Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
13 03 ©$e!
10 13. शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥
श्रीमद्विजयानन्दसूरि सद्गुरूच्यो नमः श्री ~~ आत्मानन्द प्रकाश
વિષય.
...
૧ તાત્ત્વિક પુરૂષા ૨ શુદ્ધ દેવગુરૂની સેવાના લાલ દુભ ક્રમ કહ્યો છે? તેમાં રાખવા યાગ્ય સાવચેતી . ૩. આપણા હૃઘ્ધનેવિશાળ બનાવવાની જરૂર છે.
૧૮૫
૪ ધ – જીવનના માર્ગ માં રહેલા વિધો. ૧૮૬
...
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Rg. N. E. 481*
O
कालो दुस्तर श्रागतो जनमनो भोगेषु मग्नं भृशम् । धर्मो विस्मृतं श्रात्मरूपमहद्दा न ज्ञायते केनचित् ॥ धावन्तीह जना धनाय बहुशः कामाहतास्तद्हृदि । 'आत्मानन्द प्रकाश' दीपकिरणं प्राप्नोतु शश्वत्पदम् ।। १ ।।
અંશ છો.
પૃષ્ઠ. ૧૮૩ ૫ થૈ..
૧૮૪
૩. ૨૦. વીર યું. ૨૪૪૨, જળુન બ્રાહ્મ સં. ૨૦ प्रकाशक- श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर,
વિષયાનુક્રમણિકા.
O
For Private And Personal Use Only
கத
વિષય.
પૃષ્ઠ:
२००
...
* ૧૯૪ હું શ્રી ભગવાનનું શાસનતંત્ર અને ચાલુ પરિસ્થિતિનું દિગ્દર્શોન. ૭ જૈન સ્વયં સેવક મડળાનું કે વ્ય... ૨૦૫ ૮ સમયના પ્રવાહમાં કાંઇક. ૯ સ્વિકાર અને સમાલાચના
૨૦૯
૨૧૧
વાર્ષિક મૂલ્ય ૬. ૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪.
આન પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં થઇ અલાખ દ સલ્લુભાઇએ ાપ્યું ભાવનગર.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખાસ વાંચવા યોગ્ય જૈન ઇતિહાસિક ગ’
શ્રી કુમારવિહાર શતક.' (મૂળ અવસૂરિ અને સવિસ્તર ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે) આ ગ્રંથના મૂળ કર્તા શ્રીમાન રામચંદ્ર ગણિ કે જેઓ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના મુખ્ય વિદ્વાન શિષ્ય હતા. જેમણે આ ગ્રંથ બારમા સૈકાના અંતમાં બનાવ્યા છે, તેના ઉપર શ્રી સામસુંદરસૂરિના પરિવારમાં થયેલા સુધાભૂષણ ગણીએ અવસૂરી (સંસ્કૃતમાં) બનાવી છે તે બંને સાથેનું સવિસ્તર ભાષાંતર પશુ આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલું છે. જેમ સસ્કૃત કાવ્યની દ્રષ્ટિએ આ ગ્રંથ પ્રતિભાવાન છે, જૈન સાહિત્યનું ઉચ્ચ સ્વરૂપ છે, તેમ જેન ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તેરમા સૈકામાં જેનાની જાહોજલાલી, ગૌરવતા, પ્રાચીનતા, પ્રભાવશ્ચિલતા બતાવનાર પશુ આ એક અપૂર્વ ગ્રંથ છે. કારણુ કે આ ગ્રંથમાં ગુર્જરપતિ જૈન મહારાજા શ્રી કુમારપાળે અણુહિલપુર પાટણમાં પોતાના પિતાશ્રી ત્રિભુવનપાલના નામથી બનાવેલ પ્રાસાદ ( જીનમંદિર કે જેમાં શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિએ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પ્રતિષ્ઠિત કરેલ છે; તે ત્ય-મંદિરની અદ્દબ્રુત શાભાનું ચમત્કારિક વર્ણન આપેલું છે. આ પ્રાસાદમાં ખાંતર દેવકુલીકા હતા. ચાવીથ રત્નની, ચાવીચ સુવર્ણની, ચોવીશ રૂપાની અને ચોવીશ પીતળની, તેમ અતિત અનાગત અને વર્તમાન કાળનાં અશ્વપ્રતિમાં હતા. મુખ્ય મંદિરમાં એકસાચવીશ આગળ ચંદ્રકાન્તમણીની પ્રતિમા હતા. મંદિરનું બાંધકામ, રચના, તેનું ચિત્રકામશિ૯૫કામની સુંદરતા એટલી બધી છે કે જે આ ગ્રંથ વાંચવાથી આત્માને અપૂર્વ આનંદ સાથે કુમારપાળ રાજની દેવભક્તિ માટે આશ્રય ઉત્પન્ન થાય છે; સાથે તે વખતના ઈતિહાસ પણ જાણવામાં આવે છે. ગ્રંથ ખરેખર વાંચવા-જાણુવા જેવા છે.
આ ગ્રંથ લાંબા સમય સચવાય તે માટે ઉંચા ઈગ્લીશ આર્ટ પેપર ઉપર સુંદર ટાઇપમાં છપાવેલ છે. તમામ લાભ લઈ શંકે તે માટે મત આકારમાં છપાવેલ છે. પાટલી પશુ ઉંચા કપડાનો કરવામાં આવેલ છે છતાં કિંમત રૂા. ૧-૮-૦ પાસ્ટ ખર્ચ જુદો.
- લખેશ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર ૮૪ તૈયાર છે.
જલદી મંગાવે. છ શ્રી જૈનાચાર્યો તથા જૈન કવિઓ રચિત સંસ્કૃત નાટકી,
જૈન આચાર્યો તેમજ કવિવરોએ દરેક પ્રકારના સાહિત્ય ઉપર દૃષ્ટિ ફેકી, જૈન સમાજ તેમજ ઇતર દર્શનકારીને પોતાની અનેક કૃતિઓ બનાવી આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા છે, તેટલું જ નહીં પણ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત ભાષા માટે પોતાની અપૂર્વ વિદ્વત્તા પ્રકટ કરી છે, તેવા નાટકે વાંચતા ભાષાના અભ્યાસની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાચકને પણ ધણુ” નાન થવા સાથે જેન દાનના ઇતિહાસસાહિત્યનું પણ ભાન થાય છે, સાથે રસ પડતાં આત્માની પણ નિર્મળતા થાય છે. તેવા નાટકો નીચે મુજબ અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયા છે. ઉંચા કાગળા, સુંદર ટાઈ૫ અને સુશોભિત બાઈડીંગથી તે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યા છે. સર્વ એક સરખા લાભ લઈ શકે તે માટે કિંમત માત્ર નામની રાખી છે, તે નાટિકા નીચે મુજબ છે. ૧ દ્રૌપદી સ્વયંવર નાટક ૦-૪-૦
૪ પ્રબુદ્ધ રોહિણેય નાટક ૦-૬-૭ ૨ કરૂણાવøાયુદ્ધ નાટક ૦-૪૦
૫ ધર્માક્યુદય નાટક ૦-૬-૭ ૩ મુદી મિત્રાન૬ નાટક -૮-ફ
- (પાસ્ટેજ જુદુ.) મળવાનું ઠેકાણુ—મી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર.
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Qs
છે એ ખૂ. ૧
.૧ ૪ પ્રકાશન છે
SR= 0x0x0x09200zc
| હે વીર છે ॥ परोपकारः सम्यक् क्रियमाणो धीरतामभिवर्धयति, दीनतामपकर्षति, उदचित्ततां वित्ते, श्रात्मम्भरिता मोचयति, चेतोवैमल्यं वितनुते, प्रभुत्वमाविर्भावयति; ततोऽसौ प्रादुर्भूतवीर्योल्लासः प्रणष्टरजोमोहः परोपकारकरणपरः पुरुषो जन्मान्तरेऽप्युत्तरोत्तरक
मेण चारुतरं सन्मार्गविशेषमासादयति ॥ पुस्तक २०] वीर संवत् २४४९ फाल्गुन. आत्म संवत २७. [ अंक ८ मो.
--
-
-
--
--
--
-
--
--
--
-
-
----
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
--
-
तात्त्विक पुरुपार्थ.
(ગજલ સાયણ) પુરૂષાર્થ કરતું પ્રેમથો છે પૂર્ણ તારા કામને, શાન કરે કૃત કર્મનું ઉપદેશતા જ્ઞાની જને; લોકિક લોકોત્તર તણી સીડી તપાસી ચાલજે, લૈકિક સંચિત મેળવે પુરૂષાર્થિ લેકર થજે. સંચિત સુકૃત ફલ છતાં પુરૂષાર્થ પ્રાણુ માન, દુષ્કર્મ ફલતા ભાવિનું તે દિન શરણુ સ્વિકારતે આનંદ શોક ન માન સુખ દુઃખમાં તે કારણે, શમ ભાવથી વેદી કરે પુરૂષાર્થ જે જ્ઞાની ગણે.
વેલચંદ ધનજી.
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
શુદ્ધ દેવગુરૂની સેવાના લાભ દુલભ કેમ કહ્યો છે ? તેમાં રાખવા યેાગ્ય સાવચેતી.
૧ શુદ્ધ દેવ-વીતરાગ પરમાત્માને આદર્શ રૂપ લેખી પ્રતિદિન તેની દ્રવ્ય ભાવ સેવા-ભક્તિ કરવા સદાય લક્ષ જાતે રાખી બીજા ભવ્યજનાને તેવુ કલ્યાણકારી લક્ષ કરાવવું.
૨ અંગ, વસ્ત્ર, મન, ભૂમિ, ઉપગરણ, ન્યાય દ્રવ્ય અને વિધિ એ સાતે પ્રકારની શુદ્ધિ સાચવવા પાતાથી બનતુ કરી છુટવુ,
૩ ગમે તેવી કિંમતી છતાં અશુદ્ધ જણાતી કે જશુાયેલી વસ્તુ પ્રભુના અંગે ન લગાડવી.
૪ દ્રવ્યપૂજામાં રહેલા પવિત્ર હેતુ સમજવા પૂરતા ખપ કરવા અને તે ખીજા ખપીને પણ સમજાવવા.
૫ પ્રભુની પાસે કે મંદિરમાં એક પણ દીવા ખુલ્લા રાખવા ન ઘટે. જયણા સચવાય તેમ તે ખાસ ફાનસ વિગેરેમાં સંભાળીને રાખવા જોઇએ.
૬ સાય ઘેચીને પરાવેલા ફૂલાની માળા પ્રભુના ક કે આરાપવી વ્યાજબી લાગતી નથીજ, આપણને એક કાંટા વાગ્યા હાય તે વ્યથા કરે છે, તેા સેાયના ઘાદા સુકેામળ ફૂલેને મારવા કેમ દેવાયજ. તે કરતાં છુટા સુગ ંધી ને તાજા ફૂલ ચઢા
વવા ઠીક છે.
૭ પાટણુ શહેરમાં ઘણે ભાગે ઉપરના સુધારેા ઠીક દાખલ થયેલે જણાય છે. તે બીજા બધા જેનાએ ધડા લેવા યેાગ્ય છે. દીવાના સબંધમાં ચેાગ્ય પ્રબંધ કરવા યથાયેાગ્ય સૂચના કરી છે, તેના વેલાસર અમલ થાય તેા સારૂ.
૮ પ્રભુ દન, વંદૅન, પૂજન કે સ્તવનાદિક પ્રસગે એ સમજ્જુ ભાઇ હેંને ભારે કેાલાહલ મચાવે છે. ખુમ જોશથી ઘટ વગાડે છે અને ઘાંટા પાડી પાડીને રાગ રાગણી સમજ્યા વગર જેમ આવે તેમ ગાય છે, તેથી ખરા રસિક જનેાને ક્ષેામ પેઢા થાય છે, વળી અર્થ સમજી શકાય એવી અવસર ઉચિત સ્તવના બીજા સાંભળનાર પણ ચકિત થઇ જાય તેવી સુંદર ઢબથી ગાતાં શીખવુ જોઈએ. સાથે વિનય અને વિવેક વિસરાય નહીં પણ સારી રીતે સચવાવાં જોઇએ.
૯ મન એકાગ્ર કરી, શુદ્ધ-પવિત્ર વસ્ત્રાદિક સજી, અખંડ ઉત્તરાસંગ જનેઇ આકારે રાખી, પગરખાં વિ॰ ગઢ બહાર મૂકી, શુદ્ધ દેવ ગુરૂ સમીપે જવું. તેમનાં દર્શન થતાંજ અત્યંત આદર સહિત નમસ્કાર–પ્રણામ કરવા.
૧૦ પુરૂષાએ પ્રભુની જમણી માજુએ અને સ્રીઓએ ડામી ખાજુએજ
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આપણા દદયને વિશાળ બનાવવાની જરૂર છે. ૧૮૫ રહીને બધી ઉચિત કરણી કરી લેવી. પાછા ફરતાં પ્રભુને પુંઠ નહીં દેતા, પડખાના બારણેથી નીકળવું અથવા તે આદર સચવાય તેમ પાછા પગલે ચાલવું.
