Atmanand Prakash Pustak 061 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 4

ચેાગની પ્રામિક ભૂમિકા
મહર્ષિ પતંજલિએ યોગ સૂત્રમાં યોગશ્ચિત્તવૃત્તિ નિશેષઃ એટલે કે ચિત્તવૃત્તિનિરોધને યાગ કહેલ છે, જ્યારે શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરિએ યોગને લગતા પોતાના જુદા જુદા ગ્રંથામાં મેક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવનાર ધર્મ વ્યાપારને જ યાગ કહેલ છે. શ્રીમદ્ હેમાદ્રાચાર્યે યોગ એટલે સમ્યગ્ જ્ઞાન, સમ્યક્ શ્રદ્ધા અને સમ્યક્ ચારિત્રરૂપ રત્નત્રય એમ કહ્યુ છે. ગીતાજીમાં યાગના અર્થ સમજાવતાં કહ્યું છે કે ચિત્તની સમતાએ જ યેાગ છે, અને ચિત્તની સમતા મન ( ક્રિયા ) અને બુદ્ધિ ( જ્ઞાન )નુ` અકય થાય ત્યારે જ શકય બને છે. આ બધી વ્યાખ્યામાં ઉપલક દષ્ટિએ જોતાં ભિન્નતા જણાય છે, પણ તત્ત્વ દૃષ્ટિએ વિચારતાં આપણુને ખાતરી થશે કે ભિન્નતા માત્ર શબ્દોમાં જ છે, અર્થમાં નથી.
‘ચિત્તવૃત્તિ નિરાધ’ એ શબ્દથી તે ક્રિયા અગર વ્યાપાર વિવક્ષિત છે કે જે મેાક્ષમાર્ગ માટે અનુકૂલ હાય. મેક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવનાર ધર્મ વ્યાપાર, અનેા પણ એ જ અર્થ છે. શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્યતા ચોકખુ જણાવ્યુ છે કે ચાર પુરુષાર્થમાં મેાક્ષ ઉત્તમ છે, અને યોગ તેની પ્રાપ્તિમાં કારણ છે, એટલે કે સમ્યગ જ્ઞાન, સમ્યક્ શ્રદ્ધા અને સમ્યક્ ચારિત્ર એ રત્નત્રય એટલે જ મુક્તિ. ગીતાજીના પણુ એજ વિન છે. ચિત્તની સમતા થાય છે ત્યાં જ યોગ છે, અને ચિત્તની સમતા એ જ મેાક્ષમાગનું દ્વાર છે.
ચેાગના સાચા અધિકારી થવા માટે સંસારના ખાવા ત્યાગ એ કાં અનિવાર્યપણે આવશ્યક વસ્તુ નથી, પણ સાચું મુમુક્ષુ પણ એ આવશ્યક વસ્તુ છે. ગૃહસ્થાવાસમાં રહીને પણ સાચેા મુમુક્ષુ યથા યોગ્ય પણે યોગ સાધી શા છે. શ્રીમદ્ હુમચદ્રાચાર્યે યાઞશાસ્ત્ર પોતાના પરમ ભક્ત રાજર્ષિ ‘કુમારપાળ’ના માટે જ તૈયાર કર્યું હતું, અને એક રાજવીના જીવનમાં જો યાગનું સ્થાન હાઇ શકે, તા દરેક દરેક માનવના જીવનમાં પણ યાગનું સ્થાન હોઈ શકે છે. સમય તત્ત્વજ્ઞાની અને મહાનયેાગી શ્રી અરવિ આ બાબત પર લખતાં કહે છે કે: 'માણુસને પાતાના આવિભૉવ કરવા માટે જે જીવન આપવામાં આવ્યુ છે તેને ત્યાગ કરવા એ માણુસની પૂર્ણુતા માટે અનિવાય ગણુાય જ નહિં, અને યાગને તે હેતુ પશુ હાઇ શકે નહિં. કેટલાક ખાસ સંજોગામાં એને વનના ત્યાગ ધ્રુષ્ટ ગણુાય, અથવા તે આખી માણુ જાતિની પ્રગતિ કરવા માટે વ્યક્તિને એ પ્રમાણે પ્રેરણા થાય તે બનવા જોગ છે. યાગના ખરા હેતુ પૂર્ણ હેતુ
ચાગના અધિકારો કાણુ ? એ પ્રશ્નની ચર્ચા કરતાં શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરિએ યાગ બિન્દુમાં કહ્યું છે. ૐ; ‘જ્યારે આત્માની ઉપર માહનેા પ્રભાવ ધટવાને
આરંભ થાય છે ત્યારથી જ આધ્યાત્મિક વિકાસનેતા જ્યારે માણ્સના યાગ, જીવન સાથે એક થાય
સૂત્ર પાત થઇ જાય છે.' અપુનબંધક (જે આત્માના સંસાર પ્રવાસ ચરમ પુદ્ગલ પરાવર્ત્ત જેટલેા બાકી
લેખક : શ્રી મનસુખલાલ તારાથદ મહેતા
રહે છે, તે આત્માને જૈન પરિભાષામાં અપુનઃર્ખ ધક કહેવામાં આવે છે.) આત્માના આંતરિક પરિચય એટલા જ કે તેવા આત્માની ઉપર મેાહનું ખાણુ ઓછું થઇ ઊલટું માહની ઉપર તેવા આત્માનુ ખાણુ શરૂ થાય છે. એ જ આધ્યાત્મિક વિકાસનુ બીજા રાપણ છે. અહીંથી જ યેગ માના આરંભ થઈ જવાને લીધે તેના વિકાસગામી આત્માની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં સરલતા, ઉદારતા, નમ્રતા, પરાપકાર પરામણુતા આદિ સદાચાર નજરે પડે છે, જે તેના વિકાસગામી આત્માના ખાદ્ય પરિચય લેખાય.
અને કુદરતના સ્વાભાવિક યેાગની પેઠે માસ પેાતાના અંતર જીવન પ્રત્યે દષ્ટિ કરી જ્ઞાનપૂર્વક એમ કહી