Damyanti Katha Champu

Author(s): Vinaysagar
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 726

सप्तम उच्छ्वासः
५८१
शरीरसुन्दरता सौभाग्यं च सुभगता तयोः कुलगृहं - उत्पत्तिस्थानं । यथा कुलगृहे - पितृमन्दिरे कुमारी स्वैरं क्रीडति तथा अस्यां सौन्दर्यसौभाग्ये । तथा त्रैलोक्यमेव आकर :- खानिस्तस्मिन् रत्नकन्दलिरिव या सा । यथा आकरे रत्नकन्दली श्रेष्ठा तथेयं त्रैलोक्ये । अहमेवं मन्ये, यांदमयन्तीं आलोकने-वीक्षणे कौतुकं आलोकनकौतुकं लोकस्य आलोकनकौतुकं लोकालोकनकौतुकं तस्मै पश्यन् लोको द्रष्टव्यदर्शनात् - दृष्टिफलं प्राप्नोतु इत्यर्थं बहुना -भूयसा शिल्पश्रमेण आदरात् विधाय - कृत्वा विधिना - वेधसा सृष्टेः सर्गस्य ध्वजारोहणं - उपरि पताकोपन्यसनं विहितम् । ध्वजो हि प्रासादं पूर्णं निर्माप्य उपर्येव विधीयते तथा विधिना सर्वां सृष्टिं विधाय इयं पताकोपमा विहिता, सर्वोत्कृष्टेयमित्यर्थः ।। ४३ ।।
अहो आश्चर्यम्
रङ्गत्यङ्गे कुरङ्गाक्ष्याश्चक्षुर्मे यत्र यत्र तु ।
दृश्यते तत्र तत्रैव बलाद्वाणकर : २ स्मरः ॥ ४४ ॥
अहो आश्चर्यं -अत्यद्भुतमेतत्, एकार्थो द्विरुक्तः शब्दस्तदतिशायित्वं व्यनक्तीति । रङ्गेति । तु पुनरर्थे, पुनः कुरङ्गाक्ष्याः - दमयन्त्या यत्र यत्र अ- अवयवे मे - मम चक्षुः-नेत्रं रङ्गति-गच्छति तत्र तत्रैव बलात् - हठात् बाणकर :- करगृहीतशरः स्मरो दृश्यते । तस्य साधिष्ठानत्वात् मया स्मरबाण बाधा प्राप्यते इत्यर्थः ॥ ४४ ॥
कथमियमन्यार्थे३ प्रार्थ्यते । तद्दह्यतामयं परप्रेष्यभावः ४ ।
यतः - तिरयति स्वातन्त्र्यसुखम्, अभिमुखयति" पारवश्यक्लेशम्, आमन्त्रयति तिरस्कारम्, आदरयति दैन्यम् आह्वयति लघिमानम्, आवाहयति६ हास्यपदम् ", आनय ' त्यौचित्यभङ्गम्, अङ्गीकारयति कार्पण्यम्, अपहस्तयति वस्तुभावम, पुरुषस्य् ।
इयं-दमयन्ती अन्येषां-इन्द्रादीनामर्थे - अन्यार्थे कथं प्रार्थ्यते - याच्यते ? तत् तस्मात् अयं परस्य प्रेष्यभावः-दासत्वं दूतत्वमित्यर्थः, दह्यताम् ।
यतः परप्रेष्यभावः१ पुरुषस्य स्वातन्त्र्यस्य - स्वेच्छाचारित्वस्य स्वान्त्र्यरूपं वा यत्सुखं तत् तिरयति-आच्छादयति, स्वातन्त्र्यसुखं दूरीकरोतीत्यर्थः । तथा पारवश्यस्य पराधीनतायाः यः क्लेशः-सन्तापस्तं अभिमुखं सम्मुखं करोति अभिमुखयति, पराधीनता - क्लेशं जनयतीत्यर्थः । तथा तिरस्कारं - तर्जनं आमन्त्रयति-आह्वयति, तिरस्कारं विधत्ते इत्यर्थः ।
१. परप्रेष्यभावस्य अनू. ।