૧૧ એક પણ પુરૂષ કે સ્ત્રી પ્રભુને પુંઠ દઈને પાછાં ન ચાલે. આવા સભ્ય વર્તનથી બાળકો અને પૂજારીએ પણ તેમ કરશે.
૧૨ શુદ્ધ દેવની જે શુદ્ધ ગુરૂનો આદર કરતાં સહુએ શીખવું. તેમને ઉપગાર અથાગ છે. તેમનાથી જ ખરે માર્ગ પામી શકાય.
૧૩ શત્રુંજયાદિક તીર્થોની યાત્રા કરવાના અભ્યાસી જનોને ઉચિત છે કે તેમણે જગમ તીર્થ સમાન પવિત્ર સાધુ સંતોનો યોગ્ય આદર કરે તેમનો લાભ લેવા ચુકવું નહીં. તેમનાં હિત વચનોને હૈયે ધરનાર સજજને તેને ખરે લાભ લહી શકે છે.
૧૪ ઉત્તમ વૈદ્યનાં વચન અનુસારે ચાલનાર રેગી જેમ જલ્દી રોગમુક્ત થઈ શકે છે, તેમ શુદ્ધ દેવગુરૂનાં એકાન્ત હિત વચને યથાર્થ અનુસરનારાજ પાપ રેગથી મુકત થાય છે.
૧૫ જન્મ મરણનાં આકરાં બંધનોથી મુક્ત થવા ઈચ્છનારાઓ એ ઉક્ત હિતવચનો લક્ષમાં લઈ, પ્રમાદરહિત તેને આદર કરે જરૂર છે. ઇતિશમ્
મુનિ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ
--છSઆપણું હૃદયને વિશાળ કરવાની–બનાવવાની જરૂર છે.
જિન-સર્વજ્ઞ–વીતરાગ પ્રણીત ધર્મને અનુસરનાર દરેક જૈન ભાઈ બહેન ગૃહસ્થ હોય કે ત્યાગી હોય તેનું હૃદય શુદ્ર-સંકુચિત નહીં પણ વિશાળ હોવું જોઈએ. એમાંજ ખરી મહત્તા રહેલી છે. જેને સમ્યગજ્ઞાન ? તત્વબોધ) અને સમ્યદર્શન (સમકિત) પરિણત થયેલ હોય તેને ઉક્ત વાત ભાગ્યે જ સમજાવવી પડે છે. તેનું વર્તનજ તેની આંતર ભાવનાની સાક્ષી ભરે છે. જયાં સુધી જીવને ખરું જ્ઞાન થયું નથી હતું તેથી જ તેની શ્રદ્ધાનું કશું ઠેકાણું નથી હોતું ત્યાં સુધી તેનું વર્તન સશાસ્ત્ર કયાંથી હોઈ શકે ? ત્યાં સુધી તેના વર્તન ઉપર અનેક પ્રકારની કડવી ટીકા થવાનો સંભવ રહે છે. પરંતુ જ્યારે અંતરમાં ખરો જ્ઞાન દીપક પ્રગટે છે અને ખરૂં શ્રદ્ધાન જાગે છે, ત્યારે તેનું વર્તન પણ સીધું-સરલ–સશાસ્ત્ર બનવા પામે છે. એવું નિર્દભ આચરણ કણ ભવ્યાત્માને ન ગમે ? ગમેજ. અત્યારે શાસ્ત્ર વચનનું યથાર્થ :રહસ્ય સમજવાની પણ ખેવના ઓછી થયેલી જણાય છે. નહીંતે થોડી પણ કરણી યથાર્થ રીતે કરાય તે જરૂર હિતકર અને આનંદકારક થવા
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
પામેજ. “દયા” કે “અહિંસા' પોકારવા માત્રથી કંઈ વળે નહીં. તેમજ શાથી ઉલટી સ્વમતિ કપિત દયાવડે પણ હિત થઈ શકે નહીં. દયા કે અહિંસા સશાસ એટલે ડહાપણ ભરી જ હોવી જોઈએ. તેવી દયાથીજ હાય મૃદુ-કેમળ અને વિશાળ બની શકે. બધે વ્યવહાર પણ એવો જ ડહાપણ ભર્યો હોય કે તે સુજ્ઞ જનોને પ્રશંસનીય જ બને. ખરા દયાળુ ભાઈબહેને જમીન (ભૂમિ) શુદ્ધ કરવા માટે ખજૂરીની વાસંદી નજ વાપરી શકે. ખાનપાનમાં ભારે ચોખાઈ રાખે, અંગ અને વસ્ત્રની શુદ્ધિ પણ સાચવે, તેમજ ન્યાય-નીતિથીજ કમાણી કરે. એવા શુદ્ધ ન્યાય દ્રવ્યથી જ દેવગુરૂ ધર્મની સેવા ભક્તિ કરે. સ્વધમી જનોની, દુ:ખી જનોની બનતી સેવા–ચાકરી કરે. દુ:ખી પશુઓનું પાલન કરે તે કરતાં દુ:ખી માનવને ઉદ્ધાર કરવા કશી કચાશ ન જ રાખે. વિવેકવડે સર્વ ઉચિત આચરણ કરે જ. છતશમૂ.
મુનિ શ્રી કરવિજયજી મહારાજ. – @@@@@ – ધર્મ–જીવનના માર્ગમાં રહેલા વિદને.
જ્ઞાની પુરૂષએ ધર્મના માર્ગને અત્યંત કઠીન-દુર્ગમ અને તરવારની ધાર જેવો વર્ણવ્યું છે. એ ઉપરથી કેટલાક ઓછી સમજવાળા બંધુઓ એમ માને છે કે ધર્મ પ્રાપ્તિ માટે ઘણું શાસ્ત્રો વાંચવા જોઈએ, તેને સમજવા માટે સંસ્કૃત, માગધી, પાલી વિગેરે પ્રાચીન ભાષાઓ શીખવી જોઈએ, જુદા જુદા વિદ્વાનોની શાસ્ત્રના અર્થ સંબંધી ટીકાઓ, ભાળે, વૃત્તિઓ, ચુણીઓ વિગેરેનું અધ્યયન કરવું જેઈએ, તેમજ તે બધું સમજ્યા પછી અનેક પ્રકારના વિકટ, દુસહ્ય વૃત, તપ, અનશન આદિ આચારેનું સેવન કરવું જરૂરનું છે, તેથી તે માર્ગને તરવારની ધાર જે દુર્ગમ વર્ણવેલ છે. વસ્તુતઃ એ બધું નિજન નથી, પરંતુ ધર્મ વસ્તુ બહાર નથી; અંતરમાં છે, અને તેની શોધ બહારના પાના પુસ્તકમાં કરવાથી મળે તેમ નથી. તેથી ધર્મના માર્ગની કઠીનતા અને દુર્ગમતા બહારથી ભેગી કરવાની સામગ્રીને ઉપલક્ષીને વર્ણવેલી નથી, અગર કોઈ પ્રકારના શારીરિક માનસિક કે આધ્યાત્મિક કષ્ટો ઉઠાવવાની આવશ્યક્તાને ઉદ્દેશીને પણ નથી કહેલી
ધર્મ–જીવન અગર ધર્મના માર્ગના અંગે જે ભય અગર વિષમતા રહેલી છે તે બીજા જ પ્રકારની છે અને તે ભય, આપણું અંતરમાં કોઈ પ્રકારના ધર્મ વિરોધી ભાવોને પ્રવેશ થવા ન પામે તેને ઉદ્દેશીને રહે છે. ધર્મ-માર્ગ ઉપર સ્થિર રહેવું એ નટના ખેલ જેવું છે. નટ માથે જળથી ભરેલું પાત્ર લઈ સામસામાં બે વાંસ ઉપર રાખેલી દેરડી ઉપર ચાલે છે, ત્યારે તેને જેવી કાળજી અને સતર્કતા રાખવી પડે છે, તેવીજ અને તેથી અધીક ચીવટ ધર્મના પથીકને રાખવી પડે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધર્મ-જીવનના માગરમાં રહેલા વિ.
દષ્ટિમાં અસ્થિરતા વિકળતા અગર વિહંળતા આવતા નટને જેમ સ્થાન ભ્રષ્ટ થવાની સંભાવના છે, તેમ ધર્મ માર્ગમાં ગતિ કરનાર મુમુક્ષુને તેના ચિત્તની સ્થિતિ સંભાળવાની નિરંતર જરૂર રહે છે. આ કાળજી અને સતર્કતા રાખવાની જરૂરને લીધે જ ધર્મના માર્ગને વિકટ દુર્ગમ અને તરવારની ધાર જે આકરો કહ્યો છે. તેને પગલે પગલે ભ્રષ્ટ થવાની સંભાવના છે, તેના અંતરમાં ધર્મ-વિધી અસાર ભાવનાઓ પ્રવેશવા ન પામે તે માટે તેને પ્રત્યેક પગલે કાળજી રાખવાની જરૂર છે. આ માર્ગમાં જે અનેક વિનો અગર ભય રહેલા છે તેમાંથી કેટલાકને અત્રે વિસ્તારથી ઉલ્લેખ કરીશું:
પ્રથમ કાનુરાગ અગર લેક-દષ્ટિને છે. જન સમાજમાં રહીને હું જે વખતે ધર્મના કાર્યો કરૂં તે વખતે સહુની નજર મારા ઉપર રહે, તેઓ મને ધર્મશાળ સજજન ગણે, લોકોની જાણ બહાર રહીને મારૂં ઉત્તમ કાર્ય બેકદર રહી ન જાય એવી નિકૃષ્ટ વૃત્તિ આપણામાં ઘણીવાર રહી જાય છે. જેના હૃદયમાં લોકાનુરાગ અગર લોકોની વાહવાહ મેળવવાની લાલસા રહેલી છે તેના ધર્મ માર્ગમાં મહાન વિપત્તિ રહેલી છે. આ વૃત્તિમાં કેટલી ધર્મ-વિઘાતક શક્તિ રહેલી છે તે ઘણુ બંધુઓ સમજતા નથી, તેથી તે પ્રત્યે ઉપેક્ષા રાખે છે. જગતમાં આ શ્રેણીના ઘણા મનુષ્યો છે, જેઓ નિરંતર ધર્મનો અભિનય નિભાવે છે, તેમના હૃદયમાં લેક-પ્રશંસાની એવી પ્રબળ શક્તિ રહેલી હોય છે કે આસપાસના પાંચ પચીશ માણસે જેવા પ્રકારે ચાહે તેવા જ પ્રકારે તેમના ધર્માચારનું સ્વરૂપ રચાઈ જાય છે. લોકોની વાહવાહથી તેનું ચિત્ત નાચી ઉઠે છે. જેમ જેમ લોકોના વાહવાહને ધ્વનિ વધતું જાય છે તેમ તેમ તેમના ધર્મનાચની માત્રા વધતી જાય છે. લેકની વાહવાહ ધ્વનિ તેમના કર્ણમાં નિરંતર શું જાર કરતી રહે તે પ્રકારનું તેમનું હૃદય-બંધારણ થઈ જાય છે. લોકોની વાહવાહ મેળવવાની વૃત્તિ આપણા સર્વના અંતરમાં કેવી પ્રબળપણે રહેલી છે તે સહુ પોતાના અંતરની પરીક્ષા કરી જાણી શકે તેમ છે. લેક-પ્રશંસાની એવી અભૂત શક્તિ છે કે તે મેળવવા માટે વિશ્વમાં અનેક સ્થળે મહ૬ કાર્યો થયા છે. એના પ્રભાવથી આશ્ચર્યજનક સાહસ, અદ્ભુત સ્વાર્થ ત્યાગ, ઘેર વૈરાગ્ય, કઠોર તપસ્યા, વિષમ વૃત–પાલન આદિ ઉપજી આવ્યા છે. અમુક પ્રકારના આચારથી વસ્તુત: આત્મ-કલ્યાણ કે જન-શ્રેય થાય તેમ છે કે નહી? તેને કાંઈ હીસાબ રાખ્યા વગર લેક–પ્રશંસાની મોહિની શક્તિથી આકર્ષાઈને અનેક જનોએ વિસ્મયકારક કાર્યો ક્ય છે. જેમ નાટકના તખતા ઉપર અભિનય કરનાર અભિનેતા, શ્રોતૃ વર્ગના તાલી ધ્વનિથી ઉત્તેજીત થઈને બેવડા જોસથી પિતાને અભિનય વિસ્તારે છે, અને પિતાને શ્રમ ભૂલી જાય છે, તેમ લોક-પ્રશંસા અને વાહવાહના દિવનિથી પ્રેરાઈને આપણે લોકેએ માન્ય કરેલા માર્ગમાં બેવડા જોસથી દેડીએ છીએ. લક-પ્રશંસાના પ્રભાવથી આપણે શ્રમ ભૂલી જવાય છે. મદ્રાસ તરફના જગલી લોકો એક પ્રકારના
