંત હાય તે મહાનુભાવ મુનિ રાગદ્વેષાદિ દોષવડે મલીન એવા લોકમાં રહેતાં હતાં નિલેષપણે વતો, નિજ કર્મ કાળ દૂર કરવા શકિતના રાક છે. કેમકે તે તુ લોભાદિક દીપમાથી સાવ
રાદિક દેવા માં રહેતા અને તેના સંસમાં આવતા સાધુ દાથી કે –ી રીતે દેખાતા નથી તે શાસ્ત્રકાર કહે છે.
વિક–જે કાદવના મધ્યમાંથી ઉત્પરા તું અને કાદવના મધ્યમાં રહેલું છે તે દવ ી લેખાતું નથી તેમ જ પકરણ વડે ધર્મની રક્ષા માટે દેહને ધારશે કરે ? ના થી દશા". ગૃછોરડિત (વાપી લાભ દોષો પતા નથી તેથી 1 . પ ર રહી શકે છે. ૧૨૮-૧૨૯-૧૨
ની ઉપર બીજું પણ દાંત શોએ કાર માપ છે. . જ : મગરિમૂદા | કાકા ને
છે ? / ::: પાવાતિયા
કt - 1 : : : રાજકારણ માં છતાં અધે તેમાં એક ચત : - " પાર .
તેમાં મોહ પામતા નથી. આઠ પ્રકાની કમ, , છ વન છે !! ન ક યાના દુખ યોગ એ ગ્રંથ કહેવાય . તેની જગ્યા છે ને કે કેપ ડ ન ર ક છે તેજ નિગ્રંથ છે. ૧૪૧-૧ર

Page #7

પ્રશમતિ પ્રકરણ.
૧૪૧
વિજેમ અધ ધાડા )ને ગમે તેટલાં આપણા પહેરાવ્યાં હોય અને ચામર વિજયા પ્રમુથી ગમે તેટલી શેાભ! કરી હાય છતાં તેમાં તે રાગ ધરતા નથી તેમ ધર્મ રક્ષા નિમિત્તે ઉપકરણ ધરતાં છતાં સાધુ-નિગ્રંથ મૂર્છા પામતા નથી. અને એ રીતે ધમઁપકરણમાં પણ મૂર્છા--મમતા રહિત હોવાથીજ તે નિગ્રંથ કહેવાય છે. એ ગ્રંથ કેવા પ્રકારના છે કે જેનાથી મુકત થયે નિગ્રંથ કહેવાય તે શાર×કાર સમજાવે છે.
વિ॰—જેનાવડે અંધાયવિંટાય તે ગ્ર ંથ કહેવાય છે અને તે જ્ઞાનાવરણીય પ્રમુખ આઠે પ્રકારનાં કર્મ, તત્ત્વાર્થ વિષે અશ્રદ્ધાન રૂપ મિથ્યાત્વ, પ્રાણાતિપાતાર્દિક પાપસ્થાનકાથી નહિ નિયત વારૂપ અવિરતિ, અને મન વચન કાયાસ - બધી દુષ્ટ યોગા કે જે અવિધ કર્મબંધના હેતુરૂપ છે તે બધાનું નિરાકરણ કરવા નિષ્કપટપણે સમ્યગ્ રીતે યત્ન કરે તે નિર્પ્રય કહેવાય છે. ૧૪૧--૧૪૨
સાધુ-સ’યમવતને શુ ક૨ે અને શુ નકલ્પે? તેના ખુલાસા ગ્ર ંથકાર કરે છે. यज्ज्ञानशीलतपसामुपग्रहं निग्रहं च दोषाणाम् ।
कल्पयति निश्चये यत्तत्कल्प्यमकल्प्यमवशेपम् ॥ १४३ ॥ यत्पुनरुपयातकरं सम्यक्त्वज्ञानशीलयोगानाम् ।
तत्कल्प्यमप्यकल्प्यं प्रवचनकुत्साकरं यच्च ॥ १४४ ॥ किंचिच्छुद्धं कल्प्यमकल्यं स्यात्स्यादकल्प्यमपिकल्प्यम् । पिण्डः शय्या व पात्रं वा भेषजायं वा ॥ १४२ ॥ देशं कालं पुरुषमवस्थापयोग शुद्धिपरिणामान् । प्रसमीक्ष्य भवति कल्प्यं नैकान्तात्कल्पते कल्प्यम् ।। १४६ ।। ભાવા:- નિશ્ચે જ્ઞાન, શીલ અને તપને સ્હાય કરે તેમજ અજ્ઞાનાદિ દોષને દૂ કરે તે ૨ અને તેથી વિપરીત બીનું અધુ અકલ્પ્ય સમજવુ. વળી જે સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન અને શીલ વિગેરે ચારિત્રવ્યાપારને ઉપઘાત કરે તે તથા શાસનની લઘુતા કરે તે કલ્પ્ય છતાં પણ અકલ્પ્ય ( રામજવુ. ) આહાર, શય્યા, વસ્ત્ર, પાત્ર અને આષાદિ કઇ વસ્તુ શુદ્ધ અને કલ્પ્ય હાય તાપણું અકષ્ટ થાય અને અકલ્પ્ય હોય તે કલ્પ્ય પણ થાય. દેશ, કાળ, પુરૂષ, અવસ્થા, ઉપયાગ, શુદ્ધિ અને પરિણામના સારી રીતે વિચાર કરીને પછી કાઈ પણુ વસ્તુ કલ્પે છે, અન્યથા કેઇ વસ્તુ એકાતેં કલ્પતી નથી. ૧૯૬-૧૪૪-૪૫-૧૪૬
લિંજે વાર, પધ્ધિ, રામ્યાદિક વસ્તુ, સાધુને ધૃત, જ્ઞાન, શીલ

Page #8

૧૪૬
જેાધ પ્રકા,
સદાચાર ( મૂળ ઉત્તર ગુગો ) અને બાહ્ય અત્યંતર તપની વૃદ્ધિ કરે અને સુધા. તૃષા, શીત, ઉણતા અથવા ઢંપાદિક દવને દૂર કરે તેવી વસ્તુ ઉત્સર્ગ કે અપવાદ માગે ( સામાન્ય કે વિશેષ પ્રસંગે છે તેમ કહે છે. અર્થાત્ શાનાદિક ગુણોને ઉપકારક થાય અને રાગ દ્વેદિક દુષ્ટ દોષોને નિગ્રહકારી થાય તે આહારાદિક વસ્તુ ખરેખર સાધુજનોને લેવી કરે છે અને બાકીની બધી વસ્તુઓ લેવી કપ નથી. એજ વાતને શાસ્ત્રકાર વધારે સ્પષ્ટ કરી બતાવે છે.
- જે આહારદિક વસ્તુને સેવતાં સન્ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર વ્યાપારને અર્થાત્ સદ્ધર્મ અનુષ્ઠાનને અથવા તે તે ધર્મ અનાન કરવામાં સહાયરૂપ થતા મન વચન કાયાના રોગને હાનિ પહોંચે તે, અને દારૂ, માંસ કન્દમુળ તથા અન્ય ઘરની શિક્ષા કે જે લેવાથી પવિત્ર શાસનની નિંદા ગહ થવા પાને તે બધી વસ્તુ ( અન્યથા કશ્ય હોય તોપણ) અક–લેવાને અગ્ય જાણવી. શાસન નિંદાકારક સાળી વસ્તુ અકળ્યજ છે.
ઘી, દુધ, દહિં, ગોળ પ્રમુખ વિગોને આહાર દેવ રહિત છતાં કામ વિકારાદિ ઉત્પન્ન થવામાં કારણરૂપ હોવાથી તે અનર્થ ઉત્પન્ન કરે માટે વર્ષ છે, તેજ વસ્તુ તથા પ્રકારના રોગાદિક કાર કશ્ય પણ છે. આખાર, શય્યા, વરા. પાત્ર અને આધાદિક પદાળી વસ્તુના એ રીતે કમાય બેસ્ટ ઘટે છે. ઉક્ત વસ્તુ કયારે કરજો અને કયારે ન કપે તે સંબંધી વિવેક ગ્રંથકાર બતાવે છે.
જ્યાં સાધુજનોનો પરિરાય ન હોય એવા દેશમાં, દુતિક્ષાદિક કાળમાં અને રાત અમાત્યાર્દિક કોફિના રૂપ નિમિત્તે, અકય વરતુ પણ લેવી કપે છે. તેમાજ માંદગી વિગેરે અપવાદ પ્રસંગે રાઘના ઉપદેશથી અને શુદ્ધ પરિહાર પણ એક મુખ્ય વન્યુ કર ( લેવા ગ્ય) થાય છે. અકાતે ક7 કપે અને અકય ન જ કપે ઓમ નથી, કિન્તુ જે દેશ કાળ પ્રમુખ પ્રસંગ હોય તેવી રીતે તે કથાક મને વિવેક રાખી શકાય. કેમકે દેશકાળાદિ ચગે એક પણ કબૂ થાય અને કરુ પણ અક ઘાય. ૧૩-૧૪
- એરીતે સ્યાદાદરી ચાકદમ વિધિ બતાવી મન વચન કાચ ચોગ: નિગ્રહ કરવા માટે આ ક્ષેપથી કહે છે.
तचिन्त्यं तझाप्यं तत्कार्यं भवति सर्वथा यतिना ।
ના+પાવર વપતા સદ્ધ II ૨૪૩ || ભાવાર્થ-જેથી પર કોઈને કદાપિ પણ આલોક કે પરલોકમાં પિડા જ થાય એવું જ મુનિ સર્વથા ચિતવવું, એવુંજ બાલવું, અને એવું જ કરવું. ૧૪:

Page #9

રાવું ઉતિનું મૂળ-આત્મોન્નતિ. વિવ--સંયમધારી સાધુજનોએ સર્વથા આ રદ્ર એ બંને ધ્યાનને દૂર કરી મનવડે એવું (૨) ચિત્તવવું, જીવડે પણ એવું જ વચન વરવું અને કાયાવડે પણ ધાવન વગનાદિક અજયણાવાળી ક્રિયા છે એવું જ કાર્ય કરવું કે જેથી તે કદાપિ કોઈને પણ પિતાને કે પરને ) આધકારી-હાનિકારી ન થાય. ૧૪૭ હવે શાસ્ત્રકાર સઘળી ઇન્દ્રિયોને નિયમમાં રાખવા માટે ઉપદિશે છે.
सर्वार्थविन्द्रियसंगतेगु वैराग्यमार्गविनेषु ।
परिसङ्घ चानं कार्य कार्य परमिच्छता नियतम् ।। १४८ ।। ભાવાર્થવૈરાગ્ય માર્ગમાં વિઘકારી, ઇન્દ્રિય સંબંધી સર્વ વિષયમાં મોક્ષાભિલાષી મુનિએ નિ નિયા-નિગ્રહ કરવો. ૧૪૮.
વિ–ધર્મ અર્થ કામ ને મેક્ષ એ ચારમાં શ્રેષ્ઠ એવા મેક્ષપ્રાપ્તિ લક્ષણ શાવત કાર્યને ઈચ્છતા-અભિલપતા પુરૂષે પાંચ ઇન્દ્રિયો સંબંધી જે સઘળા વિષયો વેરાગ્ય માર્ગમાં વિજ્ઞકર્તા નિવડે છે, અર્થાત્ સભ્યજ્ઞાન અને કિયાનું સેવન કરવામાં અંતરાય કરે છે એવા એ વિષયે પ્રાપ્ત થયે તે પણ તેમની ક્ષણિકતા-અનિત્યતા, નિ:સારતા, અને અહિતકારિતા સંબંધી સારી રીતે આલેચના કરતા રહેવું કે જેથી તેમાં આસિંગ-આસકિત થવા ન પામે. મતલબ કે દુઃખ માત્ર દૂર કરી શા“વત સુખરૂપ મોક્ષની ઈચ્છા રાખનારે વિષયસુખમાં અવશ્ય વિરક્તતા-નિ:સ્પૃહતા ધારણ કરવી જે .
અપૂણે.
सर्व उन्नतिनुं मूळ-आत्मोन्नति.
(લેખક પાનાચંદ વિ. કરમચંદ શાહ, સ્નેહસદન. ધોરાજી.)
દરેક કાળમાં, દરેક દેશમાં અને દરેક સ્થળે જેટલા વિચારક પુરૂ થયેલ છે, જેટલા જેટલા સાધારણ જનસમાજથી ઉચ્ચ પ્રતિના મહાશ થયેલ છે, તે બધા ઉન્નતિના ખાસ ઈચ્છક હતા, તેઓ ઉન્નતિને માટે પ્રયાસ કરતા, તેઓ દરેક કાર્ય અમુક પ્રકારની ઉન્નતિની ઈચ્છાથી કરતા, ટૂંકામાં ઉન્નતિ એ તેઓના જીવનનો ખાસ ઉદ્દેશ હતો. આધુનિક સુધારકનું, વિચારનું, લેખકનું અને વતાઓનું કેન્દ્ર પણ ઉન્નતિજ છે. તેમાં કોઈ એક દિશામાં ઉન્નતિ કરવા પ્રયાસ કરે છે અને કોઈ બીજી દિશામાં પ્રયાસ કરે છે. કોઈ સાંસારિક ઉન્નતિના ઈચ્છક છે-સંસાર સુધારા જલદી થાય, સ્ત્રીઓ કેળવાય, પુરૂષો ખરા ગૃહસ્થામનો આનંદ હાલે અને ભાવી પ્રજા-નાનાં બાળકે ઉતમ

Page #10

નધ પ્રકારો,
કેળવણી પાસે, એવુ ઈચ્છે છે. કેટલાએક વેપાર ઉદ્યોગની ઉન્નતિ ઈચ્છે છે-વેપાર કેમ વૃદ્ધિ ગત થાય, વેપારીઓ અથાગ ધન પ્રાપ્તિ કરવાને કેમ ભાગ્યશાળી થાય, દેશમાં નવાં નવાં કારખાનાં થઇ દેશના ઉદ્યોગ કેમ વધે, દેશનો ગરી ગણાતા વર્ગ ગરીબાઇ પ્રૉટાડી સુખ કેમ અનુભવ અને દેશના નાણાં સંબંધી અભ્યુદય કેમ થાય તે તેઓની ખાસ ઇચ્છા હોય છે. કેટલાએક રાજ્યદ્વારી ઉન્નતિની રાહ જોઇને બેઠા હાય છે--રાજ્યતંત્ર ચલાવનારા પ્રાવર્ગના હિત તરફ હમેશાં વિશેષ લક્ષ્ય કેમ આપે, અન્ય પ્રજાઓના ઉપદ્રવથી પોતાની પ્રશ્નના હુકાનું રક્ષણ કરવા કેમ વિશેષ કાળજીપૂર્વક પ્રયાસ કરે અને પ્રજા હમેશાં સ્વતંત્ર, હિમ્મ તવાન્, કળા કુશળ અને સુખી થાય તેવા દરેક ઉપાયો યેાજવાને પ્રયાસ ચારે કરે, એ તેઓના ઉચ્ચતર ઉદ્દેશ હૈાય છે. આ પ્રમાણે દરેક વિચારકના ઉત્શે જુદા જુદા હોય છે, તેએ બધા ઉન્નત જીવન કરવાને હમેશાં પ્રયાસ કરે છે તે પણ તે બધી ઉન્નતિ-ઐહિક ઉન્નતિ છે એવા વિચાર તા સાધુ સન્યાસીઆજ કરે છે, તે વિચાર તે જેમની મગજક્તિ શાંતરસની ઇશ્ક થયેલ હાય છે તેમનેજ આવે છે, અને તે વિચાર ધમાધમી અને મારપછાડથી કંટાળેલાપછી ભલે તે યુવાન, વૃદ્ધ યા ગમે તે સ્થિતિના હોય તેને આવે છે. તેજ વિચાર મનુષ્ય જીવનનું ઉચ્ચ રહસ્ય બતાવે છે, તે વિચાર મનુષ્યજીવનમાં અમૃતરસ ડે છે અને તેજ વિચાર અંતિમ શાંતિ બને છે. તે વિચાર એ કઈ ઉન્નતિ વિષેને હશે તે હવે આપણે વિચારીએ.
વિચારને આટલુ બધુ મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યુ છે તે વિચાર પારમાર્થિક ઉન્નતિ સાધી છે, પારમાર્થિક ઉન્નતિને અર્થ સાધારણ રીતે સ્વર્ગને માટે પ્રયાસ એવા થાય છે, પણ આ અર્થ કાંઇક મુલારેલા હોય તેમ લાગે છે. સ્વર્ગ મેળવવાનો પ્રયાસ કરવા એ લગભગ ઐહિક સુખાની ઝંખના કરવા જેવુ જ છે, સ્વર્ગમાં કાઈ પ્રકારનું સુખ હોય તો તે માત્ર ઇન્દ્રિયજન્ય સુખજ છે, તે સુખ ઇન્દ્રિયૈાના વિષય સંબંધી છે, તેથી પારમાર્થિક ઉન્નતિને સ્વર્ગીય સુખ મેળવવા માટેના પ્રયાસ કહેતાં અચકાવુ પડશે.
પારમાર્થિ ક=પરમ=મહાન-અર્થિક-લાભ સબંધી=મહાન લાભ સબંધી ઉન્નતિ. આ મહાન લાભ એ પૈસા સાંધી નહિ, પુત્ર સબંધી નહિ પણ આ ભાની ઉચ્ચ શાકેત પ્રગટાવવાય, કામ, ક્રોધ, લાભ, મેહ, મત્સર આદિ મનુષ્ય જીવનને ખારૂ ઝેર કરી નાંખતાર શત્રુણાથી શુક્ત થવા રૂપ અને ક્ષમા, શાંતિ, ધૈર્ય, સ્વાતંત્ર્ય આદિ દૈવી સપત્તિ અનુભવવા૫ છે. એવા લાભનેજ પરમ લાભ કહી શાકાય, લક્ષાધિપતિ યા ા રાધિપતિ સુખ રહી શકતા નથી, આખા

