________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
બીજી રીતે પણ બુદ્ધિ એ ઘણીવાર આધ્યાત્મિકતાની વિધી થઈ પડે છે. જ્યારે બુદ્ધિ આધ્યાત્મિકતાથી પ્રેરાઈને પ્રવૃત્તિ કરતી નથી ત્યારે તે ઘણીવાર આ માની અધોગતિનું નિદાન બને છે. મનુષ્યને તે જડવાદી બનાવે છે, ભૌતિક સુખની સામગ્રીઓ એકત્ર કરવામાં તે સહાયક બની મનુષ્યને તે સુધરેલું જાનવર બનાવી મૂકે છે. જે ભેગપભાગ અગર વિલાસને બુદ્ધિહીન મનુષ્ય કુદરતી આનંદથી ભેગવે છે, તેજ ભેગપગ અને વિલાસના સાધનને બુદ્ધિમાન પિતાની બુદ્ધિના પ્રભાવથી અત્યંત ઉત્કટ રાગપૂર્વક, તીવ્ર રસથી વેદે છે અને એ પ્રકારે સ્નીગ્ધ મેહનીય કર્મ પ્રકૃતિ ઉપાજે છે. હાલમાં ચોતરફ જે વિગ્રહો અને તેને લીધે કરડે મનુષ્યની ખુવારી થાય છે તેના મૂળમાં આ પ્રકારથી આધ્યાત્મિકતાથી વિખુટી પડેલી બુદ્ધિજ છે. એ બુદ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલું વિજ્ઞાન કેની સેવામાં યોજાવાને બદલે લેકેના સંહારમાં જોયું છે આધ્યાત્મિકતા સાથે સંકળાયેલી બુદ્ધિ જનસમાજનું તેમજ પિતાનું શ્રેય કરે છે, ત્યારે આધ્યાત્મિકતાથી વિગ પામેલી નરી બુદ્ધિ તેનું પોતાનું અને આસપાસનું સર્વનું અકલ્યાણ કરે છે. હાલની યુરોપની સંસ્કૃતિને મેટામાં માટે દોષ આ નરી બુદ્ધિમત્તાને છે. સારા નશીબે હિંદે તેને પૂર્ણ માત્રામાં સ્વી. કાર કર્યો નથી, અને તેમ કરવાના ક્રમ ઉપર લાબો માર્ગ કાપતા પહેલાં મહાત્મા ગાંધીજીએ હિંદને એ અનિષ્ટ ભાવિમાંથી ઉગારી લીધું છે. અને તેને તેના પ્રાચીન સનાતન આધ્યાત્મિક માર્ગ ઉપર મૂકી દીધું છે. આધ્યાત્મિકતાથી વિમુખ થયેલી બુદ્ધિમત્તા કરતા મૂર્ખતા વધારે શ્રેયસ્કર છે. કેમકે તેનામાં સાહજીક કુદરતી વૃત્તિ ઓ હેય છે, અને તે મનુષ્યને અધ:પતનમાંથી ઉગારી લે છે.
બુદ્ધિને બીજે દોષ સંશય–બહુલતા છે. આત્માને તે કઈ માર્ગ ઉપર ટકવા દેતી નથી. પગલે પગલે અનેક તર્કવિતર્કો કર્યા કરે છે. ઈશ્વર-શ્રદ્ધાથી વારંવાર ચલિત કરે છે, સ્થલ શિવાયની અન્ય સર્વ આંતરિક અને પારલૌકિક ઘટનાઓ સં. બંધે તેને નાસ્તિક અને શ્રદ્ધાહીન બનાવે છે. બુદ્ધિ એ શ્રદ્ધા અને સહજે પલબ્ધિ (Intuition) ને આધિન રહેવી જોઈએ, તેને બદલે જ્યારે શ્રદ્ધાને નિર્ણય તક વિતર્કથી અને યુક્તિ પ્રયુક્તિ થાય અને અંતરના ગંભીર અને સાહજીક અનુભવો તેમજ કુરણની વિરોધી થાય ત્યારે તે મનુષ્યના ધર્મ—માર્ગમાં વિનરૂપ બને છે.
આ ઉપરથી એમ સમજવું યોગ્ય નથી કે બુદ્ધિ એ માનવ જીવનમાં આકાર અને નિરર્થક વસ્તુ છે. એથી ઉલટું અમે એમ માનીએ છીએ કે બુદ્ધિ જ મનુષ્યને તેના ધર્મના માર્ગમાં સ્થિર રાખે છે. પરંતુ સરત એટલી કે એ બુદ્ધિની પ્રવૃત્તિ આધ્યાત્મિકતા વડે પ્રેરાયેલી, અર્થાત્ ધર્માનુસારિણી હેવી જોઈએ, જે તેમ હોય તો તે મનુષ્યનું પિતાનું અને આસપાસ સર્વનું અહિત કરનારી થઈ પડે છે. શાસ્ત્રને ઉપગ જેમ દુશ્મનને નાશ કરવામાં થાય છે તે જ પ્રકારે આત્મઘાત કરવામાં પણ થાય છે, તેજ પ્રકારે બુદ્ધિને ઉપયોગ પણ આપણુ અંતર બહાર રહેલા અનિષ્ટ
For Private And Personal Use Only