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. devil dance નામની કીડા કરે છે તે વખતે તેઓ મોઢામાં અગ્નિ રાખે છે. તે વખતે આસપાસના લોકોના વાહવાહ વનિથી તેઓ એટલા બધા મુગ્ધ અને અભિભૂત થઈ જાય છે કે અગ્નિની દાહક શક્તનું તેઓ ભાન ભૂલી જાય છે. વાહવાહની શક્તિના પ્રભાવથી કાંઈક સ્ત્રીઓએ પોતાના પતિઓના મૃતદેહ સાથે સતિ થઈ સહ-મરણ આદરેલું છે, કાંઈક ચોદ્ધાઓમાં શોર્ય અને વીર્યનો સંચાર કરે છે, કાંઈકમાં વૈરાગ્ય અને ધર્મ ભાવ જગાવ્યા છે. કોઈકે પોતાની લક્ષ્મી લુંટાવી છે, કાંઈકે ઘરબાર કુટુંબ અને વૈભવ વિલાસનો ત્યાગ કર્યો છે. લોકોની વાહવાહથી પ્રેરાઈને કાંઈક જનોએ અશક્ય કાર્યો કર્યા છે. પરંતુ એ બધું નાટકના અભિનય જેવું સમજવું. એવી લોક પ્રશંસાની વૃતિથી પ્રેરાઈને કરેલા નાટકી કાર્યો આપણા ધમ–જીવનને નાશ કરનાર છે. જેમને પોતાના ધર્મ-જીવનને સાર પૂર્ણ, સ્થિર, નિક્ષેપ, અને ઉચ્ચતમ પ્રકારનું ઘડવું છે, તેમણે લોક-દષ્ટિના પ્રભાવથી પિતાની જાતને મુક્ત કરી નાખવી જોઈએ. જેમના હૃદયમાં લેક દષ્ટિનો ભય અગર પ્રીતિ છે, તેઓ પોતાનું કે પારકું કેઇન શ્રેય કરી શકતા નથી એ વાસના જ્યાં સુધી આપણું હૃદયમાં કાર્ય કરે છે, ત્યાં સુધી આપણે નર્મળ નથી, પણ મળ-યુક્ત છીએ, મુક્ત નથી પણ પરવશ છીએ; લેક–પ્રશંસાની ગુલામગીરીનો બોજો માત્ર ઉઠાવીએ છીએ. આપણા હદયમાં નિરંતર એમજ રહ્યા કરે છે કે “લોકો મને કેવા ભાવથી નિહાળે છે ?” “ હું જે આ બધું ધર્મ–કાર્ય કરી રહ્યો છું તે લોકો બરોબર જાણે છે કે મારે શ્રમ નકામે માર્યો જાય છે ? ” ધર્મ–સાધન કરતી વખતે બીજા બંધુઓ આપણને કેવા ભાવથી નિહાળે છે તે વાત તદન ભૂલી જવી ઘટે. ધર્મ-સાધન એ અંતરની ઘટના છે, તે કદષ્ટિથી તેનો નિર્ધાર ન જોઈએ. તે વખતે આપણે લાખો મનુષ્યોના સમાજમાં હોવા છતાં આપણે જાણે નિર્જન અરણ્યમાં હોઈએ, અને કોઈ આપણને જોતું નથી તેમ માનવું ઘટે લોક-દાદના પ્રભાવ આપણા ચિત્ત ઉપર કાર્ય કરી રહ્યો છે કે નહી તે આપણે બરોબર કાળજીપૂર્વક જોવું જોઈએ. પરીક્ષાથી જે એમ જણાય કે આપણું અમૂક ધર્મ-કાર્યમાં લોક-દષ્ટિ લોકાનુરાગ અગર તે પ્રકારની અન્ય વાસનાઓને ફાળો છે, તો આપણે માની લેવું કે એ કાર્ય ધર્મ-કાર્ય નથી, પરંતુ તેથી કાંઈક વિપરીત કાર્ય છે. પ્રભુ પ્રત્યેની પ્રવચના છે. અત્યાર સુધીમાં આપણે જે કાંઈ કા તન, મન અગર દ્રવ્ય વડે લોક પ્રશંસાથી પ્રેરાઈને કર્યો હોય, અને તેને ધર્મકાર્ય મા | આપણું ધર્મ ખાતામાં જમે કર્યો હોય તો તે તુજ ઉધારી નાખવા જોઈએ; કેમ પ્રભુના ચાપડામાં એ આપણુ ખાતે જમા નથી થતા. વિશુદ્ધ સ્વ–પર કલ્યાણની દષ્ટિએ જે કાંઈ થાય છે તેજ ધર્મ-કાય છે.
ધર્મના માર્ગમાં બીજે ભય ભાવે પ્રવણતા અથવા આવેગમયતાનો છે. એને લઈને મનુષ્ય એકપણ સાધનક્રમમાં સ્થિર રહી શકતું નથી. કોઈ ગ્રંથમાં
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધર્મ–જીવનના માર્ગમાં રહેલા વિના.
૧૮૯ તપનું માહાસ્ય વાંચવામાં આવે કે તુ જ એક ', ઉં પદ સ, આદિ કરવા મંડી પડે છે. વળી રોડા દીવસ પછી વૃ! મહીમા સ ભળ્યો એટલે અનેક પ્રકારનાં વૃત આદર છે. અમુક કાળ પછી કા ઈન. મુખે ચાર સદ્ધએની વાત જાણવામાં આવે એટલે જાણેક પ્રકાએ સાધવા વળગી પડે છે, એ પ્રકારે પોતાનો અધિકાર, આંત, આદિ સમજયા વિના જે કાળે જ આવેગ : ભાવ હૃદયમાં ઉલટ તે તે વખતે ગમે તેવું તેનું આચરણ આરંભી દે છે. પરંતુ એક સાધનને સમજણ પૂર્વક ગ્રહી સાગા પગ ઉતારતા નથી. માનવ જીવનમાં ઘર ના સંચય આ પ્રકારે અધીરાઈ પૂર્વક ભાવાવેશથી આરંભેલા સાધનોથી બનતા નથી. શા સ્ત્રો અને અનુભવ એ સ બંધમાં એમ કહે છે કે જેમ કીડી પતાના રાફડે શ ણ ધુળ ભેગી કરીને ચણે છે, તેમ મનુષ્ય પણ પિતાનું ધમ–મય ચાર ધીરે ધીરે ગુણ-સંચય અને દેશના પરિત્યાગ વડે કરે છે. ધીમે ધીમે પ્રયત્ન પૂવક અતિ આયાસથી, ઘણા કાળના અથાસથી ઘર કરી જ લા દોષેનું સંશોધન કરી, તેનો પરિત્યાગ કરી, તે
સ્થાને સદગુણનું ઉપાર્જન કરવું જોઈએ. જે માણસે જ તલપાપડતા, અધિરાઈ, ક્ષણિક ભાવના ઉભરે છે ત્યાં સ્થાયી ફળ કશું પડતું નથી. નવા પ્રયત્નનું પરિણામ હમેશા નિરાશા, ખાલી, અને દુબળતામાં જ આવે છે. ધર્મ–સાધન તેવા પ્રયત્ન વડે કદી થતું નથી. ધર્મના માર્ગ માં આગળ વધેલા અનુભવીઓની એવી સલાહ છે કે કોઈપણ સાધન-પથનું અવલ બન કરીને ઘણે કાળ તેનું ધૈર્યપૂર્વક પરિપાલન કરવું જોઈએ. શુભ સંકટ, પૂર્વક કોઈ ઉત્તમ સાયનમાં હાથ નાખ્યા પછી તેમાં લાગ્યા રહેવું જોઈએ. જેના અંતરમાં આવેગનું પ્રાધાન્ય અધિક પ્રમાણમાં છે, તે કોઈ પણ આચાર વિચાર કે સાધનમાં સ્થિર રહી શકતો નથી. એકપણ કાર્ય સફળતાની દીશામાં થોડી ઘણી ગતિ કરે તે પહેલા બીજા નવા પ્રસ્તાવ ખડે થાય છે, અને તેની ભાવ–મયતા તેને તે પ્રસ્તાવ ભણું ખેંચી જાય છે. આજે અમુક કાર્ય અગર સાધન સામગ્રી પોતાના અને પારકાના કલ્યાણ માટે ચગ્ય ભાસી અને તે પ્રમાણે કરવા લાગી ગયા, કાલે તે બધુ જુનું, નિરસ, સારહીન અને કંટાળાભરેલું જણાવા માંડે છે. વળી બીજે કાંઈક આકર્ષક પ્રસ્તાવ રસીક. સારપૂર્ણ, આનંદપ્રદ ભાસે છે. તેમાં થોડા દિવસ દીલેજાનીથી લાગી પડાય છે, અને થોડા કાળ પછી તેનું પણ તેવું જ નિર્માણ બની આવે છે.
આવી પ્રકૃતિ આપણને અને તે વિનકારક અને વિપત્તિમાં લઈ જનાર થઈ પડે છે. એક મહાન ઉદેશને અંતરમાં ધારણ કરી, તેને સિદ્ધ કરવા માટે દીર્વકાળ તેના ઉપર આમ શક્તિ પ્રયા કરી તેને સફલ કરવા આ૫ણું ચારિત્ર્યમાં દઢતા અને સાર પૂર્ણતા આવે છે. જેઓ આવેગના જોસથી ક્ષણમાં આ દિશામાં અને ક્ષણમાં પેલી દીશામાં ઘસડાયા કરે છે, તેમના ચારિત્ર્યમાં કશું બળ કે પ્રભાવ ઉત્પન્ન થતા નથી. આવી ભાવમય પ્રકૃતિવાળા મનુષ્ય પોતાને અને પારકાને લાભ કરતા
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનદ પ્રકાશ. નુકશાન વધારે કરે છે. તેઓ એક સ્થિર રહી શક્તા નથી, તેમને હરરોજ નવું નવું જોઈએ છીએ, એકને એક વાતમાં લાગ્યા રહેવામાં તેનું મન થાકી જાય છે. આ પ્રકારની પ્રકૃતિએ આજકાલ આપણા દેશની રાજકીય પ્રગતિને માટે ધકકો પહેચાડ છે. મહાત્મા ગાંધીજીના રચનાત્મક કાર્યક્રમમાં દેશ અને વ્યક્તિ ઉભયને સાચે ઉદ્ધાર રહેલો હતું, અને મહાત્માજીની મુકત સ્થિતિમાં લોકોને તે તરફઉત્સાહ ભાવ હતા, પરંતુ એ ભાવ લાંબે કાળ નભી શક્યા નહી, દેશના અમુક વગે બુમ પાડવા માંડી કે “ભાઈ, એ કાર્યક્રમ કે દહાડે પુરો થાય, અને કયારે અને સફળ થઈએ ? હવે એ કાર્યક્રમમાં અમને મુદ્દલ રસ પડતો નથી, કાંઈક રસ પડે તેવું, ભાવને ઉત્તેજીત કરે તેવું નવું નવું આપ.” આથી દેશની સાચી પ્રગતિમાં ભંગાણ પડયું, અને ખરેખરી ફાયદાકારક સાધન પ્રણાલી આજે અવગણના પામી લેકની દષ્ટિમાંથી વેગળી પડી ગઈ. આમ થવાનું કારણ એજ છે કે આપણું માહેના ઘણાખરા ભાવનાના આવેશવાળા છે, ભાવનું જોસ ટકે ત્યાં સુધી તેમાં મચી પડે, થોડા દિવસ પછી થાકીને ઢીલા પડી જાય, અને વળી થોડા દિવસ વીત્યે તે જુની વાતને વિસારી પાડી કાંઈક નવું જ આરંભી બેસે. આવા લોકે ભાવનાની સૃષ્ટિમાં બેઠા બેઠા અદ્દભૂત ઠાઠ રચે છે, કલ્પનાની ચક્ષુએ પોતાને અને સર્વને ઉચ્ચત્તમ અવસ્થામાં ક૯પે છે, પરંતુ વસ્તુત: તેવા થવા માટે, ધીરજ પૂર્વક પ્રયત ઉઠાવીને અમુક દેને ત્યાગ અને અમુક ઉત્તમ ટેવ અને ગુણેનું ઉપાર્જન કરવા જેટલું સામર્થ્ય ખુરાવી શકતા નથી. આવા લેકે આવેગને લીધે ભાવથી ઉત્કૃષ્ટ બની શકે છે, પરંતુ વસ્તુતઃ વ્યવહારમાં બાળકથી પણ નિર્બળ હોય છે. તેમના જીવનમાં શાંતિ, સ્થિરતા, દઢતા, સબળતા, પ્રભાવ આદિ કશું રહી શકતું નથી. સમુદ્રમાં એક લાકડાનું પાટીયું આમથી તેમ મજાના મારથી જેમ અથડાય, તેમ તેઓ ભાવના આવેગથી આંહીથી તહીં અને આ સાધનથી પેલા સાધન તરફ અથડાયા કરે છે, તેઓ ભલા હોય છે, પણ સબળ નથી હોતા, તેઓ નીતિમાન હોય છે, પરંતુ લાલ સામે ટકી રહેવા માટે દઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા હોતા નથી. આપણે આ પણ ચારિત્ર્યમાંથી આવી ભાવના-પ્રધાન પ્રકૃતિને વિસર્જન કરવી જોઈએ.