Page #11

સર્વે ઉન્નતિનું મુળ-આત્મોન્નતિ.
૧૪૯
દિવસ-આખી રાત્રી ચિંતામય સ્થિતિમાં પસાર કરે છે, ત્યારે ઉક્ત દેવી સંપતિવાળો મચ હમેશાં આન દમાં રહે છે, એને શોક, દુઃખ વિગેરે કાંઈજ હેતું નથી. મહાન રાજ્યને ભતા જ્યારે મરણ સમયે ઉછુવાસ નિ:વાસ લીધા કરે છે, અતિ વ્યથા અનુભવે છે ત્યારે દેવી સંપત્તિવાળો-સમસ્ત જગત પોતાનું સમજનાર મહાનુભાવ મરણનું સુખે સ્વાગત કરે છે. તેને મરણ અને જીવન સરખાજ હોય છે, તે જીવતાંજ મરણ ( બાહ્ય પરિગ્રહ આદિ ક્ષુદ્ર ભાવોનું) અનુભવે છે. તે ખાતરીથી માને છે કે મરણબાદ બીજે દેહ અવશ્ય મળવાનો છે અને કદાચ ન મળે તો તે પિતાને આ સંસાર પરિભ્રમણમાંથી મુકિતરૂપી જે રત્ન હાથ કરવાનું હતું તે સહેજે થઈ જાય એમ માની તેને મરણ એ શોકને નહિ પણ અતિ આનંદ વિષય લાગે છે. એક મહાન રાજ્યદ્વારી પુરૂષ દુ:ખ દર્દથી પીલાતો હોય ત્યારે જ આકુળવ્યાકુળતા તેને થાય છે તેની સહાંશ પણ ઉક્ત મહાનુભાવને થતી નથી. દુ:ખ અને દર્દ પ્રસંગે તેને સંસારની અનિત્યતા, આત્માની નિત્યતા વિગેરે ઉત્તમ વિષચેના ઉત્તમ વિચારે કુરાયમાન થાય છે. અન્ય કોઈપણ પ્રકારની ઉન્નતિના ઈચ્છક કેટલીકવાર વસ્તુનો વસ્તુગતે વિચાર કરી શકતા નથી, કેઈના બાલવાથી યા તો કોઈની નિંદા સ્તુતિથી ચંળ વિચળ થઈ જાય છે, ઘણે વખતે કાધે ભરાય છે, ઘણું વખતે ચિંતાથી શરીર અને મગજ બનેનો ક્ષય કરે છે, ઘણી વખતે મેહ અને મત્સર તેને પડે છે, ઘણુ વખત અનિવાર્ય લાભના તે ભેગા થઈ પડે છે, ત્યારે પારમાર્થિક ઉન્નતિના ઈચ્છક મહાશયને તેમાનું કાંઈપણ અસર કરી - કતું નથી, તે બધાં તેનાથી દૂરજ ઉભા રહે છે, તે તિમિર ઉકત મહાપુરૂષના હૃદય પ્રકાશથી પલાયન કરી જાય છે. આ પ્રકારની ઉન્નતિ તે આ ન્નતિ છે, તે આત્માના સ્વાભાવિક ગુણોની ખીલવણું છે, તે વાસ્તવિક વિચારનું પરિણામ છે, તેને માટેજ સઘળા પ્રયાસ છે અને તેની પાસે બીજી બધી એહિક–સાંસારિક ઉન્નતિ ગણ છે. આ પ્રયાસથી–આત્મોન્નતિ કરવાના અતિ પ્રશસ્ત પ્રયાસથી એહિક સુખ તે સહેજે આવી મળે છે, નિંદાને તે કયાંય સ્થાન મળતું નથી, સર્વત્ર વિધાસની નજરથીજ આ ઉન્નતિ સાધક તરફ જોવાય છે, અને તે સર્વત્ર માનને પાત્ર થાય છે. ભારતવર્ષમાં પ્રાચીન કાળથીજ ષિ મુનિઓ, સાધુ સંન્યાસીઓ, બ્રાહ્મણ અને ઉલ્વે માર્ગ ગામીઓ પૂજાય છે તેનું આજ કારણ છે. તેઓ આત્મન્નતિ સાધવા માટે કટીબદ્ધ થયેલ હાઈનેજ અતિ માન પામેલ હતા.
જે આ આત્મતિજ ખરો ધર્મ ના હોય, તે ધર્મને નામે જ મહાન યુદ્ધ થયાં છે તે ન થવા પામત, આજે પણ ધર્મને નામે જે શોકપ્રદ બનાવો ઘણે ઠેકાણે બનતા જોવામાં આવે છે તે ને અને સર્વત્ર શાંતિ પ્રસરી રહે અને મ

Page #12

૧૫૦
રેખા પ્રકારો,
હાત્માઓના ઉપદેશ યથાર્થ રીત્યા સર્વત્ર પ્રસરી રહે, તેમના જીવનના ગુપ્ત તત્ત્વાને અનુસરાય અને તેમને પગલે ચાલી, તેમની ઉન્મુખ થતાં વિરમી, તેમની સન્મુખ વાય. પરંતુ અક્સાસ ! અધ્યવસાયની મદતાવાળા-ખરી સમજણ વગરના માળ જીરા જે જે ખાટાં તોફાના કરે છે તે ધર્મને નામે કરે છે એજ અતિ શેકની વાર્તા છે. તેમને ખરૂ સત્ય સમજાય અને તેઓ ખરે માર્ગે આત્માન્નતિ કરવા પ્રયત્ન કરે તેજ ઈચ્છવા યાગ્ય છે.
योग्यायोग्य शिष्यपरीक्षा.
( અનુસધાન રૃટ ૧૨૨ થી )
ભેરી દૃષ્ટાંત. ( ૧૩ )
આ ભરતક્ષેત્રમાં ઈંદ્રની આજ્ઞાએ કરીને વૈશ્રમણ યશ્ને સુવર્ણ ના પ્રાકાર વિગેરે વડે સુરાભિત એવી દ્વારિકા નગરી કૃષ્ણને માઢું બનાવી. તેમાં ત્રણ ખંડ ભરતા ના સ્વામી વાસુદેવ ( કૃષ્ણ ) રાજ્ય કરતા હતા. તેવામાં એકદા તે નગરીમાં રાગના મહા ઉપદ્રવ થયેા.
તે અવસરે ખત્રીશ લાખ વિમાનાએ કરીને વ્યાપ્ત એવા સાધર્મ દેવલેાકને વધે સુધર્મા નામની સભામાં ચેતક દેવાથી સેવાતા શક નામના ઇંદ્ર બેઠા હતા. તેમની પાસે પુરૂષના ગુણાના વિચાર ચાલતા હોવાથી મનુષ્યલેાકમાં રહેલા વાસુ દેવને તે સંબ ંધમાં શ્રેષ્ઠ, અધિજ્ઞાનવડે વણીને શકેન્દ્ર તેમની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા કે~ અહા ! આ કૃષ્ણવાસુદેવ કેવા મહાનુભાવ છે કે જે ઘણા દોષવાળી વસ્તુમાંથી પણ ગુણનેજ ગ્રહણ કરે છે, દોષના એક લેશને પણ ગ્રહણ કરતા નથી. તેમજ તેઓ હલકા યુદ્ધથી કોઇ સાથે યુદ્ધ પણ કરતા નથી.” આ પ્રમાણેની ઇંદ્રે કરેલી વાસુદેવની પ્રશંસા, સહન ૢ થવાથી કાઇક દેવ તેની પરીક્ષા કુરવા માટે દ્વારિકામાં આવ્યે અને ભગવાન નેમિનાથને નમસ્કાર કરવા માટે પ્રાત:કાળે જે રસ્તેથી વાસુદેવ નીકળવાના હતા તે માર્ગમાં કોઇક ઠેકાણે સમગ્ર લાકોને અત્યંત ત્રાસ ઉપજાવનાર મહા દુર્ગંધે કરીને વ્યાસ એવુ એક કૂતરાનું સ્વરૂપ વિષુવ્યું. તેના વધુ અત્યંત શ્યામ હતે, તેનું મુળ ઉઘાડું હોવાથી શ્વેત દાંતની શ્રેણી મહાર દેખાતી હતી, તથા તે ત્રાહિત વ અવા દેખાતા હતા. કૃષ્ણવાસુદેવ ગિરિ સમવસરેલા ભગવાન શ્રી રિટર્સને તાર કરવા માટે તેજ મા નીકળ્યા. તેની આગળ ચાલતા સમગ્ર પદાર્પતવર્ગ તે શ્વાનના દુર્ગંધથી અત્યંત ત્રારા પામ્યા, તેથી વસ્ત્રના ઇંડાવડે મુને ઢાંકીને શીવ્રતાથી આમ તેમ આડે મા
ત

Page #13

યેાગ્યાયેાગ્ય શિષ્યપરીક્ષા.
૧૫૧
""
જવા લાગ્યા. ત્યારે વાસુદેવે પૂછ્યું કે-“ આ આગળ ચાલનારા સર્વ સૈનિકા મુખ આડાં વસ્ત્ર ઢાંકીને કેમ ચાલે છે અને ત્રાસ પામેલા કેમ દેખાય છે ? તે વખતે કોઇ સેવકે તે વૃત્તાંત જાણીને વાસુદેવને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે હે દેવ ! આગળ મહા દુર્ગંધવાળા એક કૃતી મૃત્યુ પામેલે પડેલા છે, તેના દુર્ગંધ સહન ન થવાથી સર્વે ત્રાસ પામ્યા છે.” તે સાંભળીને વાસુદેવ મહા ઉત્તમ પુરૂષ હાવાથી તેના દુર્ગંધથી ત્રાસ પામ્યા વિનાજ તે રસ્તે જવા લાગ્યા. પેલા મૃત શ્વાનને તેમણે જોયેા. તેનુ સમગ્ર રૂપ નિહાળીને શ્વેતાં તેની પ્રશંસા કર્યા વિના તેમનાથી રહેવાયુ નહીં, તેથી તેઓ આ પ્રમાણે તેની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા~... અહા ! આના શ્યામ શરીરમાં રહેલી આ શ્વેત દાંતની શ્રેણી જાણે જાત્ય મરકતમણિ ( નીલમણિના ) ના પાત્રમાં નાંખેલી મુક્તામણની શ્રેણીજ હાય એવી શેલે છે. ” આ પ્રકારે તેમની કરેલી પ્રશંસા સાંભળીને વિસ્મયસહિત તે દેવ વિચાર કરવા લાગ્યા કે અહા ! શક ઇંદ્રે વાસુદેવની જે પ્રશંસા કરી તે સત્ય જણાય છે.” પછી વાસુદેવ દૂર ગયા એટલે તેણે તે કૃતરાનુ રૂપ સહરી લીધું. પછી જ્યારે વાસુદેવ પાછા વળીને ઘેર આવ્યા ત્યારે યુદ્ધની પરીક્ષા કરવા માટે અશ્વશાળામાં રહેલા એક અશ્વરત્નનું સમગ્ર લાકની સમક્ષ તે દેવે હરણ કર્યું. તે જોઈને ખડ્ગ, કુંત વિગેરે આયુધા લઇને અશ્વના અંગરક્ષકા વિગેરે સર્વ પદાતિવગ તેની પાછળ દોડ્યો, અને ચાતરમ્ મહા કાળાહળ પ્રસર્યાં, તે વૃત્તાંત વાસુદેવે પણ જાણ્યા, ત્યારે તેના સર્વે કુમારો કાપસહિત સર્વ દિશામાં દોડ્યા, અને પાતપેાતાની જેટલી શકિત હતી તે પ્રમાણે પ્રહાર કરવા લાગ્યા. પરંતુ દ્રિવ્ય શકિતથી તે સર્વને ક્રીડામાત્રથીજ જીતીને તે દેવ ધીમે પ્રીમે આગળ ચાલ્યેા. ત્યારપછી વાસુદેવ પોતે આવ્યા. તેણે અશ્વના હરનારને પૂછ્યું કે હું ભદ્રે ! તુ મારા અશ્વરત્નનુ કેમ હરણ કરે છે ? ” તેણે જવાબ આપ્યા કે—“હું આ અશ્વને હરી જવાને શકિતમાન છું; છતાં જો તમારી કાંઇ પણ શક્તિ હાય તે મને યુદ્ધવડે જીતીને આ અશ્વ લઇ લેા ” તે સાંભળીને તેના પરાક્રમથી મનમાં આનંદ પામેલા વાસુદેવે સહિત કહ્યું કે—“ હે મહાપુરૂષ ! જે યુદ્ધવડે તુ કહે તે યુદ્ધવડે હું યુદ્ધ કરૂં.” એમ કહીને વાસુદેવે નામપૂર્ણાંક સર્વ યુદ્ધો ગણાવ્યાં, તે સર્વ ના દેવે નિષેધ કર્યાં, ત્યારે ફરીથી વાસુદેવે કહ્યું કે“ ત્યારે તુજ કહે કે હું કયા યુદ્ધ વડે યુદ્ધ કરૂ ? ત્યારે દેવ આવ્યા કેપુત નામના યુદ્ધવડે યુદ્ધ કરે. ” તે સાંભળીને એ કાને હાથ દઈને જાણે હૃદયમાં શલ્ય પેડુ હાય તેમ “ હા! ” એવા ખેદજનક શબ્દના ઉચ્ચાર પૂર્વક વાસુદેવે તેને કહ્યું કે આ અશ્વરત્નને લઈને તું જતા રહે, જતા રહે, હું નીચ યુદ્ધવડે કદી યુદ્ધ નહીં કરૂ. ” તે સાંભળીને હર્ષોંના વશથી વિકાસ પામેલા રોમાંચના સમૂ
??
66

