Atmanand Prakash Pustak 042 Ank 11

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 6

૧૫૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ :
કાવ્યના સ્વરૂપ બેધક ન કહેવાય. ઇત્યાદિ ચર્ચા થતું હોય તે કાવ્ય કહેવાય. વક્રોક્તિના પક્ષપાતિઓ કરીને સોળમી શતાબ્દિમાં થયેલ વિશ્વનાથે સાહિત્ય-. જેમાં વક્રોક્તિ હોય તેને જ કાવ્ય તરીકે મનાવવાને દર્પણમાં કાવ્યનું સ્વરૂપ દર્શાવતાં–
આગ્રહ સેવે છે, પરંતુ તે સર્વ એકદેશીય છે. “વાર્થ સામ જાદવકુ” રસભર્યું” વાક્ય આ સર્વ ચર્ચાઓને અને છેલ્લે છેલ્લે રહસ્યતે કાવ્ય કહેવાય એવું લક્ષણ કર્યું.
ભૂત કાવ્યનું સ્વરૂપ-લક્ષણ આધુનિકે બતાવે છે પ્રાચીન પુરુષના લક્ષણ ઉપર વિશ્વનાથે જે તે આ પ્રમાણે આક્ષેપો કર્યા છે, જે દૂષણ બતાવ્યાં છે તેને મિથ્થા “માઘસુણાત્રામાભિમુકાવી-તાવઠરાવવા નવીન ટીકાકારો કહે છે કે રસ એ કાવ્યનો મૂ: વાગ્યમ્' આત્મા ભલે હે; પરંતુ તેટલા માત્રથી તેને કાવ્ય “પરમાત્માના ગુણગણુ પ્રત્યે રુચિ કરાવનાર, કહેવું એ ઉચિત નથી. બહુ દુર્ગુણથી ભરેલ અને ચિત્તને પીગળાવનાર પદસમૂહ, શબ્દરચના તે કાવ્ય ગુણહીન માનવને માનવ કહે તે મનુષ્ય જાતિનું કહેવાય.' અપમાન છે. તેને પશુ જ કહેવો જોઈએ. એ જ જેથી કળ મનોરંજન થાય છે, વિકારવૃત્તિઓ પ્રમાણે અક્ષમ્ય દેવાળાં–નિર્ગુણ શબ્દાર્થને કાગ્ય વધે છે, એવી શબ્દરચના રસવાળી હોય તો પણ તરીકે ઓળખાવવા એ કાવ્યનું સત્ય સ્વરૂપ નહિં તે કાવ્ય નથી. કાવ્યાભાસ છે. તેમાં કાવ્યનું લક્ષણ સમજવા બરાબર છે. અલંકાર વગરના કાવ્યના ન જવું જોઈએ તે સમજાવવા “માઘzળગ્રામામ અંગે અડવા લાગે છે. વસ્ત્ર અને અલંકાર રહિત newારક? એવું પ્રથમ વિશેષણ ઉપરના કાવ્યના કાવ્ય શરીર નગ્ન નરની માફક અદર્શનીય–નહિ લક્ષણમાં આપેલ છે. દેખવા લાયક છે. શ્રીમન્ત શ્રેષ્ટિની લલનાની જેમ
ગુણને અલંકારે હૈય, દોષ ન હોય તો જ ધીમત્તે કવિની કવિતા લલિત ને અલંકારયુક્ત જ હોય છે. ગુણને અલંકારે જીવતા મણિમાં જ હોય,
તેના તરફ આકર્ષણ થાય, રસ જામે ને ચિત્ત પીગળે
એ હકીકત “તોદાવ” એવું બીજું વિશેષણ મૃતકોમાં તેની ચર્ચા કરવી એ મૂર્ખતા છે માટે
સમજાવે છે, ને તેથી જ ‘હિંસા ન કરો, અસત્ય ગુણ અને અલંકારયુકત કહેવાથી જ તેમાં રસ છેહોવો જોઈએ એ આવી જાય છે.
ન વદે, પરધન ન પરિહર, પરારા ન સે,
પરિગ્રહ ન વધારો, પાપ પ્રવૃત્તિ ઓછી કરો, આ સર્વ વાદ-વિવાદની ગડમથલમાંથી ઉગરવાને પાપ કરશે તે દુઃખી થશે, તપ-જપ-નિયમપ્રયત્ન કરતાં કવિરાજ જગન્નાથ કાવ્યનું લક્ષણ આચરો, ધર્મ કરો, ધર્મથી સુખી થશો, વગેરે રસગંગાધરમાં આ પ્રમાણે કહે છે.
વા પરમાત્માના ગુણ પ્રત્યે રુચિ કરાવનારા છે માર્થતિ : ફાડ્યા ચક્' છતાં ચિત્તને પીગળાવનારા નથી. એટલે તે વાક્યો મનહર અને જણાવનાર શબ્દ કાવ્ય છે.” “ કાવ્ય” નામે ઓળખાવાતાં નથી.
આ લક્ષણમાં પણ રમણીયતા શું છે ? એ કાવ્ય-અમૃતના પિપાસુઓ ! સાહિત્યરસિકે! ચચો તે કાયમ જ રહે છે. કેટલાએક વનિના કાવ્ય વાંચતા કે સાંભળતા મનને નીચેના પ્રશ્નો ઉપાસકો કહે છે કે “ સ્થામાં નિઃ” અવશ્ય પૂછો કે આથી ચિત્તને આનંદ થાય છે ?
યામાં વાયં જાગ્ર” કાવ્યને આજે હુંય ઉલ્લસિત બને છે? મનને પ્રમોદ મળે છે ? ધ્વનિ છે. નિવાળું વાક્ય એ કાવ્ય. એટલે જે વિશિષ્ટ ગુણો મેળવવા ને કેળવવા તીવ્ર અભિલાષા વાક્યમાંથી કાંઈક ગંભીર સૂચન-વ્યગ્યાર્થીનું ભાન જાગે છે ? સદ્દગુણ અને સદ્દગુણી પ્રત્યે અનુરાગ