ધર્મ—માર્ગમાં ત્રીજે ભય ધર્મશાસ્ત્રોના માત્ર વાંચનને છે. આ વાત વાંચીને કેટલાક શાસ્ત્રાનુરાગી બંધુઓને નવાઈ લાગશે. તેઓ બોલી ઉઠશે કે, “સાધુજને પિતાના ધર્મ–જીવનની સહાયતા માટે જે શાસ્ત્રોનું નિરંતર અધ્યયન કરે છે, અને જેનું વાંચન મનન કરવાને આપણને ઉપદેશ આપે છે, તે શાસ્ત્રો શું આપણા ધર્મ– માર્ગમાં ભય રૂપે છે? તે તેના ઉતરમાં એજ કે કેટલાક માણસો ધર્મશાસ્ત્રોના જ્ઞાનને જ માત્ર ધર્મ માની લે છે, તે કારણથી તે ભયરૂપ છે. ખરૂં છે કે જ્ઞાની જનના વચને માત્ર મોઢે કરવાથી અને ધર્મ શાસ્ત્રોનું પઠન પાઠન કરવાથી આપણે ઘણી વાતો જાણી શકીએ, પરંતુ એટલા ઉપરથી આપણે ધાર્મિક થયા એમ માનવું એ બ્રાન્તિ છે,
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધર્મ-જીવનના માર્ગમાં રહેલા વિક્તા.
૧૯૧
અને ધર્મના માર્ગમાં જે બ્રાન્તિ એજ મોટામાં મોટે ભય છે. માણસ જેમ દુનીયાના ભૂગોળ મોઢે કરે તેટલા ઉપરથી તેણે દુનીયામાં મુસાફરી કરી મનાય નહિ, તેમ માત્ર શાસ્ત્રો મેઢે કર્યા અગર જાણ્યા, તેથી તે કાંઈ ધાર્મિક બન્યા ગણાય નહિ. અલબત્ત જેમ ભૂગોળનું પાકું જ્ઞાન દુનીયાની મુસાફરી કરવા ઈચ્છનારને અત્યંત સહાયક છે તેમ શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન ધર્મના માર્ગમાં ગતિ કરવા ઈચછનારને આવશ્યક છે, પરંતુ ભૂગોળનું જ્ઞાન એજ જેમ ખરો વિશ્વ પ્રવાસ નથી, તેમ શાસ્ત્રજ્ઞાન એજ કાંઈ ધર્મ નથી. ઘણું મનુષ્ય શાસ્ત્રજ્ઞાન અને ધર્મ વચ્ચે ઘણે નિકટનો સંબંધ માને છે, પણ વસ્તુતઃ તેમ નથી; ઘ શાસ્ત્રની અને વાસ્તવિક ધર્મની વચ્ચે કરોડો ગાઉન અંતર હોય છે. ધમેં તેમના જીવનને લેશ પણ સ્પર્શ કર્યો હોતો નથી. શાસ્ત્ર એ બુદ્ધિ અને સ્મૃતિનો વિષય છે, ધર્મ એ જીવનનો ને ચારિત્ર્યનો વિષય છે. ઘણા શાસ્ત્રો પિતાની અભિજ્ઞતાને લીધેજ ધાર્મિક હોવાનું માને છે એ બ્રાન્તિ છે. પકવાનના નામ જાણવાથી જેમ તે માંહેનું એક પકવાન મેઢામાં આવતું નથી, તેમ શાસ્ત્રો જાણવા માત્રથી કાંઈ ધર્મ થઈ જતું નથી; માત્ર ધર્મના પિપાસુને શાસ્ત્રજ્ઞાન ઉપગી, પથદર્શક અને સહાયક થાય છે એટલું જ છે. પકવાનના નામ જાણ્યા પછી તેને પ્રયત્નપૂર્વક બનાવી લેવાની મહેનત જેમ બાકી જ રહે છે, તેમ શાસ્ત્ર જાગ્યા પછી તે અનુસાર જીવનને ઘડી તેમાં ધર્મ ભરવાનું કામ તે બાકીનું બાકી જ રહે છે. આથી શાસ્ત્રને ધર્મ માની લેવાની ભ્રાન્તિમાં ન પડવા સામે આપણે ચેતવું જોઈએ.
ધર્મ-પ્રાપ્તિના માર્ગમાં ચોથે ભય બુદ્ધિને છે. દરેક દેશકાળમાં બુદ્ધિમાન પુરૂષે કાર્ય–કુશળ, વક્તા, લેખક, યુક્તિપૂર્વક દરીથી પોતાની વાતને સામાના મન ઉપર ઠસાવવાની શક્તિવાળા અને સમાજના નેતા હોય છે. જગતના લેકે તેમની કાર્ય–શક્તિ, ભાષણે, ચાલાકી વિગેરે જઈને તેમના આધિન બની જાય છે, અને તેમને મોટા માણસ તરીકે સ્વીકારે છે; લેક–સન્માનથી પ્રેરાઈને આવા પ્રકા. રના બુદ્ધિમાનો પિતાનું ભાન ભૂલી જાય છે. તેઓ એમ માને છે કે લોકોમાં મારૂ જે સમાન છે તે, તેમજ મારી વિદ્વતા, વાગ્મિતા, લેખન-શક્તિ આદિ સર્વ મારી આધ્યાત્મિક શ્રેષ્ઠતાના ફળરૂપ છે. બુદ્ધિના કાર્યને તેઓ આમિક વિકાસ માની લે છે, અને જગત પણ તેમ માનવા લાગી જાય છે. જે સમાજમાં સાચી આધ્યાત્મિકતાના સ્થાને આવી બુદ્ધિમત્તાએ સ્થાન મેળવ્યું છે, તે સમાજ અજ્ઞાતપણે છેતરાય છે. બુદ્ધિને વિલાસ એ આધ્યાત્મિકતા નથી, તેથી જ્યાં જ્યાં તર્ક, ન્યાય, યુક્તિ, દલીલે, મનોરંજક વકતૃનાઓ આદિ જોવામાં આવે ત્યાં ત્યાં આધ્યાત્મિકતા સ્વીકારી જ લેવી એ બ્રાન્તિ છે અને તે સામે આપણે ચેતવાનું છે. જેમ ધન-બળ એ આ ધ્યામિકતા નથી તેજ પ્રકારે મન અગર બુદ્ધિબળ એ પશુ આધ્યાત્મિકતા નથી, એથી બુદ્ધિના ધારક પુરૂએ, તેમજ સમાજે તેવા સ્થાને આધ્યાત્મિકતા કલ્પી લેવાની ભૂલ કરવા જેવું નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
બીજી રીતે પણ બુદ્ધિ એ ઘણીવાર આધ્યાત્મિકતાની વિધી થઈ પડે છે. જ્યારે બુદ્ધિ આધ્યાત્મિકતાથી પ્રેરાઈને પ્રવૃત્તિ કરતી નથી ત્યારે તે ઘણીવાર આ માની અધોગતિનું નિદાન બને છે. મનુષ્યને તે જડવાદી બનાવે છે, ભૌતિક સુખની સામગ્રીઓ એકત્ર કરવામાં તે સહાયક બની મનુષ્યને તે સુધરેલું જાનવર બનાવી મૂકે છે. જે ભેગપભાગ અગર વિલાસને બુદ્ધિહીન મનુષ્ય કુદરતી આનંદથી ભેગવે છે, તેજ ભેગપગ અને વિલાસના સાધનને બુદ્ધિમાન પિતાની બુદ્ધિના પ્રભાવથી અત્યંત ઉત્કટ રાગપૂર્વક, તીવ્ર રસથી વેદે છે અને એ પ્રકારે સ્નીગ્ધ મેહનીય કર્મ પ્રકૃતિ ઉપાજે છે. હાલમાં ચોતરફ જે વિગ્રહો અને તેને લીધે કરડે મનુષ્યની ખુવારી થાય છે તેના મૂળમાં આ પ્રકારથી આધ્યાત્મિકતાથી વિખુટી પડેલી બુદ્ધિજ છે. એ બુદ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલું વિજ્ઞાન કેની સેવામાં યોજાવાને બદલે લેકેના સંહારમાં જોયું છે આધ્યાત્મિકતા સાથે સંકળાયેલી બુદ્ધિ જનસમાજનું તેમજ પિતાનું શ્રેય કરે છે, ત્યારે આધ્યાત્મિકતાથી વિગ પામેલી નરી બુદ્ધિ તેનું પોતાનું અને આસપાસનું સર્વનું અકલ્યાણ કરે છે. હાલની યુરોપની સંસ્કૃતિને મેટામાં માટે દોષ આ નરી બુદ્ધિમત્તાને છે. સારા નશીબે હિંદે તેને પૂર્ણ માત્રામાં સ્વી. કાર કર્યો નથી, અને તેમ કરવાના ક્રમ ઉપર લાબો માર્ગ કાપતા પહેલાં મહાત્મા ગાંધીજીએ હિંદને એ અનિષ્ટ ભાવિમાંથી ઉગારી લીધું છે. અને તેને તેના પ્રાચીન સનાતન આધ્યાત્મિક માર્ગ ઉપર મૂકી દીધું છે. આધ્યાત્મિકતાથી વિમુખ થયેલી બુદ્ધિમત્તા કરતા મૂર્ખતા વધારે શ્રેયસ્કર છે. કેમકે તેનામાં સાહજીક કુદરતી વૃત્તિ ઓ હેય છે, અને તે મનુષ્યને અધ:પતનમાંથી ઉગારી લે છે.
બુદ્ધિને બીજે દોષ સંશય–બહુલતા છે. આત્માને તે કઈ માર્ગ ઉપર ટકવા દેતી નથી. પગલે પગલે અનેક તર્કવિતર્કો કર્યા કરે છે. ઈશ્વર-શ્રદ્ધાથી વારંવાર ચલિત કરે છે, સ્થલ શિવાયની અન્ય સર્વ આંતરિક અને પારલૌકિક ઘટનાઓ સં. બંધે તેને નાસ્તિક અને શ્રદ્ધાહીન બનાવે છે. બુદ્ધિ એ શ્રદ્ધા અને સહજે પલબ્ધિ (Intuition) ને આધિન રહેવી જોઈએ, તેને બદલે જ્યારે શ્રદ્ધાને નિર્ણય તક વિતર્કથી અને યુક્તિ પ્રયુક્તિ થાય અને અંતરના ગંભીર અને સાહજીક અનુભવો તેમજ કુરણની વિરોધી થાય ત્યારે તે મનુષ્યના ધર્મ—માર્ગમાં વિનરૂપ બને છે.
આ ઉપરથી એમ સમજવું યોગ્ય નથી કે બુદ્ધિ એ માનવ જીવનમાં આકાર અને નિરર્થક વસ્તુ છે. એથી ઉલટું અમે એમ માનીએ છીએ કે બુદ્ધિ જ મનુષ્યને તેના ધર્મના માર્ગમાં સ્થિર રાખે છે. પરંતુ સરત એટલી કે એ બુદ્ધિની પ્રવૃત્તિ આધ્યાત્મિકતા વડે પ્રેરાયેલી, અર્થાત્ ધર્માનુસારિણી હેવી જોઈએ, જે તેમ હોય તો તે મનુષ્યનું પિતાનું અને આસપાસ સર્વનું અહિત કરનારી થઈ પડે છે. શાસ્ત્રને ઉપગ જેમ દુશ્મનને નાશ કરવામાં થાય છે તે જ પ્રકારે આત્મઘાત કરવામાં પણ થાય છે, તેજ પ્રકારે બુદ્ધિને ઉપયોગ પણ આપણુ અંતર બહાર રહેલા અનિષ્ટ
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ -જીવનના માગ માં રહેલા વિઘ્ના.
૧૩
તત્વાના વિનાશ અર્થ પણ થાય છે, અને આપણા તેમજ પરના અતિ અર્થે પણ થઇ શકે છે. આ સ્થળે બુદ્ધિ સામે અમે ફ્રીયાદ કરતા નથી; પરંતુ નાસ્તિક અને સ્વચ્છંદગામી બુદ્ધિના પ્રવર્ત્તન ઉપર ટીકા કરીએ છીએ. આપણે ચેતવાનુ છે તે બુદ્ધિની વિપથગામી પ્રવૃત્તિ સામે છે.