Page #14

ઉપર
નધી પ્રકાશ.
હથી શોભિત એવા શરીરને ધારણ કરતો તે દેવ વિસ્મયસહિત પોતાના મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યો કે–અહો ! આ કૃષ્ણ વાસુદેવની કેવી મહત્તા છે? આથી કરીનેજ નકાર કરતા લાખ દેવોના મુકુટના અગ્રભાગવડે ઘસાવાથી જેનું પાદીત રિત થયું છે એવા ઇંદ્રને પણ એઓ પ્રશંસા કરવા લાયક થયા છે.” એમ વિચારીને તે દેવ આનંદહિત વાસુદેવ રામુખ તે જે દેવપણે પ્રકટ થઈને બોલ્યો કે- “હે વાસુદેવ ! હું અશ્વનો હરણ કરનાર નથી, પરંતુ તમારા ગુણની પરીક્ષા કરવા માટે મેં આ પ્રમાણે કર્યું છે.” એમ કહીને ઈન્ટે કરેલી પ્રશ સાદિક સર્વ વૃત્તાંત તેણે વાસુદેવને કહ્યો. પિતાની પ્રશંસા સાંભળીને જેની ડોક કાંઈક નમી ગઈ છે એવા વાસુદેવ લજા પામ્યા; અને હાથ જોડીને તેણે તે દેવને પિતાને સ્થાને જવાની રજા આપી. દેવ પણ સમગ્ર જગતમાં અસાધારણ એવા વાસુદેવના ગુણને જોઈને મનમાં અત્યંત હર્ષ પામી બે કે –“હે મહાપુરૂષ ! મનુભ્યોને દેવનું દર્શન નિષ્ફળ હોતું નથી એ પ્રવાદ જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે, તેથી તે નિષ્ફળ ન થાઓ, એટલા માટે તમે કાંઈ પણ મનોવાંછિત મારી પાસે માગે, કે જેથી તે પ્રમાણે હું તમારું અભીષ્ટ કરૂં.” ત્યારે કૃષ્ણ બાલ્યા કે–“હાલ દ્વારિકામાં વ્યાધિનો ઉપદ્રવ ચાલે છે, તેનો પ્રતીકાર કરો કે જેથી ફરીથી એ ઉપદ્રવ ન થાય તે સાંભળીને દેવે ઉપદ્રવને શાંત કરનારી ગોશીષચંદનની એક ભેરી આપીને તેને વિધિ આ પ્રમાણે કહ્યા કે –“છ છ માસને અંતે તમારી સભામાં આ શેરી વગાડવી, તેથી જળથી ભરેલા મેઘના વિનિની જે આને ગંભીર શબ્દ ચિતરફ બાર બાર યોજન સુધી વ્યાપી જશે. તે શાદને જે મનુષ્ય સાંભળશે, તે પૂર્વે થયેલો વ્યાધિ અવશ્ય દૂર થશે, અને ફરીથી છ માસ સુધી બીજે ન વ્યાધિ ઉત્પન થશે નહીં.” - વાસુદેવે નિરંતર શેરી વગાડનાર અધિકારીને તે લેરી સંપીને શિક્ષા આપી કે-“છ છ માસને રાતે આ શી મારી સલમાં તારે ચલ પૂર્વક ગાડીને સર્વને સં ભાવવી.” એમ કહીને વાવના પરિવાર અને સૈન્ય સહિત પોતાના શહેરમાં આવ્યા, તે વખતે પ્રતિહારે આ લોકને પોતપિતાને સ્થાને જવાની રજ આ . પછી જે દિ સુ ફટાદ હજારો રાઓથી સેવાતા કુણા હજારે દેવાથી પરવરલા ઇંદ્રની જેમ પોતાના ભામંડપમાં ઉત્તમ સિંહાસન પર બેઠા, અને તે લેરી વગડાવી તેના શબ્દના શ્રવણ માત્રથી જ સૂર્યના કિરણોથી હણાયેલા અંધકારની જેમ દ્વારકાપુરીમાંથી રામ વ્યાધિનો રા નાડા એ. તેથી હર્ષ પામેલા સર્વ પ્રજ વગ વાસુદેવ નિરંતર મારા સ્વામી છે” એમ ઈચવા લાગ્યો. આ - માણે કેટલાક કાળ બાદ રહે છે. તે સાથે, અદા કૂર દેશમાં રહેનાર કોઈ

Page #15

યેાગ્યાયેાગ્ય શિષ્યપરીક્ષા
૧૫૩
:
ધનવાન મેાટા રોગથી પીડા પામતે હતા, તે ભેરીના શબ્દનું માહાત્મ્ય સાંભળીને દ્વારિકા તરફ ચાલ્યા, તે દૈવયેાગે ભેરી વગાડ્યા પછી ખીજે દિવસે દ્વારિકામાં આવી પહોંચ્યા. તે વખતે તેણે વિચાર્યું કે--“ હવે મારી શી દશા થશે? કારણ કે હવે તે ફરીને છ માસે ભેરી વાગશે, અને છ માસમાં તે! આ વૃદ્ધિ પામતેા વ્યાધિ અવશ્ય મારા પ્રાણાના કવળ કરી જશે, તે હવે હું શું કરૂં?” આ પ્રમાણે કેટલાક દિવસસુધી ચિતારૂપી શેાકસાગરમાં ડુબેલા તે ધનવાન કાઇક પ્રકારે બુદ્ધિરૂપી પ્રવાહને પામીને તરવા લાગ્યા. એટલે તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે જો તે ભેરીના નાદ સાંભળવાથીજ રાગના નાશ થાય છે, તેા તેના એક કકડા ઘસીને પીવાથી અવશ્ય રાગ જાયજ. તેથી મારી પાસે ઘણું ધન છે, એટલે ધનવડે તે ભેરી વગાડનારને લાભ પમાડુ, કે જેથી તે મને તેને એક કકડા આપે. ” એમ વિચારીને તેણે તે ભેરી વગાડનારને ધનવડે લાભ પમાડ્યો. કારણ કે “ નીચ પ્રાણીએ દુષ્ટ સ્ત્રીઓની જેમ નિરંતર દ્રવ્યાક્રિકથી સન્માન કર્યા છતાં પણ પેાતાના સ્વામીથી વિપરીત થઇ જાય છે. ” પેલા ભેરી વગાડનારે તેને એક કકડા કાપી આપ્યા, અને તેને ઠેકાણે તેમાં બીજો કકડા સાંધી દીધા. એ પ્રમાણે બીજા બીજા દેશેામાંથી આવેલા રાગી જનાને ધનના લાભથી કકડા કકડા કાપીને આપવાથી તેણે આખી ભેરી કંથાની જેમ ટુકડા ટુકડાના સાંધાવાળી કરી નાંખી, એટલે તેના દિવ્ય પ્રભાવ નાશ પામ્યા. અહીં પૂર્વની જેમ વ્યાધિના ઉપદ્રવ ફરીથી ઉત્પન્ન થયા, અને વ્યાધિ પ્રગટ થયા સંબધી લોકોને ભૂમાટ પણ પ્રવર્ત્યો. મહાજનેાએ આવીને વાસુદેવને વિન ંતિ કરી કે—“ હે સ્વામી ! વર્ષાઋતુમાં કૃષ્ણપક્ષની રાત્રિએ અંધકારની જેમ આપણી દ્વારકાપુરીમાં ફરીથી પાછા વ્યાધિના ઉપદ્રવ પ્રવર્તો છે.” તે સાંભળીને વાસુદેવે બીજે દિવસે પ્રાત:કાળે સભામંડપમાં સિ ંહાસન પર બેસીને ભેરી વગાડવા નીમેલા પુરૂષને આલાળ્યેા. અને તેને ભેરી વગાડવાના હુકમ આપ્યા. ત્યારે તેણે ભેરી વગાડી. પરંતુ દિવ્ય પ્રભાવ રહિત થયેલી ભેરીના શબ્દ સભામંડપમાં પણ પૂરા પ્રસર્યો નહીં તે બ્લેઇને આશ્ચર્ય પામેલા વાસુદેવે વિચાયું કે આ ભેરી સભામંડપને પણ ભાંકાર શબ્દે કરીને કેમ પૂર્ણ કરી શકતી નથી ? ” પછી તેણે પાતે તે ઘેરીને બરાબર જોઈ, એટલે મહા દરિદ્ર માણસની કથાની જેવી નાના નાના હજારો કકડાએથી સાંધેલી તે માલમ પડી. તે જોઇને કાપસહિત ભેરી સ ભાળનારને કહ્યું કે હું દ્રુષ્ટ કે અધર્મ ! આ તે શું કર્યુ?” તે સાંભળીને પ્રાણના ભયને લીધે સમગ્ર વૃત્તાંત સત્ય રીતે રીતે તેણે કહી દીધા. તે સાંભળીને તેણે મહા અનથ કરેલા હેાવાથી તેના તત્કાળ વિનાશ કરવાની વાસુદેવે આજ્ઞા કરી, પછી ફરીથી વાસુદેવે લેકેના ઉપકારને માટે વૈષધશાળામાં જઈને અઠ્ઠમ કરી તે દેવની આરાધના

Page #16

જૈનધમ પ્રકાશ.
૫૪
કરી, એટલે તે દેવ પ્રત્યક્ષ થયે. તેને વાસુદેવે આરાધવાનું કારણુ કહ્યુ. ત્યારે તેણે ફરીથી બીજી ઉપદ્રવને શમન કરનારી મેરી આપી. તે ભેરી કૃષ્ણે ખરેખરા આ જનને એટલે પેાતાના વિશ્વાર3 માણસને રોોંપી.
''
આ ભેરીનાં દૃષ્ટાંતને ઉપનય આ પ્રમાણે છે.--અહીં ભેદીને ઠેકાણે પ્રવચનમાં રહેલા સૂત્ર અને તેના અર્થ સમજવા જેમ ભેરીના શબ્દના શ્રવણથી રોગાને નાશ કહ્યા, તેમ સિદ્ધાન્તનું ભાવપૂર્વક શ્રવણ કરવાથી પ્રાણીઓના પૂર્વ કમાના નાશ થાય છે, અને નવા આંધાતા નથી; પરંતુ જે શિષ્યાદિક સૂત્ર તથા તેના અ ને વચમાંથી વીસરી જઈને ખીજા સૂત્ર કે અર્થને અન્યથા જોડી દે છે તે તેને કથા સમાન કરે છે, તેવા શિષ્યને ભેરી વગાડવા નીમેલા પહેલા પુરૂષની જેવ જુવે. એવા શિષ્ય એકાંતે અયેાગ્ય છે. અને જે શિષ્ય આચાયે કહેલા સૂત્ર તથા અને ખરાખર યથાર્થ રીતે ધારી રાખે છે, તે ભેરી વગાડવામાં પછીથી નીમેલા આપ્ત પુરૂષની જેમ મેાક્ષની સ ંપદાને યેાગ્ય થાય છે. અપૂર્ણ
દિલા પરમો ધર્મઃ ”——સત્ય ; ઘેચ્છા ?
,,
( માડન વિષ્ણુમાંના લાલા લજપતરાયના એક ઇંગ્રેજી લેખનું ભાષાંતર ) સત્ય કરતાં ઉચ્ચ ધર્મ નથી, અને “ અહિંસા પરમેશ ધર્મ: ” કરતાં વર્તનદક એકે ઉત્તમ માર્ગ નથી. યથાર્થ સમાય અને જીવનવ્યવહારમાં યથાર્થ એ તપ્રાત કરવામાં આવે તે! એ સૂત્ર મનુષ્યને માહાત્મ્ય અને વીરતા બક્ષે છે. અયોગ્ય ભ્રમથી જીવનમાં તેના અયથાર્થ ઉપયોગ થાય તે! મનુષ્ય બીકણ, માયલા, અધમ અને મૂર્ખ છાની જાય છે. એક કાળે ભારતવાસીએ તે સૂત્ર યથાર્થ સમજતા હતા, અને તેના આચરણમાં યથાર્થ ઉપયાગ પણ કરી જાણતા હતા; ત્યારે તેએ સત્ય દાર્ય અને વીરતાના ગુણાવડે અલકૃત હતા. એક સમય એવે આવ્યે કે જ્યારે કેટલાક સદ્દગુણી મનુષ્યેાએ સપૂર્ણ ઉચ્ચાશયથી અને સાધુતાથી તેનુ સ્વરૂપ ઘેલ છામાં ફેરવી નાંખ્યું. તેને સર્વ સદ્ગુણથી ઉચ્ચ સ્થાન આપ્યું, એટલુંજ નહિ પ રંતુ સદાચરણી જીવનની કસોટીનું અપૂર્વ શસ્ત્ર બનાવ્યું. તેમણે પોતાનાજ જીવ નમાં તેને અતિશય મહત્વ આપ્યું, એટલુંજ નહિ પણ અન્ય સર્વ ગુણને ભાગે ઉચ્ચતમ પ્રજાકીય સદ્દગુણનુ સ્વરૂપ આપી દીધું. અન્ય સર્વ ગુણા જે મનુષ્યને અને પ્રજાને ઉચ્ચ પ્રતિભાશાળી બનાવે છે તેને પાછળ મૂકી દીધા, અને તેમના મત અનુસાર આ ભલાઈની એકજ કરીથી તે સર્વ ગુણુને ગણપદ આપ્યુ. તેથી ધૈય ગાય, વીરત્વ વિગેરે સર્વ રાણી ધીમે ધીમે ઘસાઇ ગયા; પ્રતિષ્ઠા અને સ્વમાન વિદ્યુ

Page #17

અહિંસા પરમો ધર્મ: ” –સત્ય કે ઘેલછા ?
૧૫૫
થઈ ગયાં. સ્વદેશાભિમાન, સ્વદેશ પ્રીતિ, કુટુંબ પ્રતિ અનુરાગ, જાતિ ગેરવ એ સર્વનો ઝળહળતો દીપ હોલાઈ ગયો. અહિંસાના આ વિપરીત આચરણરૂપ દુરૂપયેગને લીધે, અથવા સવ ઉ તવાને ભેગે તેને અમર્યાદિત મહત્વ આપવાથી જ હિંદુઓને સામાજિક, રાજકીય તેમજ નૈતિક અધ:પત થયે. મરદાનગીમાં અહિંસા કરતાં કોઈ પણ રીતે તાત્વિક ઉણપ નથી એ વાત તેઓ તદ્દન વિસરી ગયા. તત્ત્વતઃ એ સદ્ગુણને જે ચગ્ય રીતે વ્યવહારમાં મૂકાય, તો તે અહિંસાથી અપાશે પણ અસંગત નથી. વ્યતિહિત કે રાષ્ટ્રીય કલ્યાણ માટે બળીયાથી નિર્બળનું રક્ષણ કરવાની, અન્યાયભર્યું આક્રમણ કરનાર અને રાજ્યાપહારી, ચાટા અને લફંગા, કામાંધ, નરાધમ અને સ્ત્રીના સતિત્વને ભ્રષ્ટ કરનાર દુરાચારી, ખુની અને શઠને આ ન્યાયાચરણ કરતા અને ઉપદ્રવ આપતા અટકાવવાની અનિવાર્ય અગત્ય તરફ તેઓએ દુર્લક્ષ રાખ્યું. નિર્દોષને પીડા કરતા, વિશુદ્ધને ભ્રષ્ટ કરતા અને અન્યના વ્યાજબી હક ઉપર તરાપ મારતા દુષ્ટ સ્વભાવવાળા મનુષ્યના હૃદયને, ન્યાયપુર:સર કોધ અને તેને અંગે નિપજતાં પરિણામ તેમ કરતાં અટકાવે એમ માનવભાવના સ્વીકારે છે, એ વાત તેઓ વિસરી ગયા. જે મનુષ્ય અધમ અથવા કેર અને જુલમની જબરજસ્તીથી જમાવેલી સત્તાને સહન કરી, ચાલે તેમ ચાલવા દેવાની રીતિ રાખે છે, તે એક રીતે તેને અનુમોદન આપી ઉત્તેજે છે અને તેથી દુરાચારીના અને યુદય અને પ્રાબલ્યની વૃદ્ધિ માટે કેટલેક અંશે તે જવાબદાર છે, એ સત્યમાં રહેલા આવશ્યક અને મહાન રહસ્યને તેઓ પ્રત્યક્ષ કરી શકયા નહિ.
અહિંસાને નિમર્યાદિત અને અયોગ્ય વ્યવહાર કહાણ રૂપે પલટી જઈ સુવ્યવસ્થાના સુંદર દેહમાં વિષરૂપે પ્રસરે છે, શક્તિને નિવીર્ય કરી મૂકે છે, અને પુર રૂષ અને સ્ત્રીઓને ચસકેલ મગજનાં, ચિત્તભ્રમિત અને નિસ્તેજ બનાવી, મહત્વાકાંક્ષા અને ઉચ્ચ સદ્દગુણોની પ્રાપ્તિ પાછળ અપ્રતિહત ખંતથી મંડ્યા રહેવામાં જોઈતા સામર્થ્ય વિનાના અને નમાલા કરી મૂકે છે. તેનાથી મનુષ્યહુદય એકલતીલું અને ભીરૂ અની જાય છે. જૈન ધર્મના સંસ્થાપકે આત્મસંયમન અને દેહદમનમાં જીવનને વ્યતિત કરનાર મહાત્માઓ હતા. તેમના અનુયાયી જેનસાધુઓ વિકારોનો નાશ કરવામાં અને ઇન્દ્રિય વિષયક તેમજ માનસિક વાસનાઓ ઉપર અંકુશ રાખવામાં મહાન્ સંભવિત વિજ્ય પ્રાપ્ત કરનારા મહાપુરૂષેની કટિમાં આવે છે. ટોસ્ટેયને અહિંસા સિદ્ધાંત તો થોડાંક વર્ષ પહેલાં જ જન્મ પામ્યા છે અને જૈન અહિંસાને તો ભારત વર્ષ ત્રણ હજાર વર્ષથી જાણતો આવ્યો છે, તેમજ વ્યવહારમાં મૂકતો આવ્યું છે. પૃથ્વીતલપર એક એવો દેશ નથી કે જેને ભારતવર્ષની માફક આવા અનેક અહિંસાવાદીઓ શોભાવી રહ્યા હોય. તેમજ પૃથવી

