Dvadasharnaychakram Part 2

Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah

Page 314

wwwwww
उत्पादस्थितिकल्पः] न्यायागमानुसारिणीव्याख्यासमेतम्
अहेतुतो व्यक्तेरिव वाऽव्यक्तेरपि तद्वत्त्वे नित्यमेव व्यक्तिरव्यक्तिर्वा सर्वस्य स्यात् , परिणामान्नैवमिति चेन्न, उक्तदोषतुल्यत्वात् , एवं तावदुत्पादविनाशयोः संयोगेनायं विकल्पः सप्रसंगपरिहारप्रच!ऽभिहितः, तथा वक्ष्यमाणेषु समानः प्रचर्चा द्रष्टव्यः ।
(अहेतुत इति) अहेतुतो वा व्यक्ते[रि]वाव्यक्तेरपि तद्वत्त्वे तेन तुल्यं तद्वत् , तस्य भावस्तद्वत्ता व्यक्तिवद्भाव इत्यर्थः, कथं ? यथा व्यक्तिनिर्हेतुका तथैवाव्यक्तिरपि निर्हेतुका, ततः किमिति चेदुच्यते- 6 नित्यमेव व्यक्तिरव्यक्तिर्वा सर्वस्य स्यात् , निर्हेतुकत्वात् , मृवस्थायां घटाव्यक्तिवद्धटावस्थायामव्यक्तिघंटस्य स्यात् , घटावस्थायां घटव्यक्तिवत् मृदवस्थायां व्यक्तिः स्यात् , मृत्पिण्डे घटव्यक्तिवत् गगनेऽपि. स्यात् , वियत्यव्यक्तिवन्मृद्यप्यव्यक्तिर्वा स्यादित्यादि, परिणामान्नैवमिति चेत् स्यान्मतं यथा त्वयोक्तं न तथा भवितुमर्हति परिणामाभ्युपगमात्, अवस्थितस्य द्रव्यस्य धर्मान्तरनिवृत्ती धर्मान्तरापत्तिः परिणाम:, : तस्मान्मृत्पिण्डशिवकादिपरिणामैः स्थित्युत्पत्तिविनाशा भविष्यन्ति, न निर्हेतुकाः, तस्मादेव परिणामात् 10 व्यक्त्यव्यक्ती च स्त इति, एतदपि न, उक्तदोषतुल्यत्वात् , य एतेऽस्माभिर्भावस्वावस्थात्वपक्षे च भिन्नाभिन्नात्मकद्वैधे दोषा उक्तास्ते तुल्या एव परिणामपक्षेऽपि द्रष्टव्याः, परिणामावस्थयोः श्रुतिमात्रभेदात् , उत्पत्तेः प्रादुर्भावत्वात् , विनाश[स्य] निवृत्तित्वात् अवस्थितस्येति च [व] शब्देनैव स्थितिवचनात् , परिणामोच्चारणेन च नन्वेवमुभयमप्यवस्त्वित्यादिरादितो ग्रन्थो योज्यो यावदयमेवावधिरिति, तस्मादपरिहारः परिणामः, एवं तावदुत्पादविनाशयोः संयोगेनायं विकल्पः सप्रसङ्गपरिहारप्रच!ऽभिहितः, 16 तथा वक्ष्यमाणेषु-उत्पादस्थितिसंयोगे स्थित्युत्पादसंयोगे स्थितिविनाशसंयोगे विनाशोत्पादसंयोगे विनाशस्थितिसंयोगे त्रिकादिसंयोगेषु च समानः प्रच! द्रष्टव्यः, यदेवोत्पद्यते तदेव विनश्यत्यतः प्रभृति यावदयमवधिरिति ग्रन्थयोजनया योजयिष्यते ।
अथोत्पादविनाशसामानाधिकरण्ये दोषदर्शनाद्विकल्पान्तरमाश्रीयते तदेवोत्पद्यते तदेव साधिकामभियुक्तोक्तिं व्यनक्ति-यथोक्तमिति, स्पष्टोऽर्थः। समाधत्ते-अहेतुत इति खपरकारणनिरपेक्षा व्यक्तिरिति भावः । 20 तस्या इवाव्यक्तेरपि तद्वत्त्वे-व्यक्तितुल्यत्वे इति, एवं व्याचष्टे-अव्यक्तेरपीति । तदेव व्यक्तितुल्यत्वं दर्शयति-यथेति । अहेतुतो भावे नित्यं भावानां सत्त्वमसत्त्वं वा भवेन तु कादाचित्कत्वं तथा सर्व सर्वत्र स्यान्न स्याद्वेत्यादर्शयति-नित्यमेवेति । अथ स्थित्यादयो नाहेतुतो भवन्ति, अपि तु परिणामात् स्युरिति शङ्कते-परिणामादिति । परिणामस्वरूपं दर्शयति-अव. स्थितस्येति, तत्र निवृत्त्यापत्ती विनाशोत्पादौ, अवस्थानं स्थितिः, तदेतत्रयं वस्तुनः परिणामित्वादुपपद्यत इति नो इति भावः । अत्रापि पक्षे दोषमादर्शयति-उक्तदोषेति, किमिमे उत्पादादयः परिणामभूतस्य पिण्डशिवकादेर्भावस्य, उत 25 परिणामिनो मृदात्मद्रव्यस्येति विकल्पतः परिणामस्य परिणामिनश्च भेदाभेदाभ्यां च दोषस्यैतन्नयारम्भादेतदवधि प्रदर्शितत्वामायमपि पक्षो निर्दोषः, परिणामावस्थयोः पर्यायत्वात् , यद्यपि धर्मलक्षणावस्थाभेदैः परिणामस्य त्रैविध्य, यथा मृदः पिण्डशिवकादिः धर्मपरिणामः, ह्यस्तनी मृत् अद्यतनी श्वस्तनी वेति लक्षणपरिणामः, नवपुराणादिरवस्थापरिणाम इति तथापि धर्मलक्षणयोरवस्थानतिवृत्तेरवस्थापरिणामयोः श्रुतिमात्रभेद उक इति ध्येयम् । दोषप्रदर्शनग्रन्थमतिदिशतितदेवं यदेवोत्पद्यते तदेव विनश्यतीति उत्पादविनाशसंयोगेन विकल्पे दोषा आदर्शिताः, एवमेवापरेष्वप्युत्पादस्थित्यादिभङ्गेषु 30 विभाव्या इति दर्शयति-एवं तावदिति । भङ्गान् दर्शयति-उत्पादेति । अथोत्पादस्थितिभनाश्रयेण किञ्चिद्विचार्यते-अथेति।
१ सि. व्यक्तिर्न हेतुकालः । २ सि. क. इति नित्यमेव । ३ सि. क. उत्पत्तिप्रादु० ।