Atmanand Prakash Pustak 027 Ank 12

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 11

©
રાગ અને દ્વેષના ભેદ.
રાગ અને દ્વેષના ભેદો.
•$$ = $$ ===
૩૦૭
આ સંસારમાં સર્વને વિદિત છે કે, ઉત્તમ જીવાએ રાગ તથા દ્વેષના સર્વથા ત્યાગ કરવા જોઇએ. રાગ અને દ્વેષ એ અનંત સ’સારનું મૂલ છે. આ સંસારના પ્રવાહને વધારનારી એ બેજ વસ્તુ છે. જો આત્મા રાગદ્વેષથી નિર્મુકત થાય તેા પછી તે મેાક્ષના પુણ્ અધિકારી અને છે એમાં કાઇ જાતની શકા રહેતી નથી. ભગવાન તીર્થંકરાએ અને જૈન મહિષએએ તેટલા માટે રાગ દ્વેષ ત્યાગ કરવાના જ ઉપદેશ કરેલા છે. આત્માની મલિનતા પણુ એ ઉભયમાં જ રહેલી છે, જ્યાં સુધી રાગ તથા દ્વેષની મલિન છાયા આત્માને આચ્છાદિત કરે છે, ત્યાં સુધી આત્મા પેાતાનુ શુદ્ધ સ્વરૂપ જોઇ શકતા નથી. શુદ્ધ દેનના સ્વભાવવાળા આત્મા રાગદ્વેષના ગાઢ અ ંધકારમાં અંધ થઇ જાય છે અને તેથી વિવિધ પ્રકારના કાન બાંધે છે.
એકંદર રાગ અને દ્વેષ અપ્રશસ્ત ગણાય છે, તાપણુ કાઇ કાઇ પ્રસ ંગે તે પ્રશસ્ત અને આદરણીય મનાય છે. તે વાત જૈન અધ્યાત્મવેત્તાઓએ પેાતાના આગમમાં યુકિતપૂર્વક દર્શાવી છે, અને તેના રમણીય દૃષ્ટાંતા આપી સિદ્ધ પણ કરેલી છે.
રાગને અર્થ પ્રીતિ થાય છે અને દ્વેષના અર્થ અપ્રીતિ થાય છે. કોઇ પણ વસ્તુ ઉપર હૃદયથી પ્રીતિ ઉપજે અને તેને સંપાદન કરવાની ઇચ્છા ઉત્પન્ન થાય તે રાગનું શુદ્ધ સ્વરૂપ છે. કોઇ પણ વસ્તુ ઉપર હૃદયથી અભાવ ઉત્પન્ન થાય અને તેને ત્યાગ કરવાની ઇચ્છા થાય તે દ્રેષ કહેવાય છે. રાગ કાઇ અપેક્ષાએ પ્રશસ્ત થાય છે અને કોઇ અપેક્ષાએ અપ્રશસ્ત થાય છે, તેવી રીતે દ્વેષ પણ કેાઇ અપેક્ષાએ પ્રશસ્ત અને કઇ અપેક્ષાએ અપ્રશસ્ત થાય છે. એટલે પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત એવા એ ભેદ રાગના અને તેવાજ એ ભેદ દ્વેષના થઇ શકે છે. સારા ઉદ્દેશથી ધ ભકિત, નીતિ અને શુભ કામમાં તેમજ પરમાત્મા, ગુરૂ અને સજ્જના ઉપર જે રાગ કરવા તે પ્રશસ્ત રાગ કહેવાય છે અને તેવા રાગને ધારણ કરનારા રાગી પુરૂષ। મહાત્માઓની કેટિમાં ગણાય છે. સત્કાર્ય કરવા રાગી થયેલા પુરૂષો દિ આ જગતના પ્રપંચમાં પડતા દેખાય અને તેને માટે શુદ્ધ બુદ્ધિથી પ્રવર્ત્ત ન કરતા હાય તે। . તેઓને રાગ પ્રશસ્ત હાવાથી તેએ પ્રશ’સનીય ગણાય છે. આથી કરીને જેએ સામાજિક શુભ કાર્યમાં, સ્વજ્ઞાતિ કે સંઘની સુધારણાના કાર્યોમાં રાગ ધરનારા હોય છે, તેઓ પ્રશસ્ત રાગને ધારણ કરનારા સમજવા અને તેઓ રાગી છતાં ધન્યવાદને પાત્ર અને છે.