Page #18

૧૫૬
જૈનધમ પ્રકાશ.
તળપર એવા પણ એકે દેશ નથી કે જે હાલના અથવા ઘેલાં પંદર શતકના ભારત વર્ષની માફક તદ્દન કચડાઈ ગયેલા અને પોષત્વના એકે એક અશ ગુમાવી બેઠેલા હાય. કેટલાક લેાકા કહેશે કે ભારત વર્ષની આ સ્થિતિ અહિંસાવાદનુ પરિ શુામ નથી, પણ બીજા સદ્ગુણૢાને તિલાંજલિ આપવાનું પિરણામ છે. પણ હું તે આગ્રહ પૂર્વક માનુ છુ કે ગોરવ, મનુષ્યત્વ અને સદ્ગુણના માર્ગને વિસારે પાડી અધ:પતન આણુનાર જે જે કારણેા છે, તેમાંનુ એક અહિંસાવાદના ઉચ્ચ સત્યની વિકૃતિ પણ છે. અત્યંત ખેદ તેા એથીજ થાય છે કે જે લેાકેા આ સિદ્ધાંતને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાથી વળગી રહે છે, તેએ પાતાનાજ વર્તનથી બતાવી આપે છે કે આ સત્યના વિપરીત વ્યવહાર મનુષ્યને દાંભિક, નિર્માલ્ય અને ક્રૂર જીવનને માર્ગે દોરી જાય છે. મારા જન્મ જૈન કુટુંબમાં થયેા હતેા. મારા દાદાને અહિંસામાં અત્યંત શ્રદ્ધા હતી. એટલે સુધી કે સર્પને મારવા કરતાં તેનાથી મૃત્યુ પામવાનુ તે વધારે પસંદ કરે. તે એક જ તુને પણ ઈબ્ન કરતા નહિ, ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં કલાકના કલાક ગાળતા, દેખીતી રીતે તે એક સદ્ગુણી નર હતા. અને કામમાં માતબર માણુસ ગણુાતા. સાને તેમના પ્રતિ માન ઉત્પન્ન થતુ. તેમના એક ભાઇ સાધુ થયા હતા અને પેાતાના પથમાં એક પ્રતિષ્ઠાશાળી ગુરૂ હતા. મારા જીવનમાં ધે વ્હેયેલા ઉચ્ચ સાધુએમાંના એક તે હતા. તે પાતાના સિદ્ધાંતને જીવનભર જાળવી રહ્યા હતા અને દેવુદમન તથા વિકારને અંકુશમાં રાખવા સબંધી નિપુણતા મેળવવામાં સફળ નિવડ્યા હતા. પણ નૈતિક ધેારણના ઉચ્ચ કાનુનાને અનુસરીને જોઇએ તા તેઆનુ જીવન શુષ્ક અને અસ્વાભાવિક હતું. હું તેમને ચાહતા અને માન આપતા પણ તેમના મત સ્વીકારી શકયા નહિ, તેમજ તેમણે પણ મને પેાતાના મત સ્વીકારાવવાની કાળજી કરી નહી, પણ તેના ભાઈ-મારા દાદા, નુઢ્ઢીજ પ્રકૃતિના પુરૂષ હતા. તે અહિંસા ધર્મવિકૃત અહિં સાધમ –પાળતા, તે મત ગમે તેવા સંયોગામાં કોઇના પ્રાણ હરવાની મનાઇ કરે છે છતાં તે પેાતેજ, પાતાના ધંધાને અનુસરતી વખતે જે જે પ્રપચ ખેલવા પડતા તે સર્વ પ્રપંચને વ્યાજબી ગણતા એટલુંજ નહિ, પણ સર્વોત્તમ માનતા, પેાતાના ધંધાના વ્યવહાર શાસ્ત્રાનુસાર એ સ પ્રપંચ તેમને મન છુટ આપી શકાય તેવા લાગતા હતા. જી, પક્ષીએ, અને એવા બીજા પ્રાણીએ મૃત્યુના મુખમાં આવી પડતા હોય તે તેને બચાવવામાં હજારે રૂપીઆ ખરચી નાંખે, પણ સગીર કે વિધવા સાથે લેવડ દેવડ કરતાં તેમના છેલ્લા કેળી પણ ઝટાવી લે એવા એ મતને માનનારાં ઘણાં મનુષ્યે મે જેમાં વહ્યાં છે. હું કોઇ રીતે એમ કહેવા નથી માગતા કે ભારત વર્ષમાં અન્ય હિંદુ કામ કરતાં જેને વધારે અનીતિમાન છે; થવા એમ પણ નથી કહેતા કે અહિંસા મનુષ્યને એવી અનીતિ તરફ દોરી

Page #19

“અહિંસા પરમે! ધમ ’- સત્ય કે ઘેલછા !
૧૫૭
જાય છે. એવા મિથ્યા દોષારોપણને અણુસારે પણ મારાથી દૂર રહેા ! પેાતાની રીતભાતમાં જેને ઉદાર, અતિથિપૂજક, બુદ્ધિશાળી અને વ્યવહાર કુશળ છે. હિંદુએમાં એવી ખીજી જ્ઞાતિએ ઘેાડી છે, મારા કહેવાના ભાવાર્થ એવા છે કે અહિંસાના અમર્યાદિત વ્યવહારે તેએને અન્ય કામ કરતાં વધારે ઉચ્ચ નીતિને પંથે ચડાવ્યા નથી, વસ્તુત: ઝેર જુલમ અને લુંટફાટને લીધે જો કોઇ કામને વધારે ખમવું ૫ડતુ હોય તેા તે જૈન કામજ છે. કારણ કે વારસામાં મળેલી ભિરૂતા અને મળના ઉપયાગ તરફના તિરસ્કારને લીધે ખીન્ન કરતાં તે વધારે લાચાર હોય છે, તે આત્મરક્ષણ કરી શકતા નથી; તેમજ પેાતાના પ્રિયજનની આમરૂને સાચવી શકતા નથી. વર્તમાન કાળે યૂરાપ, સામર્થ્ય ના દૈવી હક્ક માગનાર અવતાર છે; ત્યાં ટોલ્સ્ટોયને અવતાર યૂરોપનાં સદ્દભાગ્યેજ થયા, પરંતુ ભારત વની સ્થિતિ તદ્દન જુદીજ છે. બ્લુલમાટનાં, આક્રમણનાં, કે લુટફાટનાં કત યેા માટે મળોરી કે જખરજસ્તી વાપરવાના ઉપદેશ આર્ય સતાના આ પેજ નહિ. મને વિશ્વાસ-શ્રદ્ધા છે કે આ ભુમિ એટલી પતિત થશેજ નહિ. પણ આપણું આપણી આબરૂનું તેમજ આપણી સ્ત્રી, મ્હેન, પુત્રી કે માતાની પ્રતિષ્ઠાનું રક્ષણ કરવા માટે પણ આપણે આપણા સામર્થ્યના ઉપયેગ કરવા એ પાપભયું છે—એવુ શિક્ષણ તે આપણને પાલવે તેમ નથી. એવુ શિક્ષણ અસ્વાભાવિક અને અનિષ્ટકારક છે. આપણે રાજદ્વારી ખૂનેને ધિક્કારી કાઢીએ; અરે ! એથી પણ ઉદાર થઈ સત્ય ન્યાય ખાતર, ન્યાય પુર:સર હેતુ પાર પાડવા અન્યાય યુક્ત અને કાયદા વિરૂદ્ધ મળના ઉપયોગ કરવાની રીતને વખાડી કાઢીએ; પરંતુ જ્યારે એક મહાન્ અને લેાકમાન્ય પુરૂષ આપણા યુવાનાને કહ્યું કે ‘દુષ્ટ, વ્હેર જુલમ કરનાર મનુષ્યને-સામા થયા વિના-આત્માણ કરીનેજ આપણે આધારે રહેલાં મનુષ્યાની પ્રતિષ્ઠાનું રક્ષણ કરી શકીએ ’ અને વળી કહ્યું કે “ એ ઉપ્રાયમાં શત્રુના ઘા કરવા કરતાં શારીરિક અને માનસિક ધૈય વધારે રહેલુ છે' ત્યારે મુંગા બેસી રહેવુ આપણને પરવડે તેમ નથી. ધારો કે કાઇ નરાધમ આપણી પુત્રી ઉપર હુમલા કરે છે, રા. ગાંધી કહે છે કે · તેમના પેાતાના અહિંસા સબંધી મત અનુસાર આપણી પુત્રીની આમનુ રક્ષણ કરવાના એકજ ઉપાય એ છે કે આપણે તે નરાધમ અને આપણી પુત્રી વચ્ચે ઉભા રહેવુ. ’ પણ જે તે નરાધમ આપણને મારી નાંખે અને પાતાની પિશાચ વૃત્તિને પાર પાડે તે આપણી પુત્રીની કેવી દુ ઈશા થાય ? રા. ગાંધીના મત પ્રમાણે મળત્તેરથી સામા થવા કરતાં, તેટલું ખરાબ કરવા દેવું અને શાંત ઉભા રહેવુ એમાં શારીરિક અને માનસિક ધ્યેય વધારે જેઇએ છીએ. રા. ગાંધી માટે સંપૂર્ણ માન દર્શાવતાં મારે કહેવુ જોઇએ કે આને અથ કાંઈજ નથી. રા. ગાંધીના વ્યક્તિત્વ માટે મને ઘણું જ માન છે. તેએ હું જે મહાપુરૂષોને પૂજું છું તેમાંના એક છે. હું તેમની સહૃદયતા માટે શંકા કરતાજ

Page #20

૧૫૮
જૈન ધર્મ પ્રકાશ
નથી. તેમની શુભ ધારણાઓ માટે સશયજ નથી. પણ તેમણે જે અનિષ્ટકારક સિદ્ધાંત ફેલાવવાના સમાચાર મળ્યા છે તેની સામે સમ્ર વિશધ દર્શાવવાની હું મારી ફરજ સબળ્યું છું. એક ગાંધી જેવા મહાપુરને પણ આ વિષયમાં ભારત સંતાનેાના હૃદયને વિષમય કરી મુકવાની છૂટ ન હેાવી જોઈએ. રાષ્ટ્રીય ચૈતન્યના નિર્માળ ઝરાને મલિન કરવાની કાઇપણ વ્યક્તિને સ્વતંત્રતા હાવી ન જોઇએ. યુદ્ધ વે પણ એવા ઉપદેશ કર્યો નથી. કાઈસ્ટ તે એમ કહેજ નહિ. જૈના પણ એટલી હદ સુધી જાય એમ હું જાણતા નથી. અરે ! એવા સગામાં માનભર્યું જીવનજ અસંભવિત છે. એ મતના કાઇપણ અનુયાયી ન્યાય પુર:સર કોઇપણ સ્વેચ્છાચારીની સામે થઇ શકે નહિ. દક્ષિણ આફ્રિકામાંથી ભારતવાસીઓને કાઢી મૂકવાની તે દેશના ઘેરાઓની પ્રિય ઈચ્છા સામે વિરોધ દર્શાવીને રા. ગાંધીએ શા માટે તે ગેારાઓની લાગણી દુભવી ? જયારે ગારાઓએ ભારતવાસીઓને કાઢી મૂકવાની ઇચ્છા દર્શાવી ત્યારે તેમણે પોતાના સરસામાન માંધીને તે દેશ છેડી દેવા જોઇતા હતા અને પેાતાના મધુઓને પણ એવીજ સલાહ આપવી જોઈતી હતી. એવા સ· ચેગેામાં સામા થવામાં હિંસા રહેલી છે. શારીરિક હિંસા માનસિક હિંસાનું આ ચાર સ્વરૂપ છે. જો એક ચાર, લુંટારા કે શત્રુને નાશ કરવાના વિચાર કરવામાં પાપ હોય તે અલખત તેની સામે મળ અજમાવવામાં વધારે પાપ છે. વાતજ એવી મૂર્ખાઈ ભરી જણાય છે કે રા. ગાંધીના ભાષણના હેવાલજ ભૂલભરેલા હોય એવી શંકા કરવાની મને સહેજ ઇચ્છા થઇ આવે છે. પણ પત્ર તે ઉપર છુટથી વિવેચન કર્યા કરે છે, અને રા. ગાંધીએ તેને જાહેર ઇનકાર કર્યા નથી. ગમે તેમ હા પણ જ્યાંસુધી તે ભાષણમાં રહેલા વિરોધ દૂર થાય નહિ કે તેના ખુલાસા થાય નહ ત્યાંસુધી મને લાગે છે કે હું મુંગા બેસી રહી શકું નહિ, અને ભારતવાસી યુવ કામાં આ મતને અવિમાધિત અને ઉચ્ચ સત્ય તરિકે પ્રસરવા દઇ શકું નહિ. રા. ગાંધી કાલ્પનિક પૂર્ણતાનું જગત રચવા ઇચ્છે છે. અલબત તેમ કરવા અને અન્યને તેમ કરવાનું કહેવા તે પૂર્ણ સ્વતંત્ર છે; પણ તેજ પ્રમાણે તેમની ભૂલ દર્શાવી આપવાની હું પણ મારી ફરજ સમજું છું ઉદયૈષ્ણુ.
આ લેખકે શ્રાવકને માટે સવાવસો દયા ( અહિંસા ) કહેલી છે. તેની હકીકત ચાર્થ જાણી હાત તા ઘણી હકીકતનું તેમના મનમાં સમાધાન થઈ શકત. તેમજ ન ધમાં પરાયણ છતાં રાજાપણુ, મંત્રીપણુ, સેનાપતિપણ વિગેરે કરેલું છેકરી શકાય છે તે પણ જો લક્ષમાં લીધુ હાત તે ઘણા ખુલાસા થઈ હત.
ત શ્રી.