ધર્મના માર્ગમાં શેષ ભય કાર્ય - બહુલતાનેા છે. મનુષ્યના જીવનને બે દિશાએ હાવી જોઇએ. એક આત્મચિંતવન અને આત્મપરીક્ષા અને મીજી કન્ય-સાધન અને લેાકસેવા. જે જીવનમાં માત્ર બહારના જ કાર્યની મહુલતા અને ભરપૂરતા છે, અને આંતરિક વિચારણાને અવકાશ નથી, તેના જીવનમાં કાઇ પ્રકારની ગંભીરતા, અગર ધર્મ–જીવનની ગાઢતા આવી શકતી નથી. આથી સાચા ધ–પરાયણ સજનના જીવનમાં અને દિશાએ હેાવી ઘટે લેાકેાની ભીડ અને નિર્જનતા, નિવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ, ચિ ંતવન અને કાર્ય એ ઉભયના સમાવેશ જોઇએ, આત્માની ઉંડાણમાં રહેલા બહુમૂલ્ય રત્ના એકાંતમાં ધ્યાન, વિચારણા અને ચિંતવનવડે પ્રાપ્ત થાય છે. અને તેના ઉપયાગ આપણા પેાતાના ચારિત્ર્યને ઉત્તમ પ્રકારે ઘડવામાં અને આસપાસના સમુદૃાયના કલ્યાણ માટે થાય છે. જેના જીવનમાં ચિંતવન, એકાંતવાસ અને નિનમાં ધ્યાન કરવાના અવકાશ નથી તે જીવન ક્ષુલ્લક, ઉપરચેાટીયું, નિશ્ચયહીન, અસ્થિર, વિકળ, અને અસ્થિર મનુષ્ય જેમ બહારથી કમાઇ લાવી ઘરમાં તેના ઉપયેગ કરે છે; તેજ પ્રકારે તેણે આત્માના અભ્યંતર પ્રદેશમાં ઉતરી ત્યાંથી મૂલ્યવાન રતો ઉપાજન કરી તેના પોતાના અને પરના ઉપયાગ માટે વાપરવા જોઇએ. તેણે હંમેશાં એવા થોડા વખત કાઢવા જોઇએ કે જ્યારે એકાંતમાં, નિજનમાં, નિર્મળ વાતાવરણમાં, અક્ષુબ્ધ ચિત્તે તેણે પેાતાની આત્મ પરીક્ષા કરવી જોઇએ, પેાતાના ચારિત્ર્યમાં ખુ ટતા તત્વા દાખલ કરી તેને નિભાવવાને સોંકલ્પ કરવા જોઇએ, પેાતાના જે જે દેાષા હાય તેના પરિહાર કરવા માટે પેાતાના મન સાથે સુદૃઢ નિશ્ચય કરવા જોઈએ. કુટુંબ, સમાજ, ગામ, દેશ અને વિશ્વનું કલ્યાણુ કેવી રીતે થાય તેનેા નિર્ધાર કરી, તેને અનુસરતુ જીવન વ્યતિત કરવાના સંકલ્પ કરવા જોઇએ, અને તે સંકલ્પ ઉપર સ્થિરવૃત્તિથી ઘેાડી ક્ષણ નભી રહેવુ જોઇએ. આમ કરવાથી તે પ્રકારનુ નિશ્ચયખળ આપણામાં સંક્રાન્ત થાય છે, અને વહેવારના પ્રદેશમાં અનેક પ્રકારની વિપરીત ઘટનાએ સામે તે ટકી રહે છે. જેમના જીવનમાં આ પ્રકારે એકત્ર કરેલુ` સંકલ્પખળ નથી, તેઓ ગમે તેટલા પેાતાના ઉચ્ચ વિચાર। હાવા છતાં, કાર્ય-પ્રદેશમાં પેાતાના ઉત્તમ નિશ્ચયા અનુસાર વન ચલાવી શકતા નથી, તેમજ પોતાના શુભ નિશ્ચયાનેા પ્રભાવ પણ સમાજ ઉપર વિસ્તારી શકતા નથી. તેમનામાં કાઇ પ્રકારને ટેક, દર્દ્રતા, સ્થિરતા; અચળતા અને ચારિત્ર્યશક્તિ હાતી નથી. આ પ્રકારની ચારિત્ર-શક્તિ આદિ કેળવવા માટે અને તેને પ્રભાવ–યુક્ત બનાવવા માટે આપણા જીવનમાં હંમેશાં થાડા કાળ ખરેખરી એકાંત અને નિર્જનતા હાવી જરૂરની છે. આ
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. તેની ખામીને લીધે આપણું જીવન આ કાળે સત્ય શૂન્ય, ગંભીરતા વિનાના, ઉ. ૫લકીયા, અસ્થિર અને મેંઢા જેવા નિર્બળ અને જ્યાં સંજોગો દેરી જાય ત્યાં વગર સ્વાર્થ દેરાનારા થઈ પડ્યા છે. લોકોમાંથી આંતરિક બળને ક્ષય થયે છે. પિતાનું કલ્યાણ ક્યા માગે છે તેને નિર્ધાર તેઓ કરી શકતા નથી, તો પછી પારકાના કયાણને નિર્ધાર કરવાનો પ્રશ્ન જ કયાંથી હોય ? આવા સમાજમાં ધર્મ–જીવન કયાં સુધી નભે? ગમે તેટલી પુસ્તકશાળાઓ, ધાર્મિક સંસ્થાઓ, વિપૂળ સાધન સામગ્રી આદિ હોવા છતાં આપણું માંહેના એ નવાણું જણાના જીવનમાં કશેજ ફેરફાર નથી, તેનું કારણ એ છે કે આપણા જીવનમાંથી આપણે આંતરિક વિચારણાની અને નિર્જન ધ્યાનની દિશાને બાદ કરી નાખી છે. તેની ખામી આપણે બહારની સામગ્રીથી પુરવા માગીએ છીએ. પરંતુ કુદરતના નિયમથી ઉલટી વિધિનું ફળ સુંદર કયાંથી હોય? આથી જેના જીવનમાં બહારને વ્યવસાય અતિ પ્રમાણમાં છે તેણે તે વ્યવસાય બહલતાને ભય તરીકે ગણી તેનું નિવારણ કરવું ઘટે. તેણે દિવસમાં અમુક કાળ નિર્જન–વાસ માટે કાઢ ધટે. તે વિના તેનું ધર્મ–જીવન ઘડાશે નહી. નિર્જનમાં તેણે આત્મ પરિક્ષા, ઉત્તમ સંક૯પનું દઢીકરણ, જ્ઞાનની આલોચના, અને આત્મ-ચિંતન કરવું જોઈએ, તેમ થાય તોજ જીવનમાં સાર આવી શકે.
ઉપર ગણવેલા વિનોનો આપણે બને તેટલો પરિહાર કરવો જોઈએ, અને આપણુ અંતરમાં રહેલી પરમાત્માની શક્તિનો વિકાસ કરી આપણું મનુષ્યત્વ સફળ કરવું જોઈએ.
અધ્યાયી. – ––
(૧૫)
( વિઠલદાસ–મુ. શાહ. ) “ધીરજ, ધર્મ, મિત્ર અરૂનારી, આપત્તિકાલ પરખીયે ચાર.”
તુલસીદાસ. कान्ताकटाक्षविशिखा न दहन्ति यस्य चित्तं न निर्दहति कोपकृशानुतापः । कर्षन्तिभूरिविषयाश्च न लोभपाशै लोकत्रयं जयति कृत्स्नमिदं स धीरः ॥
અર્થ–સ્ત્રીના કટાક્ષરૂપી બાણ જેને ચિત્તને વીંધતા નથી, કોધરૂપી અગ્નિનો તાપ જેના ચિત્તને બાળતો નથી અને ઇન્દ્રિયોના વિષય લેભપાશમાં નાંખીને જેના ચિત્તને ખેંચતા નથી તેજ ધીર પુરૂષ ત્રણે લોકમાં વિજયી ગણાય છે.
રા. ભર્તુહરિ. આ સંસારમાં કોઈપણ મનુષ્ય સર્વ સુખસંપન્ન હોતું નથી. પ્રત્યેક મનુષ્ય કઈને કઈ દુ:ખથી પીડિત જોવામાં આવે છે. એવું કોઈ પણ મનુ નિશ્ચયપૂર્વક
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધર્ય.
૧૯૫ કહી શકે તેમ નથી કે અમુક મનુષ્ય ઉપર કદિપણ કઈ સંકટ નહિ આવે અથવા તે હમેશાં આનંદમાં જ રહેશે. સંપત્તિ, સંતતિ તથા ભેગોપભેગની પુરેપુરી સામગ્રી હોવા છતાં પણ પ્રત્યેક મનુષ્યને માટે કોઈને કોઈ નવી ચીંતા, આવશ્યક્તા તથા આપત્તિ નિર્માયેલી જ હોય છે. સંસારની નાર વસ્તુઓ મેળવીને જે મનુષ્ય અજ્ઞાનવશાત્ એમ આશા રાખે છે કે તેને તેનાથી સ્થાયી સુખ મળશે, અથવા તે વસ્તુઓ તેના ઉપર આવનારી આપત્તિઓ ટાળવામાં હમેશાં સમર્થ થશે તેને વારંવાર દુ:ખી અને નિરાશ થવાના પ્રસંગો આવે છે. મનુષ્ય પોતાના જીવનમાં જે શત્રુઓની વિરૂદ્ધ સંગ્રામ કરીને વિજયસુખ મેળવવા ચાહે છે તે ઘણાજ પ્રચંડ, ભયંકર તથા વિકટ છે. તેઓ હરેક વખતે આક્રમણ કરવા માટે તૈયાર પણ રહે છે. પિતાની જાતને સુખી તથા શક્તિસંપન્ન જોઈને એવો કદિપણ વિશ્વાસ ન રાખો જોઈએ કે શત્રુઓ આપણી ઉપર કદિપણ આક્રમણ નહિ કરે. આ પરિવર્તનશીલ સંસારમાં સઘળી વસ્તુઓમાં તેમજ અવસ્થાઓમાં પરિવર્તન થયાંજ કરે છે. સુખી અને બુદ્ધિમાન મનુષ્ય ઉપર એકાએક સંકટ ક્યારે આવી પડશે તે જાણી શકાતું નથી. વર્ષાઋતુમાં કેટલીક વખત આકાશમંડળ અત્યંત નિર્મળ અને મેઘ રહિત જોવામાં આવે છે, પરંતુ તેટલા ઉપરથી કોઈપણ એમ નિશ્ચય પૂર્વક નથી જણાવી શકતું કે અમુક સમય સુધી કોઈ પણ સ્થળે પાણીનું એક ટીપું પણ નહિ વરસે. અકસ્માત્ આકાશની એ નિરભ્રતા નષ્ટ થઈને ચોતરફ ઘનઘેર ઘટા છાઈ રહે છે વીજળી સિવાય બીજું કાંઈ થાંય જોવામાં આવતું નથી અને તે સાથેજ મૂસળધાર વૃષ્ટિ થવા લાગે છે. આપણું આ માનુષી પ્રપંચરૂપ અન્તરિક્ષની દશા પણ એવીજ છે. તેની અંદર અમુક સમય પર્યત સંકટનું વાદળું ન જેવામાં આવે તો તે ઉપરથી એમ માની લેવું તે ભૂલ છે કે તેની અંદર સુખનાં કિરણે હમેશાં પથરાયેલાંજ રહેશે. કોણ કહી શકે તેમ છે કે દુ:ખનું વાદળું બીજી જ ક્ષણે સંકટરૂપી જળની મૂસળધાર વૃષ્ટિ નહિ કરે.
જયારે એ વાત નિશ્ચિત છે કે મનુષ્ય જીવનમાં સંકટનું આવવું સ્વાભાવિક છે, ત્યારે એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે એવા સંકટ સમયે શું કરવું જોઈએ? શું કર્તવ્ય-વિમૂઢ બનીને દુઃખી અને ઉદાસીન ભાવથી આપણાં કલ્યાણને માર્ગ તજી દેવો જોઈએ ? કદિ નહિ. જો આપણે એમ કહીએ તે પછી “મનુષ્ય” ની પુરૂષા. થતા કયારે સિદ્ધ થશે? એવા સંકટના પંજામાંથી જીવ બચાવવા માટે જ્યાં સુધી પૈયને આશ્રય નહિ લેવામાં આવે ત્યાં સુધી વિપત્તિ આપણને દુઃખ આપીને નષ્ટ કરશે એટલું જ નહિ પણ તે આપણને હેરાન કરવા માટે પણ હમેશાં તૈયાર રહેશે. જે મનુષ્ય એમ ઈચ્છે છે કે તે પિતાનું કર્તા-કર્મ સારી રીતે કર્યા કરે તેનું કાર્ય ધ વગર ચાલી જ શકતું નથી. વિપદાર્ણવ એળંગવા માટે પૈર્ય સિવાય
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
અન્ય એક પણ નાવ બનાવવામાં આવેલું નથી. માનવી જીવન-સંગ્રામમાં આગળ કૂચ કરવા માટે તેમજ વિલન તથા દુઃખરૂપી શત્રુઓના કઠેર આઘાત સહન કરવા માટે આપણે ઘેર્યનું જ કવચ ધારણ કરવું જોઈએ. અહિંઆ એટલું સ્મરણમાં રાખવાની જરૂર છે કે વૈર્યવાનનો અર્થ સાહસિક નથી.
