Ganittilakam Savrtuttikam

Author(s): Hiralal R Kapadia
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 148

विरचितम् ]
हीन वर्ग जातिः
६५.
एकच्छेदया ऊनिता" शच्छेदा" वित्यादिना छेद विनिमये यथा [ ३३ ] | एकगुणः स एव । पराङ्के नवगुणा चतुःषष्टिर्जाता षट्सप्तत्यधि ( क ) पञ्चशती नवच्छेदा, (यथा ) (५६) । समहरराशित्वाद् द्वात्रिंशदधि (क) शताष्टकात् षट्सप्तत्यधि (क) पञ्चशतपाते जाता षट्पञ्चाशदधि ( क ) द्विशती नवच्छेदा, यथा {२५१} | तलयोर्द्वयोः पदं - " विषमस मे " त्यादिना मूलं उपरि षोडश, अधश्च ५ त्रयः, यथा ( १ ) | अन्यत्र ऊनाङ्कः षोडश एकच्छेदाः । अन्यस्य प्रागुक्तद्विस्थस्य दलमष्टत्रिलक्षणं “अंशच्छेदा" वित्यादिना विनिमये यथा {' | } | त्रिगुणाः षोडश जाता अष्टचत्वारिंशत्; त्रिगुण एको जातास्त्रयः, यथा { } | एकगुणः पराङ्कः स एव । अनयोर्योगे जाताः षट्पञ्चाशत् त्रिच्छेदाः, यथा ( 9 ) | एतदन्यदलान्वितमृनं प्राग्लिखिततरपदस्य- पोडशकस्य समच्छे- 19 दत्वात् मध्ये क्षिप्तं जाता द्वासप्ततिस्त्रिच्छेदा, यथा ( 23 ) | अनयोस्त्रिभिरपवर्ते उपरि चतुर्विंशतिः, अधकः, यथा (२४) । भागैर्हरत्वात् " कृत्वा परीवर्तन"(१ मित्यादिना ) विपर्यस्तैस्त्रिषोडशभिर्विभक्तम् । त्रयाणां त्रिभिरपवर्ते एकः । चतुर्विंशतेस्त्रिभिरपवर्ते अष्टौ । एतत् कुलिशापवर्तनम्, यथा {६/१६ } | सङ्गुणनाषोडशगुणा अष्टौ अष्टाविंशत्यधि (क) शतम् । एकच्छेदगुण एकः स एव । तद्भक्त- १५ श्राङ्कः स एव लब्धः {१२८) | एतद् गजयूथप्रमाणम् ॥
अस्य घटना - अष्टाविंशत्यधि (क) शतस्याष्टमभागः षोडश, त्रिगुणोऽष्टचत्वारिंशत्, दलीकृतश्चतुर्विंशतिः, विष्कषोडशरहितो जाता अष्टौ । अयं स्वसङ्गुणोsष्टगुणा अष्टौ चतुःषष्टिः पर्वते क्रीडति दृष्टाश्च चतुःषष्टिः, यथा (६४) । अनयोर्योगेऽष्टाविंशत्यधि (क) शतम्, यथा ( २ ) । एवं हीनवर्गजातिः समाप्ता ॥ २० } ।
विपरीतोदेशके करणसूत्रं वृत्तमाह
•
गुणो हरो हरो गुणः, पदं कृतिः कृतिः पदम् । क्षयो धनं धनं क्षयः, प्रतीपके तु दृश्यते ॥ ८३ ॥'
व्याख्या - यत् यत् पृच्छक उद्दिशति गुणनादिकं तत्तद्विपरीतं हरादिकं कार्यमिति विपरीतोद्देशकः । तत्र यो गुणकोऽङ्क उद्दिष्टः स हरो भागदायी कार्यः, २५ यो हरो भागदायी उद्दिष्टः स गुणकः, तथा योऽङ्कः पदं - मूलं स कृतिः - वर्गः, तथा योऽङ्कः कृतिः स पदं मूलं, तथा क्षयो-हीनो योऽङ्कः स धनं मध्यक्षेप्यस्तथा योऽङ्को धनं मध्यक्षेप्यः स क्षयो - हीनः कार्यः इति सम्बन्धः ॥
१ प्रमाणिका । ९ गणित •