Page #21

દુઃખિતેષુ કુરુ દયાં.
૧૫૯
दुःखितेषु कुरु दयां.
બારમું સૌજન્ય.
(લેખક–ક્તિક) ( અનુસંધાન પટ ૧૩૧ થી ચાલુ)
(૩) દ્રવ્યદયા અને ભાવદયામાં દયા પાળનારપર લક્ષ્ય છે, સ્વદયા અને પરદયામાં દયા પાળનારના લક્ષ્યપર લક્ષ્ય છે, સ્વરૂપ દયા અને અનુબંધ દયામાં દયા પાળનારના આંતર આશય (અધ્યવસાય) પર લક્ષ્ય છે અને વ્યવહાર દયા અને નિશ્ચય દયામાં અન્ય પ્રમાણભૂત પ્રાણીઓ દયા સંબંધમાં શું ધારે છે, શું કહે છે તે પર લય છે. વધારે સ્પષ્ટ રીતે કહીએ તે દ્રવ્યદયા અને ભાવદયા subjective છે, સ્વદયા અને પરદયા objuctive છે, સ્વરૂપ દયા અને અનુબંધ દયા personal point of viewથી દયાનાં કાર્યોને લક્ષે છે અને વ્યવહાર દયા તથા નિશ્ચય દયા general point of viewથી દયાના કાર્યને લક્ષે છે. દયાના વિષયના જે વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે તે division by dychotomy નથી, પરંતુ એ વિષયને જૂદા જૂદા દષ્ટિ બિન્દુથી તપાસવામાં આવ્યો છે. તેથી એકને એક કાર્ય આ આઠ પ્રકારની દયામાંથી એકથી વધારે દયામાં આવી શકે. આપણું ઘરડા થયેલા ઘોડાને હવે વધારે કામ આપવું તે એગ્ય ન લાગવાથી પાંજરાપોળમાં મોકલી દીધો એ કાર્યને વિચાર કરીએ તે દ્રવ્યદયા તે કહી શકાય, પરદા પણ કહી શકાય, સ્વરૂપ દયા છે કે નહિ તે તેના અંતરના આશય ઉપર કહી શકાય, પણ અનુબંધ દયા તો તે નથી જ, લોકોમાં ઠીક કહેવરાવવાના આશયથી ગમે તેવી અવ્યવસ્થિત પાંજરાપળમાં તેને મૂકી આવે તો તે સ્વરૂપ દયા કહેવાય અને તેને ગાડી ખેંચતા જોઈ પિતાના મનમાં ખરેખરી લાગણી થાય તો તે સ્વરૂપ દયા ન કહેવાય, એને વ્યવહાર દયા પણ કહી શકાય. આવી રીતે દયાના વિષય ઉપર બહુ બહુ દષ્ટિબિન્દુથી વિચાર કરવાની જરૂર છે. આખા શાસ્ત્રનું રહસ્ય આ વિષયમાં ઉતારેલું હોવાથી તેપર જેમ જેમ વિચારકરવામાં આવશે તેમ તેમ નવીન નવીન તત્ત્વ સમજાય તેમ છે. અનેક દાખલાઓ આપીને આ આઠ પ્રકારની દયાનું સ્વરૂપ સમજાવી શકાય તેમ છે અને એ વિષયોમાં એટલી બધી વિશાળતા રાખવાની છે તથા એ વિષયને પૃથક્કરણ કરીને સઅજવાની એટલી બધી જરૂર છે કે અત્યારે આવા અગત્યના વિષયમાં જે અજ્ઞતા ચાલે છે તે ખરેખર ખેદપ્રદ લાગે છે. ખાસ કરીને જેનધર્મનો મુખ્ય સિદ્ધાંત

Page #22

૬૦
જૈન ધર્મ પ્રકાશ
અહિંસા પરમો ધર્મ: છે ત્યાં આવી પ્રાથમિક બાબતમાં તે પુરતે સતૈષકારક એવ ન હોય તેા ઘણી અવ્યવસ્થા થવી સવિત છે અને આ વિષય લેાકેામાં ખરાઅર સમજાવવાની ખાસ જરૂર છે. એને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવવાથી અનેક નકામા પ્રશ્નના હાલ ઉઠે છે તેના નિર્ણય થઇ જવા સંભવ છે. આ બાબતમાં રીતસર યોગ્ય ભાષામાં વિચાર બતાવવામાં આવે તે મૂર્તિપૂજા નહુ માનનાર સપ્રદાયને - તાની માન્યતાપર જરૂર વિચાર કરવા પડે. કારણ જેઓ સ્વરૂપ ઢયા, સ્વદયા અને અનુબંધ દયાના વિષય વિચારે અને પરિણામે આશયની વિશુદ્ધતા ઉપરજ બધા આધાર મૂકવામાં આવે ત્યાં સર્વ વિધ શમી જાય છે. એવીજ રીતે પુસ્તકે છપાવવામાં આશાતના થાય કે નહિ, ભાષણ કરતી વખતે મુહપત્તિ માંધ વાની આવશ્યક્તા ખરી કે નહિ, દેરાસરમાં મેાટા આડંબરા કરવાની જરૂર છે કે સાદાઇથી ચલાવી લેવુ' જરૂરનું છે? એવા કેટલાક એછી વધતી મહત્તા ધરાવનારા અને કેટલાક તદ્ન સાદા પણ નકામે કચવાટ કરાવનારા સવાલાના નિર્ણય આ આઠ પ્રકારની હિંસાનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી સમજાવવામાં આવે તો થઇ જાય તેવુ છે.
અહીં આ વિષય પર ઉલ્લેખ કર્યો છે તે માત્ર માર વ્રતની ટીપ ઉપરથી વિચાર કરીને લખ્યા છે. આ વિષયમાં મૂળ સૂત્રેામાં તથા વિશિષ્ટ ગ્રેÀામાં ઘણી હકીકત હોવી જોઇએ એમ મને લાગે છે. અહીં વિચાર કરીને લખેલા લેખમાં સ્કૂલના હોય અથવા જે સ્વરૂપ અન્યત્ર હાય તેથી અહીં જુદી રીતે લખાયું હોય તે તેનુ કારણ મારી અલ્પજ્ઞતા સમજી આ વિષયપર જેટલેા અને તેટલેા વધારે પ્રકાશ નાખવાની જરૂર છે. મને ઉપલબ્ધ સાધનાના મે' ઉપયોગ કર્યો છે. વિશેષ સાધના જેઆને ગમ્ય છે તે જરૂર આ વિષયપર વધારે પ્રકાશ પાડશે, કારણ આ વિષયપર જેમ વધારે વિચાર કરવામાં આવે તેમ પરમાત્માના મૂળ સિદ્ધાન્તને વધારે પ્રસિદ્ધ કરવાનું અને તેમ છે, અહિંસાના વિષય આપણે યથાસ્વરૂપે ખરાખર સમજતા નથી એમ કહેવું એ એક રીતે ઘણુ શરમ ઉત્પન્ન કરે તેવું છે, કારણ આપણા ધર્મ અથવા વ્યવહાર, દયા ઉપર રચાયેલા છે અને આપણે દુનિયામાં ઃચાના ફેલાવનાર તરીકે જીવદયાના ઝંડા ઉપાડનાર તરીકે નામના મેળવી છે અને તેને સત્ય કરવા માટે દયાનુ વાસ્તવિક સ્વરૂપ બરાબર સમજવાની જરૂર છે.
કોઇપણ પ્રાણીને મરવું ગમતુ નથી એ તે આપણે દરરોજના અનુભવના વિષય છે. સે। વરસની વય થવા આવી હોય, માલ તદ્ન સફેદ થઈ ગયા હોય, આંખાનુ તેજ ગયું હાય, શરીર અડકું વળી ગયેલુ ાય, લાકડીના ટેકા વગર પગલું પણુ દેવાય તેમ ન હોય, જઠરાગ્નિ મ≠ પડી ગયેલ હાય, દાંતની નિશાનીએ પશુ ચાલી ગઈ હાય, કાન તન મહેરા થઈ ગયા દાય, તેવા મરણના કાંડાપર

Page #23

દુ:ખિતેવુ કુરૂ દયાં
બેઠેલા ડોસાને પણ એકનો એક પુત્ર મરી ગયો હોય, પિસાના-ખાવાના વાંધા હોય તોપણ મરવું ગમતું નથી. તે બને તેટલી દવા ખાય છે, હવા ખાવા બહાર ગામ જાય છે, વૈદ્યોની સલાહ લે છે, અને ઘરે બેઠા પણ અનેક ગોટા વાળે છે. મરણને અંગે આવી સ્થિતિ છે તેથી કાંઈ નહિ તો અન્ય પ્રાણુની લાગણી ન દુ:ખવવા ખાતર પણ આપણી ફરજ છે કે આપણે કેઈના પ્રાણુ બનતા સુધી ન લેવા. આ ટલા માટે પંચમહાવ્રતમાં અથવા શ્રાવકના બાર વ્રતમાં પ્રથમ સ્થાન પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતને આપવામાં આવ્યું છે. પ્રાણ દશ છે, પાંચ ઈન્દ્રિય, શ્વાસશ્વાસ, આયુષ્ય, મનોબળ, વચનબળ, અને કાયબળ. આ દશ પ્રાણેથી આત્માને જૂદો પડાવી તેનું નામ પ્રાણુને “અતિપાત” છે. એને વ્યવહારમાં “મરણ” કહેવામાં આવે છે અને તેનો ત્યાગ કરવો, એવા મરણના પ્રસંગો અન્ય જીવના સંબંધમાં લઈ આવવા નહિ તેનું નામ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત છે. કલ્ય પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતમાં સ્થળથી અન્ય કોઈપણ પ્રાણીને માર નહિ, અન્ય જીવને પિતાના સમાન ગણ અને તેનું રક્ષણ કરવું એ સર્વ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે દશ પ્રાણ ઉપર જણાવ્યાં તે સંસી પંચંદ્રિય પ્રાણીઓને હોય છે, બાકીના જીવોને ઓછા પ્રાણ હોય છે. દાખલા તરીકે એકેદ્રિયને એ દશ પ્રાણો પૈકી ચારજ પ્રાણ હોય છે, સ્પૉંદ્રિય, શ્વાસોશ્વાસ, આયુષ્ય અને કાયદળ, બેઇન્દ્રિયને વચનબળ અને રસેંદ્રિય વધે છે; ત્રણ, ચાર અને અસંજ્ઞી પંચેંદ્રિય સુધી એક એક ઇંદ્રિય વધતી જાય છે, અને સંજ્ઞી પંચે દ્રિયને મનોબળ વધે છે. આ પ્રાણનો અને આત્માનો વિયોગ થાય તેને મરણ કહેવામાં આવે છે. સ્થળ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત શ્રાવકે દ્રવ્યથી પાળે ત્યારે તે માત્ર સવાછ ટકા (સવા વસા) દયા પાળી શકે છે, અને સાધુ (ત્યાગી) સર્વથા સો ટકા (વીશ વસા ) દયા પાળે છે, એ પર હવે પછી વિવેચન થશે. આ સર્વનો સમાવેશ વ્યવહાર દયામાં થાય છે. ભાવ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતમાં આત્માને લક્ષ્ય કરી ભાવપ્રાણ આત્માના કયા તે સમજે છે ત્યારે તેને જણાય છે કે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિ આત્માના ખરેખાં પ્રાણ છે, તેમને હાનિ ન થાય, તે પર વિશેષ આચ્છાદન ન આવે, ચેતન પોતે પરગુણમાં કે પરભાવમાં રમણ ન કરે, પરિણતિની નિર્મળતા રહે એવી રીતે વર્તન કરે એ ભાવ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત છે. અને તેવી જ રીતે અન્ય જીને આત્મપરિણતિ તરફ લક્ષ્ય કરાવવું અથવા પર પરિણતિ તરફ જાય તેવા પ્રસંગો ઉત્પન્ન ન કરવા એ પણ ભાવપ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત છે. આ ભાવપ્રાણતિપાત વિરમણવ્રતનો સમાવેશ નિશ્ચય દયાનું સ્વરૂપ ઉપર જણાવ્યું છે. તેમાં થાય છે.
આપણે દ્રવ્યથી સ્થળહિંસાનો વિષય જરા વધારે ઉપયોગી હોવાથી તે પર

Page #24

*
જૈન ધર્મ પ્રકાશ,
વિચાર કરીએ. શરૂઆતમાં આ સબંધમાં ઉપર ઉપરથી સ્થળ ત્યાગ કરવાનું અનવુ સંભવે છે, તેથી આ પ્રથમના પગથીયાપર ખાસ વિચાર કરીએ. ત્યાં સ્થૂળ હિંસાના પ્રસંગો ચાર કારણેાથી ઉત્પન્ન થાય છે એમ દનકાર કહી ગયા છે; આકુટ્ટીથી, દર્પથી, પ્રમાદથી, અને કલ્પથી. કુટ્ટીહિંસામાં અમુક વસ્તુ અન તકાય છે માટે ન ખાવી, અમુક વસ્તુ અભક્ષ્ય છે માટે ન ખાવી, અમુક વસ્તુ અત્યંત માદક છે માટે ન ખાવી એવેશ નિષેધ કર્યાં હોય ત્યારે નિષેધેલ છે. માટેજ ખાવુ એવી વૃત્તિ થઈ આવે તેને સમાવેશ થાય છે. રસલેલુપ્તપણે આવા પ્રકારની વૃત્તિ ઘણીવાર થઇ આવે છે તે અવલોકન કરવાથી જણાઇ આવશે. અમુક વસ્તુ ખાવાની અડચણ ન હેાય તે પણ તેના સમધમાં ઉપયેગ ન રાખવા, ફળે શાખને આખાંને આખાં મારી દેવાં એ રાવ આછુટ્ટીહિંસામાં આવે છે, આ માટે
દાપ છે.
દૃહિ‘સામાં અભિમાનથી વિના કારણે પ્રવૃત્ત થવાનું મન થઈ આવે, જેમ પાડાશીએ સા દિવા દિવાળીમાં કર્યો તો આપણે બસે કરવા જોઇએ, આપણા ઘેાડે કે બળદ ખીજાની ગાડીની અગાઉ કેમ ન ચાલે, આપણી મીલ ખીજા કરતા ઉતારે વધારે કેમ ન આપે, એમ ધારી વાદ કરી બળદ ઘેાડાને દોડાવવાં, મીલેાને ધર્મ ધાકાર ચલાવવી, પાતે કરેલાં નાતના જમણમાં અભિમાનથી બીજા કરતાં વધા શાખા કરવાં વિગેરે અભિમાનના અનેક પ્રસ ંગો કલ્પી શકાય તેમ છે. નિવારણ થ શકે તેવી આ હિંસાને દ` હુનો ક્રિયા કહેવામાં આવે છે.
પ્રસાદહિંસામાં કામ-વિષયને જાગૃત કરે તેવા પદાર્થોનુ સેવન કરવું. યાકૃતિ આદિ ખાવાં, તેમને એકડાં કરવાં અને તે માટે અનેક ત્રસ જયનુ મન કરવું, સર્વાંના આમાં સમાવેશ થાય છે. મદ્ય, વિષય, કષાય, વિધા અને નિદ્રા એ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદ છે. દ્વ કરી શકાય તેવી હિંસા પણ આ પાંચે નિમિત્તાને લઈ પ્રાણી કરે છે. જરા વધારે ઉપયેગ રાખવાથી ઘણા સુધારા થઇ શકે તેવી ખામ મેાજ શેખના વિલાસમાં ને વિચારમાં ભુલી જાય છે. પ્રમાદના અર્થ બેદરકારી પ થઇ શકે. ઘણીવાર બેદરકારીથી હિંસા થઇ આવે છે. પાણીના ગરણાં ખરાબર રા વાં, ઘર સાફસુફે રખાવવુ, મુરબ્બા વિગેરે રસેાવાળાં ઠામેાને ઉપયોગ પૂર્વક માંધ વા એ ઘરની બાબતે ધઇ, એવી રીતે ચાલતાં, ઉડતાં, બેસતાં ઉપયેગ રાખવા બેદરકારીથી થતી હિંસાના પ્રતિબંધ ત: થઇ જાય છે. ઉપરાંત આપણા દાસદ ની ઘાડા ગાય ભેશ આદિના સબંધમાં બેદરકાર રહેવાથી ભેંશ વિગેરેને વખા ખૈરાક ન મળવાથી હિંસા થાય એ સર્વના સમાવેશ આ પ્રમાહિંસામાં થાય કહિ સા—રાંધવા આદિ નિમિત્તે અનિવાર્ય પણે હિંસા કરવી પડે તે