આપણે જેટલા જેટલા ઉદ્યોગ તથા પ્રયત્નો કરીએ છીએ તે સર્વ સુખની પ્રાપ્તિ અર્થે જ કરવામાં આવે છે. જે આપણે એ હેતુ કોઈ અંશે હૈય–ગુણના આશ્રયથી સિદ્ધ હોઈ શકે તો સુખપ્રદ સદગુણનું મહત્ત્વ આપણે અવશ્ય માનવું જોઈએ. દુઃખ તેમજ સંકટ સમયે ચિત્તને સમાધાન અને સાંત્વના આપવા માટે પૈયે ધારણ કરવા સિવાય બીજી કઈ યુતિજ નથી. એવી અવસ્થામાં ધૈર્ય વગર શાંતિ મળવી કઠિન છે, કેમકે માનસિક દુર્બલતાને લઈને ચિત્ત હમેશાં ભયભીત દશામાં જ રહે છે. ધૈર્યના અભાવે, કઈ વસ્તુ ખરેખરી રીતે એટલી બધી ભયાવહ ન હોવા છતાં પણ, કાલ્પનિક ભયાનુભવને લઈને મનની અંદર હમેશાં ખળભળાટ મચી રહે છે, તેમજ જ્યારે મનુષ્ય સંશય-ગ્રસ્ત બની જાય છે ત્યારે તેને દુઃખના અભાવમાં પણ દુઃખને આભાસ થયા કરે છે. જે મનુષ્ય પૈર્યશીલ હોય છે તેની દશા કુદિનમાં પણ એટલી બુરી નથી થઈ શકતી કે જેટલી ઘેર્યહીન મનુષ્યની તેના સુદિનમાં હોય છે. તે મનુષ્ય પોતાની સારી ધુનમાં શાન્તમનસ્ક બનીને સ્વકાર્ય તત્પર રહે છે અને ભવિષ્યમાં આવનાર વિપત્તિના ભયથી પહેલેથી જ ગભરાઈ જતા નથી. પરંતુ તે આવવાની શંકા થતાં વેંત તેને ટાળવા ઉપાય કરે છે. બૈર્યવાન મનુષ્યનું અંત:કરણ શાંતિ, સુખ, આશા અને ઉદારતા રહિત કદિપણું બનતું નથી. પૈર્યવાન મનુષ્યના ચિત્તરૂપી દુર્ગને પ્રક્ષુબ્ધ વિપલ્સમુદ્રનાં અત્યંત તેફાની તરંગ જરાપણ હાનિ પહોંચાડી શકતા નથી. પરંતુ ધૈર્યહીન મનુષ્યનાં ચિત્તની દશા સમુદ્ર કિનારે બાંધેલી ઝુંપડીના જેવી હોય છે, જે રેતી ઉપર બાંધ વામાં આવેલી હોવાથી માત્ર એક જ પ્રચંડ જલ તરંગથી કંપિત બનીને ધળમાં મળી જાય છે. જુઓ, નીચેના લેકમાં ધૈર્યવાન પુરૂષનું કેવું ઉત્તમ અલંકારપૂર્ણ વર્ણન છે –
कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्ते न शक्यते धैर्यगुणं प्रमा?म् । अधोमुखस्यापि कृतस्य वह्न नधिः शिखा याति कदाचिदेव ॥
અર્થાત્ વિપગ્રસ્ત મનુષ્ય પૈર્યવાન હોય છે તે તેની પૈર્યવૃત્તિ નષ્ટ કરવાને કઈ સમર્થ નથી, જેવી રીતે પ્રજ્વલિત અગ્નિને કેઈ ઉલટાવી દે તોપણ જ્વાળા ઉપરજ જાય છે, અને કદિપણ નીચે જતી નથી.
આ જીવન સુખમાં વ્યતીત કરવા માટે જ નહિ, બલકે આપણું કર્તવ્ય-કર્મો
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હૈયે.
ઉચિત રીતે સંપાદન કરીને વિજય-પ્રાપ્તિને માટે પણ ધૈર્યની આવશ્યકતા રહે છે. કર્તવ્ય-પથમાં વિધ્ર આવતાં ડરપોક મનુષે લોકોની અપ્રસન્નતાના ભયને લઈને પોતાનાં કર્તવ્યો પૂરાં કરવામાં આગળ પાછળ હઠે છે અને તેઓની ઈચ્છાથી પ્રતિકૂળ કાર્ય કરવાનું સાહસ કરી શકતા નથી. પરિણામે તેઓ કેઈપણ મહત્વનું કાર્ય કરી જ શકતા નથી. તેઓને એમ માલૂમ પડે છે કે અમુક કાર્ય કરવાથી પિતાની લોકપ્રિયતા નષ્ટ થઈ જવાને ભય છે અથવા કોઈ અધિકારારૂઢ મનુષ્ય તે કામ માટે અસંતેષ પ્રકટ કરીને તેના તરફ ધિકકાર બતાવે છે કે તરત જ તેને જુસ્સે નરમ પડી જાય છે. એવા સમયે જ નીતિમત્તા અને સિદ્ધાંત-પ્રેમની અગ્નિ -પરીક્ષા થાય છે. એવા સમયમાં જ ધૈર્યવાન પુરૂષ સંકટેની પરવા ન કરતાં પિતાના સિદ્ધાંતની રક્ષા કરે છે અને વિચાર–શકિતની આજ્ઞા સિવાય બીજા કોઈની આજ્ઞા માનતા નથી. કોઈ પણ કાર્ય કરવા માટે તેને એકવાર નિશ્ચય માત્ર થઈ જ જોઈએ, પછી તે પુરું કરવામાં એક નહિ પણ હજાર વિનો ભલે આવે, છતાં તે તેની દરકાર કરતો નથી. તે પોતાની જાત તથા પરમાત્મા સિવાય બીજા કોઈને તૃણ સરખે પણ વિશ્વાસ કરતું નથી. એટલે સુધી કે કર્તવ્ય-માર્ગમાં મને દેવતાના પ્રોત્સાહન સિવાય બીજા કેઈન ઉત્તજનની પણ આશા કરતા નથી. એવા મહાપુરૂષને લક્ષીને જ ભર્તુહરીજીએ કહ્યું છે કે –
निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु _लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥ અર્થાત્ નીતિનિપુણ પુરૂષે નિંદા કરે કે સ્તુતિ કરે, લક્ષ્મી આવે વા જાય, પ્રાણ હમણુજ ચાલ્યા જાય કે યુગાન્તરમાં, પરંતુ ધીર–પૈર્યવાન લેકે ન્યાયના માર્ગથી એક ડગલું પણ ચલિત થતાં નથી.
નીતિધર્મમય કર્તવ્યપથના આ પ્રકારના અનુયાયિઓની કીર્તિ સંસારમાં અમરામર થાય છે તેમાં જરાપણું આશ્ચર્ય નથી. પરંતુ આ પ્રકારના ખરેખર વૈર્યવાન અને ગંભીર હૃદય પુરૂષ તેજ થઈ શકે છે કે જેઓને પોતાના નીતિધર્મના સિદ્ધાંતની સફલતા તથા ગ્યતા ઉપર પુરેપુરો વિશ્વાસ હોય છે અને જેઓ તે ખાતર પિતાની જાતને ભેગ આપવામાં પોતાની જાતને ભાગ્યવાન સમજે છે. શ્રી મહાવીર, શ્રી રામચંદ્ર, યુધિષ્ઠિર, વિક્રમાદિત્ય, પ્રતાપ, શિવાજી આદિ મહાત્માઓના નામ ઇતિહાસમાં કેવળ તેઓના અચળ સિદ્ધાંત-પ્રેમને લઈને ચિરંજીવ થયા છે. એજ સાંસારિક સફલતાનું રહસ્ય છે. સંસારમાં નેતાઓનું
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
કાર્ય ઘણું જ સંકટપૂર્ણ છે અને ખાસ કરીને તે નેતાઓનું કામ ઘણું જ કષ્ટમય હોય છે કે જેઓ ખરેખરા સમાજ-સુધારક હોય છે. રાજારામ મેહનરાયનું ઉદાહરણ છે. તેમણે સમાજ-સુધારણને ઝુંડે ઉઠાવ્યા હતા. નવીન આવશ્યકતાઓ તથા સમયના આદેશ નહિ સમજનાર જુના વિચારના લોકે તેમને સમાજ-કટક ગણતા હતા. પરંતુ આજે તેમનું નામ હિન્દુ જાતિના હિતેષીઓની જીહા ઉપર નાચી રહ્યું છે. તેનું શું કારણ? એજ કે તેમના સિદ્ધાંત ઉત્તમ તથા પરાર્થપૂર્ણ હતા. તેની ખાતર તેઓથી પિતાની જાતને ભેગ આપવાની હિમ્મત રાખતા હતા. આ પ્રકારના જવલંત ઉદાહરણે ઇતિહાસમાં તેમજ વર્તમાન સમયમાં અનેક મળી આવે તેમ છે. આવા પ્રકારના ઈશ્વરીય સિદ્ધાંત-પ્રેમના માર્ગને નિવાહ શું બૈર્ય વગર કદિ પણ સંભવિત છે?
જીવન-સંગ્રામમાં વિજય અને સફળતા પ્રાપ્ત કરવામાં ધેયને ઘણે મોટે ભાગ છે. એટલા માટે એટલું જાણવું જોઈએ કે એ સદ્દગુણ સંપાદન કરવામાં કયી કયી વરતુઓની આવશ્યકતા છે. સૌથી પહેલી આવશ્યકતા અદૂષિત મનોવૃત્તિ તથા ઈકવરમાં દૃઢ વિશ્વાસ હોવાની છે. જેનું મન વિકારવશ દૂષિત થઈ જાય છે તેઓના ચિત્તમાં સ્થિરતા રહેતી નથી. તેમજ માનસિક સ્થિરતા નહિ હોવાથી ઈરછા, ઉદેશ તથા સિદ્ધાંત ક્ષણે ક્ષણે બદલાયા કરે છે. જે એનું મન દેશે અને વિકારેથી ચંચળ બની જાય છે તેઓનાં મનમાં ચંચલતાનું વિરોધી હૈયે કદિ પણ નિવાસ કરી શકતું નથી. અહિં આગળ વાંચકે એ આક્ષેપ કરી શકે કે અનેકવાર જોવામાં આવે છે કે પોતાના દુષ્ટ હેતુઓ સિદ્ધ કરવા પાછળ પડેલા અનેક પાપાવતાર દુરાત્માઓનું મન ભયભીત નથી હોતું. આનું શું કારણ છે? વ્યાજબી રીતે તે મનવૃત્તિ દૂષિત હોવાને લઈને તેઓનાં ચિત્તની ચંચળતા હોવી જોઈએ, પરંતુ ઉલટું તેઓમાં ચિત્તની સ્થિરતા જોવામાં આવે છે. આના જવાબમાં અમે વાંચકોને માત્ર એટલું જ જણાવવા ઈચ્છીએ કે એવા લોકેના જે પૈર્ય જોવામાં આવે છે તેમાં અને જે ધૈર્યની આ લેખમાં પ્રશંસા કરવામાં આવી છે તેમાં આકાશ-પાતાળનું અંતર છે. એવા લોકોને ધૈર્યવાન કહેવાને બદલે સાહસી અથવા રાક્ષસી કહી શકાય. તેઓમાં જે ધિય જેવી વસ્તુ જોવામાં આવે છે તે વિશ્વસનીય નથી, કેમકે તેઓની સ્થિતિ નીતિ–
તના આધાર પર નથી હોતી. તેને ઘેર્યનું નામ આપી શકાયજ નહિ–અવશ્ય દુસાહસ જ કહી શકાય. એવા દુસાહસનો જન્મ એક પ્રકારની દુષ્ટતાપૂર્ણ ધૃષ્ટતા, ભવિષ્યમાં આવનારી આપત્તિઓની ઉપેક્ષા તેમજ સર્વ પ્રકારના અવિચારમાંથી થાય છે. એવા દુસાહસી રાક્ષસોના કદિ પણ સફલ મનોરથ થઈ શકતા નથી અથવા એમ કહેવું જોઈએ કે તેઓની સાચી અસર લતાનું માપ તેઓની દુષ્ટ ઈચ્છાઓની સફલતાથીજ થઈ શકે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધય.
૧૯૯
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
બીજી આવશ્યક વસ્તુ ઇશ્વરપર દૃઢ વિશ્વાસ હોવાની છે. મુશ્કેલીભર્યા પ્રસંગે ધીરજની વૃદ્ધિ કરવામાં ઈશ્વરનિષ્ઠા ઘણું જ ઉપયેગી થઈ પડે છે. એ દૃઢ વિશ્વાસ થઈ જવો જોઈએ કે “ મારા પર ઈશ્વરની કૃપાદૃષ્ટિ કરેલી છે, તેજ મારે ખરેખરો રક્ષક છે, સદાચારી મનુષ્યને એક જાતની અવર્ણનીય સહાયતા મળી રહે છે ઈશ્વર ભલા મનુષ્યોને જ ચાહે છે. મારા આ સારા કાર્યમાં તે કઈને કઈરૂપે સહાયતા અવશ્ય કરશેજ, મારા કઠિન સમયમાં તે મને કદિપણું ભૂલશેજ નહિ, ઈત્યાદિ વાતે પર દૃઢ વિશ્વાસને લઈને ઘોર આપત્તિઓથી ગ્રસિત થવા છતાં પણ ધૈર્યશાલી મનુષ્યના ચિત્તની સ્વસ્થતાનો ભંગ થતું જ નથી. નિઃસીમ ભક્તોને ઘેર્યભંગ થયો હોય તેવું કદી પણ અનુભવગેચર નથી. આ સ્થળે આ કોટિના અનેક ઈશ્વર ભક્તોના દષ્ટાંત આપી સ્થળ રિકવાની જરૂર નથી. વાચકને તે સઘળા સુવિદિત હોવા જોઈએ એમ માની અત્ર એટલે જ ઉલ્લેખ કરવાનું ઉચિત લાગે છે કે દૈવી સહાયતા અને સાંસારિક સફળતા તે લોકોને જ મળી શકે છે કે જેઓને પોતાના નીતિ ધર્મ તથા ઈશ્વર ઉપર દૃઢ વિશ્વાસ હોય છે. ઈતિહાસ ધર્મશીલ અને કર્મવીર પુરૂષનાં ચરિત્રોથી ભરપૂર છે. તેઓએ ધર્મ-નીતિ અને સત્યની રક્ષા ખાતર હજારો દુઃખ સહન કર્યા છે. સંકટના ભારથી કદિપણ તેઓનાં મનને વ્યગ્ર થવા દીધું નથી અને જરૂર પડતાં પિતાના તન-મન-ધનની આહુતિ આપવાની કદિપણ ના પાડી નથી. આ સઘળું મનની અંદર હમેશાં ધર્મ બુદ્ધિ જાગૃત રાખવાનો સામનું ફળ છે. એ ધર્મ બુદ્ધિ ઇવરની દયાલુતા ઉપર દ્રઢ વિશ્વાસ રાખ્યા વગર કદિપણુ જાગૃત થઈ શકતી નથી.
