________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આનું વર્ગીકરણ કરવાથી બે પ્રકારની દષ્ટિઓ (૬) સમભિરૂઢ : વ્યુત્પત્તિ દ્વારા થનાર શબ્દ બને છે : (૧) દ્રવ્યપ્રધાન દષ્ટિ કિંવા અમેદપ્રધાન દ્વારા અભિપ્રાય વ્યકત કરવાની રીત એ સમભિરૂઢ દષ્ટિ. (૨ પર્યાયપ્રધાન કિંવા ભેદપ્રધાન દષ્ટિ. હવે નય છે. નયનું સ્વરૂપ એ છે કે વ્યક્તિ પોતાના વિચારો (૭) એવભૂત : વર્તમાન કિંવા તકાળ બુકઈ દૃષ્ટિએ રજૂ કરે છે એ સમજવાનું છે
ત્પત્તિ અનુસાર શબ્દ વાપરી અભિપ્રાય કરવાની નયનું સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે છે. રીતને એવંભૂત નય કહેવામાં આવે છે
કહેવાની- અભિધેય વરતુ બે છે. (૧) આમ આપણે સંક્ષેપમાં જોઈશું તો આ સાતે પદાર્થ, દ્રવ્ય તથા (૨) પદાથેની કિંવા દ્રવ્યની જુદી
Aી નમાં શાબ્દિક તથા આર્થિક, વાસ્તવિક તેમ જ
* જુદી અવસ્થાઓ. આ કહેવા માટેના અર્થાત વિચારો વ્યાવહારિક, દ્રવ્ય સંબંધી તથા પર્યાય સંબંધી વ્યકત કરવાનું સાધન પણ બે છે (૧) અર્થ તથા
બધાએ પ્રકારના વ્યકત થતા અમાપ સંગ્રહીત (૨) શબ્દ. આ અર્થના પ્રકાર પણ બે છે. (૧) થઈ જાય છે. એટલે ન સમજવા અને એ મુજબ સામાન્ય તથા (૨) વિશે. વળી શબ્દની પ્રવૃત્તિના બે લેનારને અભિપ્રાય સમજો એ મુખ્ય બાબત કારણો પણ બે છે (૧) રૂઢિ તથા (૨) વ્યુત્પત્તિ. બની રહે છે. વ્યત્પત્તિ અનુસાર પ્રયોગના કારણે પણ બે છે. (૧) તાદાભ્યની અપેક્ષાએ સામાન્ય અને વિશેષતા , સામાન્ય નિમિત્ત તથા (૨) તત્કાલભાવિ નિમિત્ત. આ ભિન્નતાનું સમર્થન કરવામાં આવે છે. આ દૃષ્ટિ બધાનો સમગ્રપણે વિચાર કરતાં સાત નયોનું નૈગમનાય છે. આ ઉભયગ્રાહિણી દૃષ્ટિ છે. સામાન્ય સંક્ષિતરૂપ આ પ્રમાણે થાય.
તથા વિશેપ બને એના વિષય છે. આનાથી સામાન્ય | (1) નૈગમ નય : સામાન્ય તથા વિશેપના
વિશેષાત્મક વસ્તુના એક દેશનું જ્ઞાન થાય છે.
કણાદ તથા ગૌતમ બન્ને સામાન્ય તથા વિશેષ સંયુક્તરૂપનું નિરૂપણ એ નૈગમ નય છે
સામાન્ય પદાર્થ તરીકે સ્વીકારે છે. જેના આ દષ્ટિના (૨) સંગ્રહ નય : કેટલાક સામાન્યનું નિરૂ- સ્વીકાર કરતા નથી, કારણ કે અનુભવમાં કયાંય પણ એ સંગ્રહ નય છે. કારણ કે સામાન્ય દ્વારા
પણ સામા-૫ રહિત વિશેષ શેષ રહિત શુદ્ધ કવિ બધા પદાર્થનો સંગ્રહ થઈ જાય છે.
સામાન્યની પ્રતીતિ થતી નથી. વસ્તુત આ બને (૩) વ્યવહાર નય : કેવળ વિશેનું નિરૂપણ પદાર્થોના ધન છે, સ્વતંત્ર પદાર્થ નથી. એક એ વ્યવહારનય છે. કારણ કે વ્યવહારમાં વ્યક્તિ શાપદાર્થની બીજા પદાર્થના દેશ તથા કાળમાં અનુવૃત્તિ નિરૂપણ મુખ્ય હેય છે અને વ્યવહાર એ રીતે જ થવી એ પદાર્થને સામાન્ય અંશ છે. તથા એક ચાલતો હોય છે.
પદાર્થનું બીજા પદાર્થથી પાર્થ કર્યો એ એનો વિશેષ
અંશ છે. કેવળ અનુવૃત્તિરૂપ કે કેવળ વ્યાવૃત્તિરૂપ (૪) ઋજુસૂત્ર નય : પદાર્થમાં રહેલ ક્ષણ
કોઈ પદાર્થ હોતો નથી. જે પદાર્થની જે સમયે સામાન્ય અને વિશેષનું નિરૂપણ એ ઋજુસૂત્ર નય છે. કારણ કે એ સમજવામાં ઋજુસૂત્ર કિંવા સરળતા છે.
અન્ય પદાર્થમાં અનુવૃત્તિ હોય છે એ સમયે એ
પદાર્થની અન્ય પદાર્થ સાથે વ્યાવૃત્તિ પણ હોય છે. (૫) શબ્દ : વ્યવહારમાં તે તે પદાર્થ માટે હવે આ સામાન્ય વિશેષાભક પદાર્થનું જ્ઞાન રૂઢ થઈ ગએલ શબ્દો દ્વારા પોતાનો અભિપ્રાય પ્રમાણુથી થાય છે. પ્રમાણુનો વિષય અખંડ વસ્તુ વ્યકત કરવો એ શબ્દ નય છે.
છે, વસ્તુનો એક અંશ કે અમુક અંશો નહિ. નયનો
૧૭૦
આત્માનંદ પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