Page #25

દુઃખિતેવુ કુરૂ દર્યાં.
૧૬૩
કહિંસા કહેવામાં આવે છે. પ્રથમના ત્રણ પ્રકારની હિંસાનું નિવારણ થઈ શકે તેમ છે, ચાથા પ્રકારના ત્યાગ વ્યવહારૂ ગૃહસ્થજીવનમાં થવા શકય નથી. કેમકે અનિવાર્ય કારણેાથી તે હિંસા થાય છે.
હિંસાના વિષયમાં ઘણી લખાણુ હદ સુધી ઉપયોગ રાખવાની જરૂર છે. આ સબંધમાં પ્રાણી જેમ વધારે લક્ષ્ય આપે તેમ હિંસાના ઘણા પ્રસંગેા તે દૂર રાખી શકે તેમ છે. વ્યવહારૂ જીવનવાળાએ ( ગૃહસ્થે ) છેલ્લામાં છેલ્લી હદે કેટલી દયા પાળવીજ જોઇએ તેના નિર્ણય કરવા સારૂ એક ગણતરી શાસ્ત્રકારે ખતાવી છે. આથી સાધુજીવન અને ગૃહસ્થજીવનના તફાવતને ધ્યાનમાં રાખી છેવટે ગૃહસ્થે કેટલા ઉપયેગ આ વિષયમાં રાખવાજ જોઇએ તે બતાવતાં તેઓ કહે છે કે સાધુએ વીસવસા દયા પાળવી અને શ્રાવકે સવા વસા ફયા પાળવી, એટલે સાધુએ સે। ટકા અથવા આખા રૂપિયા દયા પાળવી તેા ગૃહસ્થે સવા છ ટકા અથવા એક આના કયા પાળવી. આ તફાવત જીવનના સયેગા અને નિયમના ફેરફારને લીધે ઉત્પન્ન થયા છે. આપણે એ બાબત સંક્ષેપમાં વિચારી જઇએ.
પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ અને વાયુના સૂક્ષ્મ અને બાદર જીવા અસંખ્ય હોય છે. સૂક્ષ્મ આદર વનસ્પતિ જીવા અનત છે અનેસુક્ષ્મ જીવા સ જગાએ ભરેલા છે. તેને શસ્રના ઉપઘાત લાગતા નથી, તેની વાત બાજુ ઉપર રાખીએ તેા માકીના પાંચે પ્રકારના એક ઇન્દ્રિયવાળા આદર જીવા તેમજ કે ત્રણ ચાર અને પાંચ ઇંદ્રિયવાળા સર્વ જીવાની સા
એ સંપૂર્ણ દયા પાળે છે અને તેમાં કાઈપણ પ્રકારે પાતાથી અને ત્યાં સુધી સ્ખલના થવા દેતા નથી. કદાચ હાલતાં ચાલતાં કાંઇ હિંસા થઇ જાય તે પણ ત્યાં અનુબંધ દયા ખાવી જાય છે, કારણ કે સાધુની પ્રવૃત્તિ આત્મહિતને અંગે કાંતા આત્મિકવ્યાપારમાં અથવા પરહિતસાધન જોડવામાંજ હાય છે અને દયામાં આશય ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવાનુ હાવાથી તેઓના વન અને સ ંચાગાને લઇને સ પ્રકારની ઢયા પાળવાનુ તેએથી અની શકે છે. તેઓને રાંધવા-વ્યાપાર કરવા આદિના નિષેધ હોવાથી તેઓથી સર્વ પ્રકારની દયા પાળવાનુ ખની શકે છે.
વ્યવહારૂ માણસને તેમ થઈ શકતુ નથી. તેને વ્યવહાર ચલાવવાને અગે અનેક આરંભ કરવા પડે છે અને વ્યાપારા આદરવા પડે છે, આથી સંચાગાનુસાર દાની મમતમાં તેને ઓછા ટકા મળે છે, ઉપર જે એક ઇંદ્રિયવાળા પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ જણાવ્યા તેને ‘સ્થાવર’ કહેવામાં આવે છે. એ સ્થાવર જીવાની હિંસાના ત્યાગ ગૃહસ્થથી અથવા વ્યવહારૂ પ્રાણીથી થઈ શકતા નથી, એ ત્રણ ચાર ને પાંચ ઇંદ્રિયવાળા જીવાને ‘ત્રસ’ જીવા કહેવામાં આવે છે. વ્યાપારને અંગે,
'

Page #26

૧૬૪
જૈન ધમ પ્રકાશ.
ખાવા પીવાને અંગે, રાંધવાને અંગે, જવા આવવાને અંગે સ્થાવરની હિંસાનો ત્યાગ શ્રાવકથી થઈ શકતો નથી, તેના સંચગજ એવા છે કે તેનાથી તે બાબત દૂર કરી શકાય નહિ. મુસાફરીમાં વાહનોનો ઉપયોગ કરતાં, શાક સમારતાં, ધંધે ચલાવતાં કે વસ્તુ વેચતાં હોતાં આ સ્થાવર નાની કિ તેને અનિવાર્ય છે. આથી રા જીવનને અહિંસાના સો ટકા અથવા માર્ક આપવામાં આવે અથવા વીશ વસા આપવામાં આવે તો ગૃહસ્થની દયાને પ૦ ટકા અથવા માર્ક મળે અથવા આપણી શાસ્ત્રીય પરિચિત ભાષામાં બેલીએ તો ૧૦ વસા તેના ઓછા થઈ ગયા.
ગૃહસ્થ સવા વસે દયા પાળી શકે, એમ કહ્યું છે તેને અંગે એટલી હકીકત ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે ત્રણ અને તે સંકલ્પીને મારી નાખવાના ઈરાદાથી ન મારે, પણ પિતાને વ્યવહારને અંગે અનેક પ્રકારના આરંભ કરવા પડે તેમાં ત્રસ જીનો પણ વિનાશ થઈ જાય, તેને માટે ઉપગ રાખે, પણ તેની દયા તેનાથી મળી શકે નહિ. શાખ બાફતાં ઈયળ આવી જાય, કે પાણું ગળતાં પૂર રહી જાય તો તે તેને અનિવાર્ય છે, એની જ રીતે વ્યાપારને અંગે અનેક ત્રસ જીવોનો નાશ થઈ જાય તેમાં તેનો ઉપાય રહેતો નથી. દાણાના કે ગોળના વ્યાપારીને, ખાંડ સાકરના વ્યાપારીને, મીલ ચલાવનારને અથવા સંક્ષેપમાં કહીએ તો કોઈ પણ ધંધો કરનારને ત્રસ જીની હિંસા આરંભ સમારંભને અંગે થઈ જાય છે. ત્રસ જીવની ગૃહસ્થ રક્ષા કરે તે માત્ર સંકલ્પથી કરી શકે એટલી જ વાત રહી, પણ આરંભ સમારંભને અંગે સની હિંસા થઈ જાય તેમાં તેના સગાનુસાર માત્ર તે ઉપયોગજ રાખી શકે, પણ તેવી હિંસાનું તેનાથી સર્વથા નિવારણ થઈ શકે નહિ. સાધુને તો કઈ વાતનો આરંભ કરવાની આજ્ઞા નથી. આ પ્રમાણે હોવાથી ગૃહસ્થ ત્રસ જીવની હિંસા કરે નહિ તેમાં પણ પાછો વિભાગ પડી ગયે. ગૃહસ્થ સંકલ્પ પૂર્વક હિંસા ન કરે, પણ આરંભને અને ત્રસ જીવની હિંસા થઈ જાય. આથી જ માર્ક ના ૨૫ થઈ ગયા અથવા ત્રસ સંબંધી દશ વસાના પાંચ વસા થઈ ગયા. વસ જીને સંકલ્પ કરી મારે નહિ, આરંભને અંગે મરી જાય તેમાં તેનો ઉપાય નથી. આટલી હદ સુધી આપણે આવ્યા. હજુ પણ આ ક્ષેત્ર સંકેચાતું જશે.
- ત્રસ જીવોને સંકલ્પ પૂર્વક ગૃહસ્થ મારે નહિ, આરંભને અંગે મરી જાય તે અનિવાર્ય હોવાથી તેના સંબંધમાં નિયમ તરીકે પ્રતિબંધ થઈ શકે નહિ. હવે સંક૯૫ પૂર્વક નહિ મારવાના ત્રસ જીવોમાં પણ કેટલાકે આ પ્રાણીનો ગુન્હોઅપરાધ કર્યો હોય તેને ગુહસ્થને મારવા પડે છે. ઘરમાં ચાર પેઠા છે, વસ્તુઓ લઈ જાય છે અને ભિખારી બનાવે તેમ છે. જે વખતે હથિયાર હાથમાં હતાં તે વખતે પિતાની જાતને બચાવ કરવા કે પોતાના માલનો બચાવ કરવા અનેક રીતે તેને

Page #27

દુઃખિતેવુ કુરૂ દયાં.
૧૬૫
ઉપયોગ થઈ શકતા, એવીજ રીતે પેાતાની સ્ત્રી સાથે દુરાચાર સેવનાર, પેાતાને સમ્ર ઈન્ત કરનાર અથવા ઈજા કરવાના ઉઘાડા ઈરાદો બતાવનાર, પેાતાની સામે કોભાંડ રચી હેરાનગતિ કરનારના સંબંધમાં ગૃહસ્થ એકદમ પોતાથી અને તેટલુ હાથોહાથ કાગ લઈ શકે છે, ખુન કરવા આવનારને કાલે રાવારે સા કરાવશુ એવા વિચારમાં કદાચ પેાતાનાજ પ્રાણુ જાય; અત્યારે આપણી પાસે સ્વખચાવનાં સાધના નથી તેથી આ ખામતની કિંમત આવે નહિં, પણ કહેવાની હકીકત એ છે કે અપરાધી ત્રસ જીવેાના સંબંધમાં ગૃહસ્થ દયા પાળી શકતા નથી, લડાઈમાં તેને લડવા જવુ પડે અને ત્યાં બંદુક કે તરવારને ઉપયોગ ન કરતાં તે માત્ર ઝાલીને ઉભે રહે તે। કાંતો તે નામ ગણાય છે અથવા બહુ ઘેાડા વખતમાં તેા જમીનપર પટકાઈ પડે છે. આથી સંકલ્પપૂર્વક ત્રસ જીવની દયા પાળવાની ગૃહસ્થના સબંધમાં વાતચીત કરી તે પણ નિરપરાધી ત્રસ જીવા માટે અને છે, અપરાધી માટે ગુરુસ્થથી નિયમ થઇ શકતા નથી. દીર્ઘદષ્ટિવાળા પુરૂષાનુ આમાં કેટલુ ઠંડાપણ છે તે પણ જરા વિચારી લેવા જેવુ છે. સાધુએ તે અપરાધી અને નિરપરાધી ઉપર સમાન નજરવાળા હેાય છે, તેથી તેના સંબધમાં આવેા સવાલજ ઉઠતા નથી. આથી પચીશ ટકા બાકી રહ્યા હતા તેમાંથી પણ અડધા જતા રહ્યા, એટલે ગૃહસ્થને સાધુના પ્રમાણમાં સાડાબાર ટકા અથવા અઢી વસા દયા ખાકી રહી. અહીં સુધી ગૃહસ્થને અંગે આપણે એટલા નિયમપર આવ્યા કે તે “ સકલ્પપૂર્વક નિરપરાધી ત્રસ જીવને હણે નહિ.
29
આવી રીતે સકલ્પપૂર્વક નિરપરાધી ત્રસ જીવના સંબંધમાં ગૃહસ્થ યા પાળે તેમાં પણ કેટલેાક અપવાદ સેવવા પડે છે. ગૃહસ્થને એવા કારણા-પ્રસંગા આવે છે કે તે સંકલ્પથી નિરપરાધી ત્રસ જીવ હાય તેની હિંસાને પણ્ સથા નિષેધ કરી શકતા નથી. દાખલા તરીકે પોતાના ઘેાડા, ઉંટ, ખળઢ ઉપર સ્વારી કરતાં, તેને ચલાવતાં તેમને દુ:ખ આપવુ પડે, તે એટલી શકે નહિ તેથી ન ચાલવાનું કારણ સમજ્યા વગર માત્ર તેને ઉતાવળથી ચલાવવા ખાતર મારવા પડે; શરીરમાં વ્યાધિને અંગે ખસ, દરાજ, ક્રમી વિગેરે જીવા થઈ ગયા હોય તેઓના સમધમાં ઉપચાર કરી તેઓને શરીરથી દૂર કરવા જતા ત્રસ જીવાના ઘાત થઈ જાય તે અનિવાર્ય છે; પોતાના બાગ અગીચા હાય તેને સુધારતાં અનેક નિરપરાધી ત્રસ જીવાનેા પણ નાશ થઈ જાય; પેાતાના ખેતરમાં અનાજ વાવતાં, ૩પાવતાં અને નકામા છેડવાનુ નિદણુ કરતાં અનેક ત્રસ જીવેાના નાશ થઇ જાય એ સર્વ કારણને લઈને હિંસા અનિવાર્ય થઈ પડે છે. આવી રીતે સંકલ્પપૂર્વક નિરપરાધી ત્રસ જીવાને ન મારે એમ કહ્યું તેમાં પણુ ગૃહસ્થ તરીકેની પેાતા તરફની,

Page #28

જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
કુટુંબ તરફની, શરીર તરફની અને બીજી ફરજ બજાવતાં અને ધનપ્રાપ્તિને અંગે કારણ ઉત્પન્ન થતાં હિંસા થઈ જાય તે માટે તેને પ્રતિબંધ નથી. આથી અઢી વસા અધવા સાડાબાર ટકા દયા ઉપર બતાવવામાં આવી હતી તેમાં પણ કારણવશાત્ તેને અપવાદસેવો પડે, એટલે હવે તેને સવા વરા અથવા રાવળ ટકા દયા બાકી રહી. સાધુ તે સર્વ જીવો-પછી તે અપરાધી હોય કે નિરપરાધી હોય, તેને મારવાનું કાંઈ કારણે આવી પડે તો પણ તેના સંબંધમાં બીજે વિચાર કર્યા વગર દયાજ પાળે ત્યારે ગૃહસ્થને તેના સંગ પ્રમાણે એટલે નિયમ જણાવ્યું છે કે તે “ સંકલ્પ પૂર્વ નિરપરાધી જીવની કારણ વગર હિંસા કરે નહિ.” આવી રીતે સવા વસ દયા ગૃહસ્થને માટે કહેવામાં આવેલ છે. તેને આશય સમજાય હશે.
વિવેક પૂર્વક ક્ષમાને આદરવાની ઘણી જરૂર છે. આ સંસારમાં પ્રાણીનું મુખ્ય કર્તવ્ય એ છે કે તેણે પિતાથી બને તેટલો પિતાની ઉત્ક્રાંતિનો વિચાર કરછે અને તેવા વિચારને અંગે અન્ય પ્રાણીઓને પોતાની જેવાજ જાણવા. જ્યારે એમ સમજવામાં આવે કે અન્ય પ્રાણીઓનો આત્મા, પિતાને આત્મા અને મોક્ષસ્થ પરમાત્માને આત્મા એક સરખાજ છે, જ્યારે સમજાયું કે પોતાને અત્યારે અનુકુળતા કાંઈક વધારે છે પણ આગળ વધે તો પિતાનો અને સામાન્ય નાના જીવનો આત્મા પણ મોક્ષ જઈ શકે તેવો છે, જ્યારે સમજાય કે પરમાત્માના આત્મિક ગુણો પ્રગટ થયેલા છે, પોતાના અને બીજા સંસારી જીવોના ઢંકાઈ રહેલા છે પણ એટલો તફાવત બાદ કરીએ તે સર્વ સરખા છે, તો પછી એવા અન્ય પ્રાણના પ્રાણનો અને આત્માનો વિયોગ પિતાથી બને ત્યાં સુધી ન કરાવવું એ સહજ વિચાર આવે તેમ છે. આવી રીતના વિચારને પરિણામે પછી પોતાના સહજ કે વધારે દોષ કરનાર ઉપર પણ ક્ષમા આવે છે અને એમ થાય એટલે આ પ્રાણીની ચેતના આગળ પ્રગતિ કરતી જાય છે. ક્ષમા (દ્વિતીય સૌજન્ય) ના વિષયમાં આ બાબતપર ઘણું લંબાણ વિવેચન કરેલું હોવાથી અત્ર તેનું પુનરાવર્તન ન કરતાં માત્ર એટલું જ જણાવવામાં આવે છે કે જીવવધ ત્યાગની સાથે જ્યારે “ક્ષમા” જોડાયેલી હોય છે ત્યારે બહુ સારી રીતે ચેતના વ્યક્ત થાય છે અને એ બાબતમાં ધીમે ધીમે પ્રગતિ કરતાં પ્રાણી બહુ લાભ મેળવે છે. વિવેક રાજાની પુત્રી ક્ષમા સાથે વિવાહ કરતાં હિંસા નામની બલા કેવી રીતે દૂર થાય છે તે સંબંધમાં બહુ વિરતારથી વિવેચન શ્રી ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચો કથાના ત્રીજી પ્રસ્તાવમાં શ્રી સિદ્ધર્ષિ ગણિરએ કર્યું છે તે વાંચવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે.
મરવાથી પ્રાણી બહુ ડરે છે એટલું જ નહિ પણ મરણ વખત પીડા પણ બહુજ થાય છે. શરીર ઉપર આ પ્રાણીને તે અવસરે એટલી બધી મમતા થઈ જાય.