જીવન-સંગ્રામમાં વિજય પ્રાપ્તિ અર્થે ધૈર્ય ધારણ કરવાની ઈચ્છા રાખનાર મનુષ્યને એક બીજી પણ સૂચના આપવાની છે. તેઓએ પોતાનાં મનમાં મનુષ્યની સાચી પ્રતિષ્ઠા તથા કીર્તિના કારણે નિશ્ચિત કરી રાખવા જોઈએ. અનેક લોકો એમ માન્યા કરે છે કે કેવળ દ્રવ્ય અથવા અધિકારથી સાચી પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ એ જમણાત્મક માન્યતા છે. ઘણા મૂર્ખ અને નાદાન લેકો પણ સંપત્તિ મેળવી શક્યા હોય છે. અને તેઓ ઉચ કેટિના અધિકારે પણ પહોંચી શક્યા હોય છે, તે દ્વારા કદાચ હજારો :મનુષ્યમાં એકાદ મનુષ્ય ઘણી જ મુશ્કેલીથી પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી શકે છે, કેમકે તે વસ્તુઓ એવી મદાબ્ધતા ઉત્પન્ન કરનાર શકિતઓ છે કે જે મળવાથી મનુષ્ય ઘણે ભાગે પિતાની જાતને ભૂલી જઈને તેનો દુરુપયોગ કરવા મંડી જાય છે. સદાચાર અને નૈતિક તથા આધ્યાત્મિક ગ્યતા દ્વારા જે પ્રતિષ્ઠા મળે છે તેજ સાચી અને ચિરસ્થાયી હોય છે. સદાચાર એવો આકર્ષક-મંત્ર છે કે જે દ્વારા શત્રુઓ સુદ્ધાને
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. પણ આપણે માટે પૂજ્યભાવ થાય છે. એવા ઘેર્ય–સંપન્ન સદાચારી મનુભ્યોને કઈ મહાન પારિતોષિકની અપેક્ષા નથી રહેતી. તેઓને સુખ તેમજ દુઃખથી હર્ષ કે ખેદ થતું નથી. તેઓને તે કેવળ પોતાનાં ઉદિષ્ટ કાર્યનું જ ધ્યાન રહે છે. આ સ્થળે એ વાત સ્મરણમાં રાખવાની જરૂર છે કે પ્રતિકુળ ટીકાઓને લઈને પોતાનાં નિતીમય કાર્યનો ત્યાગ કરી દેવો એ એક શોચનીય ઘટના છે. દુષ્ટ લોકે સર્વની નિંદા જ કરે છે. એથી કરીને તેઓ પૈર્યવાન મનુષ્યની પણ નિંદા તેના સદાચાર અને સિદ્ધાંત-પ્રેમને લઈને કરે તો પણ નવાઈ પામવા જેવું નથી. તેવા લોકો તેઓનાં આચરણનું રહસ્ય સમજી શક્તા નથી, એમ કરવાથી તેઓ પોતાની અગ્યતા અને અસમર્થતાને પરિચય કરાવે છે, પરંતુ વિચારવાન મનુષ્યને તેઓની મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરવાથી પણ સંતેષ થતું નથી. તે બિચારા નિદકને મનુષ્ય-જીવનનાં મૂલ્યનું જ્ઞાન હોતું નથી. તેથી ખરેખરા બૈર્યવાન મનુષ્ય એવા નિંદકોના કઠોર વાખાણથી હત્સાહ ન થતાં પોતાનાં ઉદ્દિષ્ટ કાર્યમાંજ મળ્યા રહેવું જોઈએ. ચાલુ
શ્રી ભગવાનનું શાસન તંત્ર અને ચાલુ પરિસ્થિતિનું
દિગ્દર્શન.
પરમપુરૂષ ત્રિકાળદશી ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુએ જે દિવસે જગતનું નૂર, જગતની મહાકિંમતી મિલકત સમાન, મહાતેજ:પુંજ હોય તેવા જળહળતા પરમ સત્યનો સાક્ષાત્કાર કર્યો, તે સત્ય જગતમાં જળવાઇ રહે, તેને લાયક પાત્ર તેની કિંમત સમજે, તેનાથી લાભ ઉઠાવે. એ હેતુથી કહે, કે તેઓશ્રીને એ ક૯૫ (આચાર) હતે, એ હેતુથી કહે, પરંતુ ગમે તે હેતુએ, તે પરમસત્ય જગતમાં અખંડ રહે એ હેતુથી એ મહાજ્ઞાની પ્રભુજીએ, તેની ઘણી જ ઉત્તમ વ્યવસ્થા કરી.
ખરેખર એ પરમસત્ય, મહાકિંમતી વસ્તુ, જળહળતું તેજ, જગતના વિચિત્ર જગતની અટપટા, અને ભયંકર વાતાવરણ વચ્ચે અખંડ રીતે જળવાઈ રહે, તેને માટે જરૂર ઉત્તમ વ્યવસ્થાની જરૂર હતીજયદ્યપિ પરમ સત્ય, હમેંશા અપ્રતિહતજ હોય છે. નિરાબાધ હોય છે, જગતમાં કેઈપણ એવી વસ્તુ નથી કે જે એ પરમ સત્યને ગુંગળાવી શકે. સદાકાળ, સર્વ ક્ષેત્રે અખંડ, -અવિચ્છિન્ન તેજ પરંપરાથી દીપકુંજ રહે છે. તેથી તેની રક્ષા કરવાનો પ્રયત્ન કદી મહા પુરૂષ ન કરે એ સ્વાભાવિક છે.
પરંતુ પરમસત્યને ઓછું જીરવી શકે તેવા પામર પ્રાણીઓ ભૂલામણું દ્રષ્ટિને લીધે જગતના ભયંકર વાતાવરણ નીચે દબાઈ જઈ સામે જળહળતા પરમ
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચાલુ પરિસ્થિતિનું દિગ્દર્શન.
૨૦૧ સત્યને ભૂલી જઈ અથડાય છે. માટે એ પરમ સત્ય જેમ બને તેમ જગતની સન્મુખ રહ્યા કરે, અને એગ્ય પ્રાણીઓ તેના દિવ્ય પ્રભાવને બળે, લોભામણી, વિકરાળ અને માયાવી પડદાઓમાં ન ગુંચવાઈ જાય એ હેતુથી તથા દરેક પ્રસંગમાં એ પરમ સત્ય પ્રાણીઓની સામે ચમક્યા કરે, તેવું કરવા માટે એ દયાળુ પ્રભુજીએ અત્યુત્તમ વ્યવસ્થા કરી છે.
ખરેખર જેમ વસ્તુ વધારે કિંમતી, તેમ તેની જોખદારી ભારે, સાચવવા તેનો પ્રબંધ પણ ઉંચી વ્યવસ્થા પૂર્વક અને ખાસ ખાસ ગાંભીય ભરેલા મુદ્દાવાળોજ હોય છે.
તીર્થ સ્થાપન. પરમ સત્યને વારસે જગતમાં બરાબર કાયમ રહે, ઉત્તરોત્તર પ્રજાને–જગને મળતો રહે, જ્યાં સુધી પ્રજામાં કે મનુષ્ય સમાજમાં તે સાચવી રાખવાની ખરી તાકાત હોય ત્યાંસુધી બરાબર સચવાઈ રહે તે ખાતર પ્રભુજીએ જે ઉત્તમ વ્યવસ્થા કરી છે. “તિર્થ સ્થાપન કર્યું” એ શાસ્ત્ર વચનને હું ઉપર પ્રમાણે સાદી ભાષામાં અર્થ સમજું છું.
પ્રજાએ પિતાની વ્યવસ્થા માટે રાજ્યતંત્ર રચે છે, તે પ્રમાણે એ પરમ સત્યની રક્ષા નિમિત્તે પ્રભુજીએ જે રાજ્યતંત્ર સ્થાપ્યું, તેનું નામ “તીર્થ” કહો કે “જેન શાસન” કહે. શાસન એટલે રાજ્યતંત્ર પણ કહી શકાય. આ રાજ્યતંત્રની ખુબી અને ગહનતાના અભ્યાસીઓ અત્યારે કેટલા હશે? આ રાજ્યતંત્ર (જેન શાસન) બહુજ અગમ્ય છે. કેમકે તે અમુક પ્રજા માટે ઉપયોગી રાજતંત્રના જેટલું સંકચિત નથી. પરંતુ તેમાં “સવિજીવ કરૂં શાસન રસી, એસી ભાવ દયા મન ઉદ્યસી” એવી એવી પરમ વિશ્વબંધુતાનો ભાવનાઓ ભરેલી છે. નથી તેમાં કેવળ અમુક વ્યકિતનાજ હિતની વાતે, નથી તેમાં કઈ ખાસ મંડળ કે પ્રજાના હિતની વાતે, નથી કેવળ માનવ જીવનના હિતની કથા, પરંતુ તેમાં જગતના સમસ્ત ક્ષુદ્રમાં ક્ષદ્ર કે મહાનમાં મહાન પ્રાણીઓના હિતની મહા કથા છે. મહાન સંદેશા છે. તમામ પ્રાણી વગ ઉપર વ્યવસ્થિત શાસન તંત્ર ચલાવી શકે તેવું એ મહાતંત્ર છે, માટે જ તે ધર્મરાજ્યના નામથી પણ ઓળખાય, આ રાજ્યતંત્રના ઉત્પાદક કહો કે પ્રવર્તક કહે, તે જ્યારે ભૂપીઠ ઉપર વિચારતા હોય છે ત્યારે તેમની આગળ જે ચક્ર ચાલે છે તેનું નામ “ધર્મ ચક” કહેવાય છે. આ ઉપરથીજ એ શાસન તંત્રની અગમ્યતા તમારા ખ્યાલમાં આવશે. બસ એટલુંજ.
ગણધર ભગવાનની સત્તા. એ તંત્રની અગમ્યતામાં ઉંડે ઉતરવા જતાં અગમ્ય વસ્તુનું માપ કરવા જતાં મારા જે ક્ષુદ્ર પ્રાણું ખરેખર ભાન ભૂલી જાય. અને ચાલુ દુનિયાની દ્રષ્ટિમાં
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
૨૦૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ઉન્મત્ત ગણાય. ભગવાન મહાવીર દેવે સત્યને જે સાક્ષાત્કાર કર્યો. તે સત્યને શ્રીગણધર મહારાજાએએ દ્વાદશાંગીરૂપે મૂર્તિમંત સ્વરૂપ આપ્યું. જેઓએ એ પરમ સત્યને સાક્ષાત ઝોલ્યુ-જીરવ્યું તેઓ ગણધર ભગવાન કહેવાયા.
આ સ્થળે વાચક બંધુઓને એક વાત સ્પષ્ટ સમજાવી દેવા ઈચ્છું છું–તે એકે પરમ સત્યને અનેક મહા-આત્માઓએ સાક્ષાત્ પ્રભુજી દ્વારા ઝીલ્યું છે, ઝીરવ્યું છે, છતાં તેઓ શાસનતંત્રના વ્યવસ્થાપક કોટીમાં ન ગણાય, એટલે લાભ લેનાર વર્ગ અને તત્ર રક્ષક વર્ગ એ બે જુદા વિભાગ છે. તેથી ગણધર ભગવાન એ તંત્ર રક્ષક વર્ગમાંના ગણાય. અને બીજા મુમુક્ષુ વર્ગમાં ગણાય. પરંતુ આ લેખમાં શાસન તંત્રના રક્ષક વર્ગની જ વાત કરવા ઈચ્છું છું. માટે વાચક મહાશ! આ લેખ વાંચતાં આ બે મુદ્દા બરાબર ધ્યાનમાં રાખજો.
આચાર્ય મહારાજનું આધિપત્ય. વિદિતસકલતત્વ ભગવાન્ ગણધર પ્રભુથી આયુષ્યનું સાતત્વ કેમ અવિદિત હોય ? એ શાસન તંત્રનો વારસે દીર્ઘ કાળ માટે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ વિગેરે સંજોગો વખતે કેમ વર્તવું એ વિગેરે સત્તાઓ સાથે આખા શાસન તંત્ર-તીર્થનું આધિપત્ય આચાર્ય મહારાજને પ્યું.
