Atmanand Prakash Pustak 042 Ank 11

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

કાવ્યનું સ્વરૂપ.
કાવ્યનું સ્વરૂપ.
કાવ્ય એ સાધારણ વસ્તુ નથી. એ મહામૂલી ચીજ છે. જનતાની ઉન્નત ને અવનતિ તેના ઉપર અવલમ્બે છે, માટે તેનુ સત્ય સ્વરૂપ સમજવું આવશ્યક છે. કનક-સાનાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ ને સમજનારી કથીરને કનક માની બેસે, છેતરાઇ જાય, વિત્તિને ભાગ અને તે‰ કાવ્યનું સત્ય સ્વરૂપ ન જાણનાર પણ કાવ્યને નામે જે તે સડેલા વિચારાને પ્રસારતા પુસ્તકને વાંચી, મનમાં ઠસાવી, મગજને ખરાબ કરે છે, ઊંધે રસ્તે ઢારવાઇ જાય છે ને દુ:ખી થાય છે.
કાવ્યના સ્વરૂપ-લક્ષણને માટે ભિન્નભિન્ન વિદ્વાતેના ઘણુા વિચારો છે. જુદા જુદા સાહિત્ય ગ્રન્થામાં તે સમ્બન્ધી વિસ્તૃત ચર્ચાએ છે. તે સર્વની સંક્ષેપમાં સમાલાચના કરી તેનું રહસ્ય દર્શાવવા અહિં પ્રયત્ન કરેલ છે.
પન્દરમી શતાબ્દિ પૂર્વેના સાહિત્યકારા કાવ્યના સ્વરૂપને આ પ્રમાણે દર્શાવે છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજે કાવ્યાનુશાસનમાં કાવ્યનું સ્વરૂપ ઉપર પ્રમાણે દર્શાવેલ છે, તે સૂત્ર આ છે.
'अदोषौ सगुणौ सालङ्कारी शब्दार्थी काव्यम् ।
કાવ્યપ્રકાશમાં મમ્મટે પણ એ જ કહેલ છે પરંતુ તેનુ કહેવુ એમ છે કે કાઇ કાઇ સ્થળે અલ્પ અલંકાર। હાય-નહિ જેવા અલકારા હોય તે પણ ચાલે. તે લક્ષણ આ પ્રમાણે છે. સોની રાજ્જાથી સશુળાવન વાગ્ભટ્ટ, ભોજરાજ, પીયૂષપ કાવ્યના સ્વરૂપમાં રસ-રીતિ આદિને નીચે પ્રમાણે તેમના લક્ષણ છે.
તીપુનઃ ધાવિ વગેરે ઉપરના વધારો કરે છે.
“સાપુરાઘ્યાયલક્ષ્મ, જુનારુXામૂવિતમ્ । ટરીતિ સોપેત, જાણ્યમ્... ||
"6
પન્દરમી શતાબ્દિ પછીના સાહિત્યકારોએ આ લક્ષણા ઉપર ખૂબ ચર્ચા કરીને આ જાતિના લક્ષણાને કૃષિત કહ્યા. તેમનું કથન આ પ્રમાણે છે-શબ્દાર્થ એ કાવ્યના દેહ છે-શરીર છે. શૌય, ધૈય, ઔદાય “ દોષ વગરના ગુણુવાલા અલંકારયુક્ત શબ્દાર્થ આદિની જેવા એજસ પ્રસાદ મા` વિગેરે ગુણા
કાવ્ય છે.
છે. કાણુત્વ, અન્ધવ, કૃપત્ય જેવાં કિષ્ટ દૂરાન્વય અશ્લીલ પ્રમુખ દાષા છે. હાર, અહાર, કંકણુ કૅયૂરવલય જેવા ભાષાસમ લેષ અનુપ્રાસ ઉપમારૂપક આદિ અલંકારો છે. પણ કાવ્યના આત્મા તે રસ જ છે; માટે જેમાં રસ હોય તે કાવ્ય કહેવાય. જો રસ ન હાય ને ગુણુ-અલકાર વગેરે હાય તે પણ તે કાવ્ય ન જ કહેવાય. આત્મા વગરનું શરીર ગમે તેટલું સ્થૂલ, મને હર અને દાગીના-ધરેણા પહેરાવેલ
હોય પણ તે વ્યં છે, મૃતક છે તેમ રસ વગરની
ગમે તેવી શબ્દરચના નકામી છે, તેને કાવ્ય તરીકે
૧૫૭
***
સારા શબ્દાર્થની ગુથણીવાળું, ગુણ અને અલંકારથી વિભૂષિત, સ્પષ્ટ રીતિ યુક્ત ને રસસહિત જે હેય તે કાવ્ય. ( વાગ્ભટ્ટાલડ્કાર ) નિષિ શુળવાસ્થ્ય-મજા તમ્ । રસાન્વિત વિર્યન, ઋતિ પ્રતિ = વિસ્તૃતિ’
દેખ વગરનું, ગુણવાળુ, અલંકારેથી સુશાભિત રસયુક્ત કાવ્ય કરતા કવિ કીર્તિ ને પ્રીતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ( સરસ્વતીક’ઠાભરણ ) - નિર્વોત્રા જાળસી, સીતિનુંમૂવિતા । सालङ्काररसाऽनेक वृत्तिर्वाक्काव्यनामभाक् ॥'
‘દોષ વિનાની, સુલક્ષણી, સારી રીતિવાળી, ગુણથી ભિતી, અલ કાર ને રસયુક્તા,વિવિધતૃત્તિવાળી વાણી કાવ્ય નામને ભજે છે-કાવ્ય કહેવાય છે. ’ (ચન્દ્રાલેાક)
એળખાવી શકાય નહિં. આત્મવાળા દેહનું મૂલ્ય જેમ તેનામાં રહેલ ગુણુ-દોષ ઉપર વલખે છે તેમ રસવાળા કાવ્યની કિં ́મત તેના ગુણુ દોષને આધારે થાય છે પણ ગુણ-દોષ અલંકાર આદિ