Page #29

દુખિતેવુ કુરુ દયા.
છે કે તેને છોડવું ગમતું નથી અને એ ઉપરાંત તેની સાથે એટલે તાદામ્ય સંબંધ થઈ ગયેલો છે કે તેને છોડતાં છોડતાં બહુ વ્યથા થાય છે. આખા શરીરના પ્રત્યેક રોમેરોમ પર તપાવેલી સેઈએ ભેંકતાં પીડા થાય તેથી આઠ ગણી પીડા મરણ સમયે પ્રાણીને થાય છે એમ વિશિષ્ટ જ્ઞાનીઓ જ્ઞાન દ્વારા જોઈ જાણીને કહી ગયા છે તેથી અહિંસાના સંબંધમાં ખાસ ધ્યાન રાખવાની બહુ જરૂર છે. આપણા ને જેવાં આપણાં પ્રાણ વહાલાં છે તેવા અન્ય પ્રાણુઓને પોતાનાં પ્રાણુ વહાલાં છે. અવ્યક્ત ચેતનાવાળા અથવા મન વગરના જીવોને પણ મરણ સમયે પીડા બહુ થાય છે તેમને તેવી પીડા કરવાને આપણને કોઈ પણ પ્રકારે હક પ્રાપ્ત થતો નથી દયાના સંબંધમાં બહુ સંભાળ રાખી અન્ય જીવને પિતાની સમાન ગણું ન મળી શકે તેવી દયાના સંબંધમાં મનમાં ખેદ રાખી ઉપયોગ પૂર્વક વર્તવું. ખાવાપીવાને અંગે, ન્હાવાને અંગે, જવા આવવાને અંગે, વ્યાપારને અંગે, અનિવાર્ય હિંસાના સંબંધમાં પણ ઉપગ રાખવાથી બહુ ફેર પડે છે તેથી તે સંબંધમાં ઉપયોગ રાખવાની બહુ જરૂર છે.
ઈરાદા પૂર્વક પંચેંદ્રિય જીને મારી મરાવી તેઓના માંસનું ભક્ષણ કરવું, માછલીઓ ખાવી, ઈંડાં ખાવાં એ સ્પષ્ટ રીતે ગેરવાજબી છે. એથી જીવહિંસા થાય એ ઉપરાંત ખાનારની મનોવૃત્તિ અત્યંત ખરાબ થાય છે, સાત્વિક પ્રકૃતિ ટળી જઈ તામસી વૃત્તિ થાય છે અને એ એટલા માટે તફાવત છે કે એથી આખા જીવનપર મોટી અસર થાય છે. એક જ કામ સાત્વિક વૃત્તિને પ્રાણ કરે અને તેવુંજ કાર્ય તામસી વૃત્તિવાળો માણ કરે તેમાં બહુ મોટો તફાવત પડે છે. સાત્વિક માણસ શાંતપણે પરિણામ તરફ દૂર સુધી નજર રાખી શકે છે ત્યારે તામસી માણસ ખાસ શુંચવણના પ્રસંગે આવતાં કાંતો ગભરાઈ જાય છે અથવા ગોટાળો કરી મૂકે છે. બાકી એક જીવને પણ મરણની પીડામાંથી બચાવતી વખતે જે આનંદ થાય છે તેનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે.
આવી અનેક રીતે વિચારતાં એમ સહજ જણાઈ આવે છે કે દયા રાખવી એ આ પ્રાણુની ખાસ ફરજ છે, અન્ય પ્રાણીને જીવ લેવાને તેને અધિકાર નથી, એટલું જ નહિ પણ તેમ કરવા જતાં પોતાની મનોવૃત્તિને તે એટલી ખરાબ કરી મૂકે છે કે તેને બહુ પસ્તાવું પડે છે. અને તેમ કરવાથી તેની પોતાની પ્રગતિ અટકાવવા ઉપરાંત તે પાછો પડી જાય છે, સાધ્ય તરફ આગળ ન વધવાને પરિણામે સંસારમાં રખડ્યા કરે છે અને અનેક અનર્થોને સહન કરે છે. મનોવૃત્તિમાં નિર્મળ તત્ત્વ દાખલ થયા પછી તેની અસર બીજાં પાપ ઉપર જરૂર થાય છે અને આખરે સદ્દગુણો વિશાળ, સીધે અને સરલ માર્ગ મૂકી દઈ તે અતિ નિંદ્ય અધમ માર્ગ પર વધતો જાય છે. આવી રીતે પ્રાણીને અધઃપાત થાય છે.
અપૂર્ણ.

Page #30

૧૬૮
ન ધર્મ પ્રકાશ
નિગમત્તિ.
ગયા ફાગુન માસના અંકમાં જ્યારે “ભક્તિને મિષે થતી આશાતનાઓ”ને લેખ લખવામાં આવે ત્યારે કેટલાએક બંધુઓ તરફથી એવી માગણી થઈ હતી કે એ લેખની સાથે–તેની પુષ્ટીમાં ભક્તિ કેવી રીતે કરવી તે સંબંધી લેખની પણ આવશ્યકતા છે. કારણ કે કેટલાએક સુજ્ઞ બંધુઓ તો રસદરહુ લેખ ઉપરથી જ ભક્તિને પ્રકાર સમજી શકે છે, પણ કેટલાએક સરલ છે માટે સ્પષ્ટપણે ભક્તિનું જ પ્રતિપાદન કરનાર લેખની આવશ્યકતા છે. આવી માગણી ઉપરથી આ લેખ લખવાની પ્રવૃત્તિ થઈ છે.
તીર્થકર મહારાજા આપણા પરમ ઉપકારી છે, આપણને મોક્ષને શુદ્ધ માર્ગ બતાવનારા છે અને સર્વ દોષ વિમુક્ત હવા સાથે સર્વ ગુણસંયુક્ત છે. એવા પરમાત્માની ભક્તિ, વંદન, નમન, પૂજન અને સ્તવનાદિવડે થાય છે. તેમ કરવાને પ્રથમ હેતુ એ છે કે ઉપકારીનો ઉપકાર માનવો એ કૃતજ્ઞતા છે. ઉપકાર માન્ય ત્યારે જ કહી શકાય કે યથાશક્તિ-શક્તિને કિંચિત્ પણ ગોપવ્યા સિવાય તેની ભક્તિ કરવામાં આવે. બીજે હેતુ તેઓ શુદ્ધ માર્ગોપદેશક છે તે છે. આ જીવે અને ઘાપિ પર્યત અશુદ્ધ મોપદેશકે બતાવેલા માર્ગે ચાલીને જ સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યું છે. જેઓને પોતાને જ શુદ્ધ માર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ ન હોય તે અન્યને શુદ્ધ માર્ગ ક્યાંથી બતાવે ? લાકક દે અને લોકિક ગુરૂઓ પોતેજ શુદ્ધ માર્ગના અનભિજ્ઞ પણાથી હજુ સંસારમાં લટકતા છે, તેઓ શુદ્ધ માગોપદેશકપણાને દાવો કરતા હોય–કરે છે તે તે મિથ્યાભિમાન છે. જ્યાંસુધી સર્વથા રાગદ્વેષને ક્ષય ન થાયવીતરાગપણું પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાંસુધી ખરેખર શુદ્ધ માર્ગ બતાવી શકાતોજ નથી. કારણ કે અર્વાપણું જ્યાંસુધી હોય ત્યાંસુધી સંપૂર્ણ શુદ્વમાર્ગ કહી શકાય નહીં અને ખરું સર્વરૂપણું વીતરાગ દશામાં જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. પરમાત્માની ભક્તિને આ બીજો હેતુ છે. ત્રીજે હેતુ તેઓ સર્વ ગુણસંપન્ન છે–અનંતગુણોના સ્વામી છેતે સાથેજ સર્વ દોષથી સર્વથા નિમુક્ત છે. એવા પરમાત્માની ભક્તિ આપણે આ ભામાં પણ તેવા ગુણે પ્રકટ કરે છે. ગુણીની ભક્તિ ગુણ નિષ્પન્ન કરે છે એ વાત શાસ્ત્રસિદ્ધ છે. આ ત્રણ હેતુ મુખ્ય છે. બીજા પણ પરમાત્માની ભક્તિના અનેક હેતુઓ છે. આટલા ઉપરથી એ પરમાત્મા ભક્તિ કરવા યોગ્ય છે અને ભક્તિ કરી તે આપણ અનિવાર્ય ફરજ છે, તો હવે ભક્તિ કેવી રીતે કરવી? તેનો વિચાર કરીએ
ઉપર કહેવાઈ ગયું છે કે પરમાત્માની અથવા કોઈપણ શ્રેષ્ઠ ગુણવાનની ભક્તિ

Page #31

જિનરાજ ભક્તિ.
વંદન, નમન, પૂજન અને સ્તવનાદિવડે થાય છે. પરમાત્માની ભક્તિ કેમ કરવી? તે ચૈત્યવંદન ભાષાદિમાં બહુ સારી રીતે બતાવેલ છે તે ઉપરથી સંક્ષેપમાં અહીં બતાવવામાં આવે છે.
પરમાત્મા સાક્ષાત્ તો આ કાળે વર્તતા નથી એટલે તેમની ભક્તિના પ્રકાર ચિંતવતા તેમની મૂત્તિની ભક્તિ કરવી, તેમના ગુણાનુવાદ કરવા અને તેમની આજ્ઞાનું યથાશક્તિ પ્રતિપાલન કરવું. આ ત્રણ પ્રકાર ભક્તિસૂચક દષ્ટિએ પડે છે. ભક્તિ બહુમાનની અંદર દર્શન પૂજનનો સમાવેશ થાય છે. પરમાત્માની મૂર્તિ કે જે આ જીવને આત્મહિત સાધવામાં પરમ આલંબનભૂત છે તેમના ત્રણ કાળ દર્શન અને ત્રણ કાળ પૂજન કરવાનું શાસ્ત્રમાં કહેલું છે, પ્રભાતે દર્શન કરવા જતાં તે સાથે જ વાસક્ષેપવડે પૂજન કરાય છે, મધ્યાન્હના દર્શન વખતે અષ્ટપ્રકારે પૂજન કરાય છે અને સંધ્યાના દર્શન વખતે ધૂપદીપાદિવડે પૂજન થાય છે. આ ત્રણે વખત દર્શન પૂજનની સાથેજ ચૈત્યવંદનાદિ ભાવપૂજા તો કરવાની જ છે. કારણ કે દ્રવ્યપૂજા ભાવપૂજાને નિમિત્તેજ કરવામાં આવે છે. દ્રવ્યવિના ભાવની નિષ્પત્તિ સંસારી જીવને થઈ શકતી નથી, તેથી દ્રવ્યપૂજનની આવશ્યકતા છે. પરંતુ તે સાથે ભાવપૂજાને ભૂલી જવાની નથી કારણ કે દ્રવ્યપૂજા તે પરિમિત ફળને આપનારી છે અને ભાવપૂજા અપરિમિત ફળની દાતા છે,
દર્શન કે પૂજન કરવા જતી વખત પાંચ અભિગમને સાચવવા અને દશ ત્રિીક જાળવવા આ મુખ્ય ધ્યાનમાં રાખવાનું છે, તેની અંદર ભક્તિના તમામ પ્રકારનો સમાવેશ થઈ જાય છે. દર્શન કરવા માટે ઘરથી નીકળતાં અને માર્ગે ચાલતાં જે ફળ શાસ્ત્રકારે બતાવેલ છે તે માત્ર દર્શન પૂજન સંબંધી અથવા પરમાત્માના ગુણો સં. બંધી વિચાર કરતાં કરતાં એકચિત્તે ચાલ્યા જનાર માટે છે. માગે અનેક વ્યવસાય કરતાં, અનેક પ્રકારની વિકથાઓ કરતે, અનેક પ્રકારના આરંભસરંભ કરવાની આજ્ઞા આપતો જિનમંદિરે જાય તેને માટે એ ફળની પ્રાપ્તિ સમજવી નહીં. પ્રભાતે દર્શન કરવા જનારે સર્વ સ્નાન કરીને જવાની અપેક્ષા નથી, પરંતુ હાથ પગ વિગેરે અશુદ્ધ થયેલ શરીરના ભાગને જળવડે શુદ્ધ કરીને જવાની જરૂર છે. સંધ્યાકાળે પણ તે હકીકત ધ્યાનમાં રાખવાની છે. તે બંને વખતે પ્રભુની અંગ પૂજા કરવાની ન હોવાથી સર્વ સ્નાનની અપેક્ષા નથી. મધ્યાહે તે અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવાની છે તેથી તે વખતે તે બનતા સુધી પિતાને ઘરેથી જ સ્નાન કરી, શુદ્ધ થઈ, શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરી, માગમાં અપવિત્ર વસ્તુ કે મનુષ્ય માયા પશુ વિગેરેનો સંસર્ગ ન થાય તેવા ઉપયોગ પૂર્વક જિનમંદિરે જવાનું છે. સ્નાન કરવાનું સ્થળ છવાકુળ ન જોઈએ, સચિત્ત માટી વિગેરેવાળું ન જોઈએ, તડકે આવે તેવું અને પાણી સુકાઈ જાય તેવું જોઈએ,

Page #32

૧૭૦
જેને ધમ પ્રકાશ
એવે સ્થળે ચાર પાયાવાળા બાજોઠ ઉપર બેસી કાંઈક ઉણ જળવડે આખું શરીર બરાબર સાફ થાય તેવી રીતે હાથ વડે ઘસીને પરિમિત જળથી સ્નાન કરવું જે ઈએ. તે વખતે કેશ, કંઠ, કપાળ, કક્ષા, કાંડા, કટ વિગેરે બરાબર સ્વચ્છ કરવા જોઈએ. અને હાઈને તરતજ સારા સુંવાળા પણ પાણી ચુસે તેવા ટુવાલવડે શરીર ઘસીને નિર્જળ કરવું જોઈએ. પછી પૂજાના વસ્ત્ર પહેય અગાઉ એક ઉનનું વસ (ધાબળી વિગેરે ) પહેરવું કે જેથી શરીર બરાબર નિર્જળ થાય. પૂજાના વસ્ત્ર બનતા સુધી વેત જોઈએ અને નિર્મળ-સ્વચ્છ જોઈએ. આ વસ્ત્રો પૂજા કર્યા પછી દરરોજ ધોવાય તેવી વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. તે કારણને લઈને દરરોજને માટે સુતરના વસ્ત્રો હોય તો તે વધારે અનુકૂળ જણાય છે. બાકી શ્રીમંતોને તે રેશમી વસ્ત્રો પણ દરરોજ ઘેવરાવે તેવા રાખે તો અટકે તેમ નથી.
આવાં વસ્ત્ર પહેરી, અષ્ટપુટ મુખકેશ બાંધી, પૂજાના ઉપકરણે સાથે લઈ જિનમંદિરે જવું. મુખકેશ અંગ પૂજા વખતે જ માત્ર બાંધવાનું ન સમજવું પણ જયાં સુધી ગર્ભગૃહમાં રહેવું ત્યાં સુધી તે રાખવો જોઈએ, કારણ કે ગર્ભગૃહમાં ઉ ઘાડે મુખે બોલવાથી દુર્ગધી વાસ નીકળે છે અને થુંક પણ ઉડે છે. તેથી ગભારામાંથી બહાર નીકળ્યા પછી મુકેશ છોડ. તે સાથે એટલું ધ્યાનમાં રાખવું કે મુખકેશ બાંધ્યા છતાં પણ પ્રભુની જળ, ચંદન કે પુષ્પ પૂજા કરતાં બોલવાનું નથી. મિનપણે પરમાત્માના ગુણનું ચિંતવન કરતાં અંગપૂજા કરવાની છે. આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી.
૧ ત્રણે કાળના દર્શન કે પૂજન નિમિત્તે જિનમંદિરે જતાં પાંચ અભિગમન સાચવવાં તે આ પ્રમાણે – ૧ સચિત્ત વસ્તુ અને ઉપલંક્ષણથી પોતાના ખોરાકમાં લેવાની કોઈ પણ વસ્તુ જિનમંદિરના ગઢની અંદર લઈ જવી નહીં. જિનપૂજા નિમિત્તની જળ, પુષ્પ, ફળાદિ વસ્તુને માટે નિષેધ સમજવો નહિ. પરંતુ પોતાની શોભાના પુષ્પમાળા
દિ તજી દેવા. ૨ અચિત્ત વસ્તુ-ઉપલક્ષણથી શરીરની શોભાના સાધનો લઈ જવાં. જિનપૂજામાં
આભુષણાદિ તજવાના નથી, પરંતુ રાજચિન્હ તરીકેનો મુગટ કે કલગી વિગેરે હાય
તે તજી દેવાના છે. અથોતું તેવા પદાર્થો જિનમંદિરની બહાર મૂકી જવાના છે. ૩ મનને એકાગ્ર કરવું. ૪ પ્રભુની મૂર્તિ દષ્ટિએ પડે ત્યારથી બે હાથ જોડી રાખવા. ૫ એક વરસનું ઉત્તરાસન કરવું. (આ ઉત્તરાસન ચેત્યવદનાદિ કરતાં ભૂમિ પ્રમાજેવાના પણ ઉપયોગમાં આવે છે. )
આ પાંચ બભિગમન ઉપરાંત રાજાઓને માટે ખગ, છત્ર, મોજડી, મુગટ ને

