Damyanti Katha Champu

Author(s): Vinaysagar
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 730

सप्तम उच्छ्वासः
J
मदिरा-मद्यपानं मदनयति - मदनवन्तं करोति । " तत्करोतीति णिच्" [ विन्मतोर्लुक् इति मतुप् प्रत्ययस्य लुक्" । तथा तारुण्यं यौवनं तरलयति - चपलयति । तथा धनं अन्धयति-अन्धं करोति, व्याकुलं करोतीत्यर्थः । तथा मन्मथः - काम उत्पथयति उत्पथंउन्मार्गं करोति, उत्पथयति - उन्मार्गे प्रवर्तयतीत्यर्थः । तथा रूपाभिमानः-सौन्दर्यगर्वः विरूपयति-विरुद्धशब्दं करोति । "रूपं तुं श्लोकशब्दयोः । पशावाकारे सौन्दर्ये नाणके नाटकादिके । ग्रन्थावृत्तौ स्वभावे च " [२-३०१-३०२ ] इत्यनेकार्थः । तथा गर्वः खर्वं करोति - आत्मानं नीचैर्विधत्त इति खर्वयति । सर्वत्र ' तत्करोति तदाचष्टे' [पा० गणपाठ ] इति णिच् । एतत् पूर्वोक्तं सर्वजनानां प्रसिद्धं विख्यातम् । किमु हे दमयन्ति ! इदं पूर्वोक्ते असत्यतां-अनृततां मा नैषी:- मा प्रापयः, त्वमपि तथैव कुर्वित्यर्थः । एतावता मां वृणीष्वेति ज्ञापितं, 'वा-अथवा तवाङ्गे - तव शरीरे सर्वमेतत् पूर्वोक्तं व्यभिचरतु - अन्यथाभवतु, मदिरादयो न मदनवत्तादिकारणानि भवन्त्वित्यर्थः । न हि शशिनि - चन्द्रे वह्नि : सम्भवति । न हि अमृते च विषाङ्कुराः सम्भवन्ति । तथा त्वं राशिपीयूषप्राया, मदनवत्ता तरलतादयो हि वह्निविषाङ्कुरप्राया:, अतएव त्वपि एते न सम्भवन्तीत्यर्थः । तदिति - यस्मान्मदिरादयास्त्वां मदनवत्तादिविशिष्टां कर्त्तुं न क्षमास्तस्मात् इयं देवादेशं माऽवज्ञासी:- मा अवगणय । यतः अमी लोकपालाः प्राणिनां- जन्तूनां सर्वथा प्रभवन्ति - समर्था भवन्ति । यथारुचिसुन्दरमसुन्दरं वा कुर्वन्तीत्यर्थः। तत्रापि - लोकमालेष्वपि विशेषतः - आधिक्येन सकलत्रिदशानां - समस्तदेवानामधिपतिः स्वामी तथा अशेषसुराणां समस्तनिर्जराणां यानि किरीटानि - मुकुटानि तेषु या मणिमयूखमाला - रत्नांशु श्रेणिस्तया अर्चितं - पूजितं चरणारविन्दं यस्य सः, सर्वदेवनम्य इत्यर्थः, एवंविधः पुरन्दरो देवः । तत् तस्मात् हे दमयन्ति ! त्वं अमीषां अमृतभुजां-लोकपालदेवानां मध्ये कमपि - पुरन्दरादिकं वृणु-स्वीकुरु । तथा स्वर्गस्य सुखानि मानय - उपभुंक्ष्व । मानिरिह उपभोगार्थः । तथा मर्त्यलोकस्य स्तोकानि - अल्पानि यानि सुखानि तेषां अभूमि :- अस्थानमसि । भूमिशब्दोऽत्र स्थानमात्रवाची । तथा चोक्तं कालिदासकविना रघुकाव्ये - "उटजाङ्गणभूमिषु" [१।१९] इति ।
५८५
एवंविधे च व्यतिकरे दमयन्त्या पुनरुक्तमिमं जल्पमरण्यकरिण्येवारुन्तुदमङकुशमसहमानया मनाक्तरलिते शिरसि, स्तोकीकृते मनसि, मुक्ते निःसहनिश्वासमरुति, परावर्तिते चक्षुषि, विवर्णतामानीते वदनारविन्दे, प्रस्तावपण्डिता प्रियम्वदिका प्राह ।
एवंविधे च व्यतिकरे - एतादृशप्रस्तावे राज्ञा देववरणस्वरूपे उक्ते सति, दमयन्त्या पुनरुक्तं इमं जल्पं-वाक्प्रपञ्चं असहमानया - सोढुमशक्नुवत्या सत्या मनाक् - ईषत् शिरसि