________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
રાગ અને દ્વેષના ભેદ.
૩૦૬ આ સિવાય ચાર નિક્ષેપાથી પણ રાગ તથા બ્રેષના ભેદ દર્શાવેલા છે. જેને માટે અધ્યાત્મ મત પરીક્ષા નામના ગ્રંથમાં સારી રીતે વિવેચન કરેલું છે. ૧નામ, ૨ સ્થાપના, ૩ દ્રવ્ય અને ભાવ-એ ચાર પ્રકારે રાગ તથા બ્રેષના ચાર ચાર ભેદ થાય છે. જેમકે નામરાગ, સ્થાપના રાગ, દ્રવ્યરાગ અને ભાવરાગ, એમ ચાર ભેદથી રાગ દર્શાવેલા છે. જેનું નામ રાગ હોય તે નામરાગ કહેવાય છે. જે રાગવાનનું ચિત્ર કાઢવામાં આવ્યું હોય, તે સ્થાપનારાગ કહેવાય છે. દ્રવ્ય એટલે વસ્તુતા એક રીતે જે રાગ તે દ્રવ્યરાગ કહેવાય છે. તે દ્રવ્યરાગના કર્મીદ્રવ્યરાગ અને
કર્મ દ્રવ્યરાગ એવા બે પ્રકાર છે, તેમાં કર્મ દ્રવ્ય રાગના ચાર પ્રકાર છે. ૧ યોગ કમ દ્રવ્ય રાગ, ૨ બયમાન કર્મ દ્રવ્યરાગ, ૩ બદ્ધ કર્મ દ્રવ્ય રાગ અને ૪ ઉદીરણ પ્રાપ્ત કર્મ દ્રવ્યરાગ, તે દરેકનું સ્વરૂપ જૈન આગમમાં વિસ્તારથી વર્ણન કરેલું છે. તેનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે. જે જે મેહનીય કર્મના પુદ્ગલ બંધ પરિણામને અભિમુખ થયાં હોય તે ચોગકર્મ દ્રવ્યરાગ કહેવાય છે. મહનોય કર્મના પુગળ બંધ ક્રિયાના પરિણામને પામ્યા હોય, તે બધ્યમાન કર્મ દ્રવ્યરાગ કહેવાય છે. જે મોહનીય કર્મના પુદ્ગળ બંધ પરિણામની નિષ્ઠાને પામ્યા હોય, તે બદ્ધકર્મ દ્રવ્યરાગ કહેવાય છે. અને જે મેહનીય કમના પુ૬ગળ ઉદયને પામ્યા હોય તે ઉદીરણ પ્રાપ્ત કર્મ દ્રવ્યરાગ કહેવાય છે. આ ચાર પ્રકારને સંબંધ મેહનીય કર્મ આશ્રીને રહેલો છે. મોહનીય કર્મના પુદગલબંધ પરિણામને અભિમુખ થવું, તેની પુગળ બંધ ક્રિયા, પુગળ બંધ નિષ્ટ, અને પુદુગળ ઉદય-આવી રીતે મેહનીય કર્મની ચાર પ્રકારની સ્થિતિ ઉપર આ કર્મ દ્રવ્યરાગ રહેલ છે. અને તે પ્રમાણે રાગની દશા જોવામાં આવે છે. એટલે જ્યારે જીવને મેહનીય કર્મને પુગળ બંધની અભિમુખતા, ક્રિયા, નિષ્ઠા અને ઉદય પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે તેનામાં રાગદશા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દશાના ઉદ્દેશથી જ્ઞાની પુરૂએ એવી રીતે તેના ચાર પ્રકાર કહેલા છે.
જેને કમ દ્રવ્યરાગનો બીજો પ્રકાર કહેવામાં આવ્યો છે, તેના વિપ્રસા અને પ્રયોગ એવા બે પ્રકાર છે એટલે વિશ્રસાનકર્મ દ્રવ્યરાગ અને પ્રયોગને કમંદ્રવ્યરાગ–એવા નામ પડી શકે છે. પહેલો વિશ્રસાનો કર્મ દ્રવ્યરાગ ક્ષણિક સ્થિતિવાલો હોય છે. તે ઉપર સંધ્યારાગનું દષ્ટાંત આપેલું છે. જેમ સંધ્યારાગની સ્થિતિ ક્ષણિક રહે છે, તેવી રીતે વિશ્રસાનો કર્મ દ્રવ્ય રાગની સ્થિતિ ક્ષણિક રહે છે. જે આત્માને એ રાગ લગ્ન થયે હોય, તે આત્મા એ રાગને ક્ષણિક અનુરાગી બને છે. બીજા પ્રયોગને કદ્રવ્યરાગને માટે કસુંબી વસ્ત્રનું દષ્ટાંત છે. તે રાગ ચિરસ્થાયી છે. જેમ કસુંબી વસનો રંગ વસ્ત્રની અંદર ઘણે વખત રહે છે, તેમ પ્રયોગો કર્મ દ્રવ્યનો રાગ આત્માની સાથે ઘણે વખત રહે છે. એ રાગને
For Private And Personal Use Only