Page #33

જિનરાજ ભક્તિ.
૧૭૧
ચામર તજી દેવાના કહ્યા છે. તે ઉપરથી આપણે પણ લાકડી, છત્રી, જેડા વિગેરે બહાર તજી દેવાનું સમજવું. મોજાં પહેરીને પણ જિનમંદિરમાં જવું ઘટિત નથી.
૨ આ પ્રમાણેના પાંચ અભિગમન જાળવી, જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં પ્રથમ અગ્રકારે અન્ય સર્વ ગૃહવ્યાપારાદિ ત્યાગ કરવા રૂપ “નિસિહી કહેવી. ત્યાર પછી અન્ય કાર્ય સંબંધી આલાપ સંલાપ પણ કરવો નહીં. જિનમંદિરે દર્શન કરવા આવતી સ્ત્રીઓ, અને રાત્રે જિનમંદિરમાં અગાશી વિગેરેમાં બેસતા પુરૂષોને અન્ય પ્રકારની વાતચિત કરવાને નિષેધ છે. પોતે તેવી પ્રતિજ્ઞા કરીને જ જિનમદિરમાં પ્રવેશ કર્યો છે એ વાત યાદ રાખવી. સ્ત્રીવર્ગ પ્રદક્ષિણા દેતાં તેમજ બહાર નીકળતાં અનેક પ્રકારની સાંસારિક વાતો કરે છે પણ એવી વાતો કરવાથી પરમાત્માની આજ્ઞાન અને પિતાની પ્રતિજ્ઞાન ભંગ થાય છે એ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.
૩ જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કરી પ્રભુની સામે જઈ દૂરથી મુખદર્શન કરી પછી પ્રભુની જમણી બાજુથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવી. આ પ્રદક્ષિણામાં પરમાત્માના ગુણોનું ચિંતવન કરવાનું છે, સ્તુતિરૂપ જે આવડે તે બાલતા ચાલવાની છુટ છે પણ સાથે જીવયતના કરવાની છે, કાંઇપણ અશુચિ પદાર્થાદિકથી આશાતના થતી હોય તો તેનું નિવારણ કરવા કરાવવાનું છે. આ પ્રદક્ષિણાત્રીક ભવભ્રમણ નિવારવા માટે પરમ સાધન છે. પુરૂષવર્ગ માટે તો આ પ્રવૃત્તિ બહળે ભાગે નાશ પામી ગઈ છે, પરંતુ તે ખાસ આદરણીય છે.
૪ ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈને મુખ્ય દ્વારથી રંગમંડપમાં પ્રવેશ કરતાં બીજીવાર નિરિસહી કહેવાની છે, આ નિસિહી જિનમંદિર સંબંધી વ્યાપારના ત્યાગ સૂચક છે. હવે માત્ર નિદર્શન કે જિનપૂજન સંબંધી વ્યાપારજ કરવાનું છે. કદિ અંદર આવ્યા પછી જિનમંદિર સંબંધી કાંઈ કાર્ય લક્ષપર આવે તો રંગમંડપની બહાર જઈને તે કાર્ય કરવું યા કરાવવું. પણ અંદર રહીને હુકમ કરવો નહીં.
- રંગમંડપમાં પ્રવેશ કર્યા પછી ગર્ભગ્રહની નજીક જઈ પુરૂષવગે પ્રભુની જમણી બાજુ ઉભા રહીને અને સ્ત્રીવર્ગે પ્રભુની ડાબી બાજુ ઉભા રહીને દર્શન કરવા. ચૈત્યવંદનાદિ વખતે પણ આ દિશાવિભાગજ સમજ અને રંગમંડપમાંથી નીકળતી વખતે પણ પોતપોતાની દિશાના દ્વારથીજ નીકળવું. બરાબર સામ ભા રહીને તો દર્શન, ચૈત્યવંદનાદિ કરવાનાજ નથી, કારણ કે તેથી બીજા છે નનો અંતરાય પડે છે અને અવિવેક પણ જણાય છે. નીકળવાનું સ્ત્રી પૃથ હોવાથીજ રંગમંડપને ત્રણ દ્વારની સંકળના કરવામાં અને પણ ત્રણ દ્વાર હોય છે. ફક્ત જ્યાં ચામુખ બિંબ પધર ચાર દ્વાર હોય છે.
૬ દર્શન કરતાં પ્રથમ તો અડધું શરીર :

Page #34

મન થમ પ્રકાર
ડીને મસ્તકે લગાડવા અને પછી ખમાસમણ દેતી વખતે બે હાથ, એ ગેાડણુ અને મસ્તક-એ પાંચ અંગ ભૂમિએ લગાડવા. (હાથ અને મસ્તક અધર રાખનારનું ખમાસમણું સાચુ ગણાતુ નથી ) આની અંદર ત્રણે પ્રકારના પ્રણામના સમાવેશ થઈ ય છે.
છ પ્રણામ કરતી વખતે પ્રભુની સ્તુતિ સ ંસ્કૃત, માગધી કે ગુજરાતી લેાક, ગાથા કે વૃત્ત વિગેરેથી કરવી. તે વખતે એકથી માંડીને ૧૦૮ સુધી લાકાદિ કહેતા. પણ તેને ઉચ્ચાર શુદ્ધ કરવા, અર્થનું ખરાખર ચિંતવન કરવું અને પ્રભુની પ્રતિમા સામે અવિચ્છિન્ન છે રાખવી. આ ગીક ચેત્યવંદનાદિ વખતે પણ ધ્યાનમાં રાખવાનુ છે.
૮ દર્શન કરતી વખતે આવ્વુ માત્તુ કે પાછળ નજર કરવી નહીં, પરમાત્યાની સામેજ ષ્ટિ જોડી રાખવી.
૯ ખમાસમણુ દેતી વખતે પગ, ગાણુ ને હાથ મૂકવાની જમીન ઉત્તરાસણના છેડાવડે પ્રમાર્જ વાનુ ધ્યાનમાં રાખવુ.
૬૦ પ્રભાતે ને સાંજે દર્શન કર્યો પછી અંગપૂત કરવાની ન હોવાથી મૂળનાયકજી વિગેરે સર્વે વિમેના મરાબર દર્શન કરીને પ્રભુની સામે પણ જમણી ખાન્ધુએ ગણુ ખમાસમણુ દઇ ચૈત્યવંદનનો પ્રારંભમાં ત્રીજી વાર નિવિદ્દી કહેવી, આ નિસિહી જિનદર્શન યા પૂજાસબંધી વ્યાપારના ત્યાગની સૂચક છે. હવે માત્ર ભાવપૂજાજ કરવાની હાવાથી આહીં દ્રવ્યવૃન્તના ત્યાગ કરવામાં આવે છે. પ્રભુની પાસે અક્ષત, ફળ, નંવેદ્યાદિ ધરવું હોય તે બધું ચૈત્યવદન કર્યાં અગાઉજ ધરી દેવુ. ચૈત્યવંદન કરતાં તે! દ્રવ્યપૂજા સંબંધી કોંઇપણુ પ્રવૃત્તિ કરવાની નથી. તે વખત તે માત્ર પ્રભુની સામે દષ્ટિ હેડી રાખી એક ચિત્તે પ્રભુના ગુણની સ્તુતિ કરવાની છે. આ વખતે ખનતા સુધી પ્રભુની ને પાતાની વચ્ચે કાઈ આડું ન ઉતરે તેવી ગાડવણ બ્લેઇએ. કારણ કે માલુકાના આડાં ઉતરવાથી અવિચ્છિન્ન સૃષ્ટિમાં ને ધ્યાનમાં પણ અંતરાય પડે છે.
૧૧ અક્ષતના સ્વસ્તિક ચાર ગતિના અંતસુચક છે, ત્રણ ઢગલી જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપ રત્નત્રયીના આરાધનની સૂચક છે અને પછી સિદ્ધશિલાની આકૃતિ તે સ્થાનની પ્રાપ્તિની પરમ ઈચ્છાસૂચક છે. આ આકૃતિ કેવી કરવી ? તે સમજવા ચેકગ્ય છે. આ પ્રસ ંગે અક્ષતના અષ્ટમંગળિક પણ આળેખવામાં આવે છે, અથવા નદાવત્ત કરવામાં આવે છે. એની અંદર અત્ સારા અને બનતા સુધી અખંડ !પરવા ચેગ્ય છે. પછી તેનાપર ફળ સૂવુ પણ તે તુચ્છ તે કદી પશુ ન મૂકવુ. સંખ્યા ઘેાડી હોય કે વધારે હેાય પણ ઉત્તમ જાતિનુ સારૂ ધરવું. ત્યારપછી નૈવેદ્ય તરીકે મીઠાઇ પૈકીના કોઈપણ પદા ધરવે તે પણ ચાખે! ધરવે!. ત્યારપછી નિસ્સિહી કહીને ચૈત્યવંદન કરવુ. પૂર્ણ.

Page #35

* કહીદ દેવચંડ ?' પરમપૂ. મુનિ મહારાજે તથા બંધુઓને વિનચ પ્રાર્થના કરવાની
શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી મહારાજના બનાવેલા બધા ગ્રંથે એકત્ર કરી તેનું એ મોટું પુસ્તક છપાવવા ચેજના ચાલે છે. તેઓશ્રીના બનાવેલા નીચે લખ્યા છે જાણવાનાં છે. ૧ સામસાર. ૭ મુનિની પંચલાવના. ૧૩ આણ પ્રવચન માતાની સહી ૨ નયચકસાર. ૮ પનોત્તર
૧૪ પ્રજનની સઝાય. ૩ ચોવીશી. ૯ જ્ઞાનમંજરી ટીકા. ૧૫ નદીપિકા. ૪ વશી. ૧૦ સ્નાત્ર પૂજ, ૧૬ રામકીતની સઝાય. પ બતાવીશી. ૧૧ એકવીશ પ્રકારી પૂા. ૧૭ વીરપ્રભુનું દીવાલીનું સ્તરે ૬ રામગતા.૧૨ નવપદજી પૂરા (ઉલાલા)૧૮ સહસટનું સ્તવન.
એ સિવાયના બીજા કેઈ ગ્રંથ. ટીકા, ટ, નવન, સઝાય, આદિ શ્રીમંત બનાવેલાં આપના જાણવામાં હોય તો તે સંબંધી (બની શકે તેટલી વિગત રાકે, હુક્ત નીચે પડી કરનારને જણાવવા મહેરબાની કરશે. જેથી તે વિષય ગ્રંથમાં દાખલ કરવાનું બની શકે. કીટ્સ હિનલાલ હિરાચંદ. પી.
કરી નું વીર આર. =ી ભાતર બુક બહુજ રસિક તેમજ સરકારનું તાદશ ચિત્ર :રોડપનાર છે. ભુવનભાનુ કેવળીએ પોતાના પૂર્વભવનું સંક્ષિપ્ત ચરિત્ર અને શઝ પાસે કહેલું છે તેનો આ ચરિત્રમાં સમાવેશ છે. ખાસ વાંચવા લાયક છે.
નિવાસી શા. ચુનીલાલ સાકળચાંદની આર્થિક સહારાથી બહાર પાડ અાવેલ છે. લાઇફ બરોને અને જેને સંસાઓને ભેટ આપવામાં આવશે, ટેવ એક ને. કિંમત છ આના. પાકી છાંટ : wiધાવેલ છે.
-
મા એક પૂવથ છે. તેના પાંચ પતાવ છે. તેની અંદર વિજય, . . સફળી, વી વિગેરેના રાંચમાં દા. રસિક કથા રસનાવેલી છે. પ્રથમ

Page #36
*, *, * *, * ':: : :.. - , , , , , *, * * * * * * * : , , , , , લાઇફ મેમ્બરાને ભેટ આ સભાના લાઇફ મેમ્બરને તરતમાં ભેટ તરીકે મોકલવાને મુકરર થયેલી બુકે 4 (શ્રીપાળ રાસ અર્થ રહસ્ય ચુકતશ્રી યુગાદિદેશના ભાષાંતર શ્રી પ્રિયંકર ચરિત્ર ભાષાંતર, તથા શ્રી ભુવનભાનુ કેવળી ચરિત્ર ભાષાંતર) તૈયાર થયેલ છે, તે. થોડા વખતમાં મોકલવામાં આવશે. અધ્યાત્મસાર ટીકા પણ સાથે મોકલશું. વાર્ષિક મેમ્બરને ભેટ, આ સભાના દરેક મેમ્બરને ભેટ તરીકે આપવાને મુકરર થયેલી શ્રીપાળ રાસ, ચુદિદેશના ભાષાંતર અને પ્રિયંકર ચરિત્ર આ ત્રણે બુકો ચડેલી ફી પૂરતા વેલ્યુ થી મોક્લવામાં આવશે. દરેક મેમ્બરોએ તે વેલ્યુ સ્વીકારી લેવાનું ધ્યાનમાં રાખવું. શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશના ગ્રાહકોને ભેટ, પુસ્તક 31-32 માની ભેટ તરીકે યુગાદિદેશના ભાષાંતર અને પ્રિયંકર ચરિત્ર ભાષાંતર-આ બે બુકે આપવાનું મુકરર થયેલું છે, તે તૈયાર થઈ છે. તેથી પુસ્તક ૩૧-૩ર માના લવાજમ ઉપરાંત પાછલા લવાજમ સહીત (લેણું હશે તે) વેલ્યુ થી મોકલવાનું શરૂ કરવામાં આવેલું છે. ગ્રાહકે એ તરતજ તે વેલ્યુ ને સ્વીકાર કરીને એ અને અપૂર્વ પુસ્તકનો લાભ લેવો. વેલ્યુ. પાછું ફેરવવાથી લવાજમ તે આપવું જ પડશે, પરંતુ પછીથી ભેટનો લાભ નહીં મળે. શ્રી પાંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર. અર્થ યુક્ત. ગુજરાતી. આ બુક અમારા તરફધી છપાયેલી નથી. બીજા કેઈએ છપાવેલ પણ તેણે દીલ નહીં ભરવાથી તમામ બુકે અમે ખરીદી લીધી છે, તેની અંદર કવચિવું અદ્ધિ છે. તે બુક પાકા કપડા સાથેના શમિતા બાઈડીંગથી બંધાવી છે. કિંમતના પ્રમાણમાં મુક સારી છે. તેમાં કાગળો લેઝ અને રફ-બે જાતના વપરાયા છે. તેની કિંમત સામાન્ય ખરીદનાર વર્ગ માટે ઝના છ આના અને રફના પાંચ આના રાખી છે. જેનશાળા માટે કે ઈનામ માટે ખરીદનાર સારૂ ચાર આના ને સાડા ત્રણ આના રાખી છે. બહારગામવાળાઓએ પટેજ દરેક બુકે અરધે આને જુદું ગણવું. રસિક સ્તવનાવાળી. (સત્યવંદને, વન, સ્તુતિઓ, સઝાયો વિગેરેને સંગ્રહ.) કિંમત માત્ર બે આના. પોસ્ટેજ જુદું. ખાસ ખરીદ કરે. અધ્યા રસિક બંધુઓ ! અધ્યાત્મ ક૫મ, આનંદધનપા રત્નાવલી ને જેને દષ્ટિએ - ત્રણે કો : રા ખરીદ કરી સાવંત વાંચી લાભ લ્યો. અપૂર્વ બુકે છે. For Private And Personal Use Only