આચાર્ય મહારાજ આખા શાસન તંત્રના સર્વોપરિ સત્તાધિશ હતા. છતાં શાસન તંત્રના મૂળ ચાર અંગ-૧ શ્રમણવર્ગ ૨ સાધ્વીવર્ગ ૩ શ્રમણોપાસક વર્ગ ને ૪ શ્રમણે પાસિકા વગે. કોઈ ખાસ સંજોગે પ્રસંગે ઉપરોકત ચાર વર્ગના કે તેમના ખાસ ખાસ આગેવાનોની સંમતીથી જે બંધારણ નક્કી કર્યું હોય તે બંધારણ પ્રમાણે ભગવાન મહાવીર પ્રભુની વિદ્યમાનતા કાળે જે જે બંધારણ પ્રચલિત હોય, તથા ગણધર પ્રભુની વિદ્યમાનતામાં જે જે બંધારણે પ્રચલિત હોય, તેમજ પૂર્વના આચાર્યોએ સંજોગો પ્રમાણે સર્વ વર્ગની સંમતિથી જે જે બંધારણે ખાસ પ્રચલિત કર્યા હોય, કોઈ કોઈનું કડક રીતે પાલન થતું હોય, પરમ સત્યની દ્રષ્ટિથી શ્રી આગમમાં તે પ્રમાણે વિહિત હોય- છતાં સંજોગ અનુસાર કંઈક કડકતા નરમ કરવી પડે, તેવાં બંધારણે હોય તે દરેક તરફ દ્રષ્ટિ રાખી, શાસનતંત્ર, તીર્થ, ધર્મરાજ્ય આચાર્ય મહારાજ તે તે કાળમાં ચલાવતા હતા.
જૈન ગુરૂકુળવાસ કે વિદ્યાપીઠ આચાર્ય મહારાજના હાથમાં મુખ્ય બે કામે રહેતા હતા. ૧ જૈન વિદ્યાપીઠ -ગુરૂકુળવાસ-યુનીવીટી જે કહે તે પણ જેન કેળવણીને લગતું એક અત્યુત્તમ ખાતું હતું. તેમાં અભ્યાસી ખાસ ઉચ્ચ ચારિત્ર પાત્ર ત્યાગીઓ જ હતા. તે અધિકારની કુલ આંતર વ્યવસ્થા ઉપાધ્યાય મહારાજ સંભાળતા હતા. ( બીજી બધી
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચાલુ પરિસ્થિતિનું દિગૂજન.
૨૦૩ ગુરૂકુળની આંતર વ્યવસ્થા કેમ હતી, તે બાબત એક આખે જુજ લેખ લખીને સમજાવીશ ) જૈન વિદ્યાપીઠની તમામ વ્યવસ્થા ઉપાધ્યાયજી મહારાજ સંભાળતા હતા, અને છેવટની જોખમદારી આચાર્ય મહારાજ ઉપર રહેતી. અર્થાત આખી જૈન યુનવર્સિટી ઉપર–ગમે તેવા વિદ્વાન અધ્યાપક ઉપાધ્યાઓ, વાદીઓ, શાસ્ત્રવેત્તાએ દરેક ઉપર પિતાની વિદ્વત્તાની સારી અસર પાડી શકે, દરેક ઉપર પ્રભાવ પાડી શકે. તેવી શક્તિ આચાર્ય મહારાજ ધરાવતા હતા. આ રીતે છેવટને કુલઅધિકાર અચાર્ય મહારાજના હાથમાં રહેતા હતા.
શાસન વ્યવસ્થા, ૨ નું કામ જેન શાસનતંત્ર સંભાળવાનું હતું. જેમાં કેટલા સ્થળોમાં જૈન ભાવના વિસ્તરી છે? ક્યાં કયાં વિસ્તરવા જેવી છે? દરેક સ્થાનની જૈનપ્રજાનું તંત્રસંઘ વ્યવસ્થા કેમ ચાલે છે? જેન પ્રજામાં ધાર્મિકતાને ઉત્તરોત્તર કેટલે વધારે થાય છે? બહારના કોઈપણ આઘાતો વિચાર ભેદ કરાવી ધાર્મિક શ્રદ્ધામાં ફેરફાર કરે છે કે નહીં ? અંદર અંદરના સવાલ–બંધારણાને (શાસન વ્યવસ્થા) ઢીલું પાડતાં નથીને? બહારના કોઈ બીજા સમુદાય તરફથી કે પ્રજા તંત્ર રાજ્ય તરફથી ઉપસ્થિત થતા મુશ્કેલી ભરેલા પ્રસંગે કેમ વર્તવું? આ બધી બાબતે ઉપર દેખરેખ રાખવી, એવી દરેક બાબતમાં માર્ગદર્શક બનવું, વિગેરે અધિકાર–સત્તા આચાર્ય મહારાજ ને જ હતી.
આ ઉપરથી સમજી શકાયું હશે. કે આચાર્ય મહારાજ ઉપર બમણે જે હતો, આત્મ કલ્યાણ કરવું અને શાસનતંત્ર ચલાવવું. તેમાં કોઈ આચાર્ય મહારાજ આત્મ કલ્યાણમાં વધારે મગ્ન રહેતા હતા ને શાસનતંત્રમાં જરૂર પુરતી કાળજી ધરાવતા હતા. (બીલકુલ બે કાળજી રાખે તે પ્રાયશ્ચિત કરવાનું શાસ્ત્રમાં હોવું જોઈએ. ) કેટલાક આચાર્યો પેતાનું આત્મ કલ્યાણ ગણુ રાખી મુખ્યપણે શાસનતંત્રની પૂર્ણ વ્યવસ્થામાં જ લાગી ગયેલા. કેટલાકે એ બન્ને પર બરાબર કાળજી ધરાવેલી.
પાછળથી શાસન તંત્રનો અધિકાર આચાર્ય મહારાજ તેવા જ કોઈ ઉત્તરત્તરાધિકારી યોગ્ય આચાર્યને સે પતા હતા. અને તે વખતે “એ અધિકારને દરેક માન આપવું જોઈએ ” તેને દાખલો બેસાડવા પોતે પ્રથમ વંદન કરતા હતા ને એ રીતે શાસન તંત્રના સંચાલકનું કદ–વજન પાડતા હતા.
સંઘ વ્યવસ્થા ને સંઘપતિ (સંધવી) જ્યાં જ્યાં ધર્મ પાળનારાઓની સંખ્યા હોય ત્યાં દરેક સ્થળે, સમજુ અને શાણા આગેવાનો, તેમાં પણ એક મુખ્ય વ્યક્તિ કે જે સંઘપતિ કહેવાય, એ દરેકનું મંડલ સ્થાનિક સંઘવ્યવસ્થા સંભાળતું હતું. અને તમામ આધમીઓના
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૦૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. સવાલના નિર્ણયને આધાર મોટે ભાગે મુખ્ય શહેરના આગેવાનો અને સંઘપતિ ઉપર રહેતા હતે.એટલે દરેક વખતે જે શહેર સારૂં આબાદ હોય ત્યાંના આગેવાને કુશળ હોય, ને આખા સંઘના સવાલોને પહોંચી વળે તેવા હોય તે સમસ્ત સંઘના આગેવાન ગણાતા હતા, પરંતુ ઘણે ભાગે અમુક જ શહેરને ખાસ આગેવાન તરીકે ચુંટી કહાડવાને ખાસ કાંઈ વિાધ થતા નહીં હોય. “ગાય પાળે તે ગોવાળ” એ ન્યાયે જે ભાર ઉઠાવે તે આગેવાન, અને તેઓ જે સંઘ સમસ્ત માટે બંધારણ કેઠરાવ કરે તેને સ્મસ્ત હિંદને સંઘ કબુલ રાખતે હતે.
એ રીતે જ મારી સમજ પ્રમાણે રાજગૃહી, પાટલીપુત્ર (પટણા), મથુરા, વલભીપુર, પાટણ, ખંભાત, દહી, અમદાવાદ વિગેરે વિગેરે શહેરમાં સંધ અનુક્રમે સમગ્ર સંઘનું આધિપત્ય સમયને બળે ભેગવતો આવેલો હવે જોઈએ. જે વખતે જે શહેર ઉન્નત હય, અને જ્યાંના જૈન સત્તાધીશ, લાગવગવાળા, અને સંપન્ન હોય, તે તે શહેરના આગેવાને સાર્વજનિક જૈન સંઘના સવાલોનો નિર્ણય તે તે કાળમાં કરતા હતા. આચાર્ય મહારાજની ખાસ સમ્મતિ પૂછવામાં આવતી હતી. કારણ કે આખા શાસન તંત્રના તે નેતા છે, જે ખમદાર છે.
સ્થાનિક સંધે આજ પ્રમાણે બીજા દરેક શહેરમાં સંઘના આગેવાને પિતાના શહેર કે ગામમાં યોગ્ય વ્યવસ્થા કરતા હતા. મારી સમજ પ્રમાણે હાલ કેટલેક સ્થળે હોય છે, તેમ-ન્યાતના સવાલો સંઘના બંધારણ સાથે તે વખતે ભેળવવામાં આવતા નહીં હોય.
વારસે. આ પ્રમાણે જન્મથી જ સમાન સંસ્કારવાળી અને વડીલે જેવી ખડતલ સં. તતિના હાથમાં ઉત્તરોત્તર વારો દરેકને તે હતે. અર્થાત્ આચાર્ય મહારાજ પછીના ઉત્તરાધિકારી આચાર્ય મહારાજને અધિકાર સંપવામાં આવતું હતું, અને સંઘપતિઓ ગ્ય સંતતિને કેગ્ય આગેવાનોને અધિકાર સંપતા હતા. આ પ્રમાણે અવિચ્છિન્ન પરંપરાએ આજ સુધી શાસન તંત્ર વ્યવસ્થિત રીતે ચાલ્યુ આવ્યું છે.
ચાલુ પરિસ્થિતિ મને લાગે છે કે–ચાલુ કાળમાં જે સંતતિના હાથમાં વારસો છે, તેમાં અને જેઓના હાથમાં વારસે જવાનો છે, તેમાં એક જાતને ભેદ પડે છે. જુના વિચા૨ના, અને નવા વિચારના એમ પ્રથમને ભેદ પડયા છે. જુના વિચારના નવા વિચારનાઓને–ચાલ જમાનાની કેળવણ લેનારઓને શંકા દ્રષ્ટિથી જુએ છે, નવા જુના. એને વળી જુદી જ દ્રષ્ટિથી જુવે છે. આ રીતે ગમે તે કારણે બનેની દ્રષ્ટિમાં ભેદ પડે છે. જુનાં જેટલું નવાઓમાં ખડતલ પણું જોવામાં આવતું નથી. વળી નવા
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન સ્વયંસેવક મળે.
૨૫
સંતતિ–એટલે હાલના બાળકો-કે જેઓ પચ્ચીસ વર્ષે મોટા થવાના છે અને આપણું સંઘના ભવિષ્યના સુકાની થવાના આપણે ધારીએ છીએ, પરંતુ તેના મેં ઉપર અને તેની આજુબાજુ પથરાતી નાશની બાજી તરફ જોઈએ છીએ ત્યારે ઉંડા ને ઉષ્ણુ નિશ્વાસ નાંખવો પડે છે.
પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ, –આ@k-– જૈન સ્વયંસેવક મંડળે.
આપણે ભવિષ્યને સંઘ. આજથી ૨૫ વર્ષ પછી કઈ જાતનો જમાનો આવશે, તે જાણી શકશે ? દેશમાં કેવા કેવા સંજોગો ઉભા થશે ? જગતમાં કેવા કેવા સંજોગો ઉભા થશે ? તમે જે શહેર કે ગામમાં રહે છે ત્યાં કેવા કેવા ફેરફાર થશે ? એ કંઈ જાણી શકાય છે ?
ના, એ ભવિષ્યની વાત આપણાથી શી રીતે જાણી શકાય ?
તે પણ કંઈ ખ્યાલ કરી શકાય જ. પાછલા ૨૫ વર્ષમાં જે જે બનાવો બન્યા, જે જે સંગે આવ્યા. તેને પરિણામે આપણે ચાલુ સ્થિતિ કેવી જોગવીએ છીએ, તે જેમ જાણી શકીએ છીએ, તેવીજ રીતે હાલની આપણી સ્થિતિ ઉપરથી ભવિષ્યમાં આપણે કેવી સ્થિતિમાંથી પસાર થવું પડશે, તેનું સહેજ અનુમાન છે જરૂર કરી શકીએ. એક વિદ્યાથી પણ એટલી ધારણા રાખી શકે છે કે જો હું મેટ્રીક સૂધી અભ્યાસ કરીશ તે અમૂક હદના કામ કરી શકીશ. અને જે એમ. એ. થઈશ તે જરૂર પ્રેફેસર થવાને. અને જે વેપારી લાઈનની તાલીમ લીધા છે તેથી વેપારી થવાનો. આવું ધારણ દરેક પોતાના ચાલુ સંજોગો ઉપરથી બાંધી શકે છે. તેવી જ રીતે આપણે આપણા ભવિષ્યના સંઘને ખ્યાલ લઈ શકીએ.
હાલના યુવકે ભવિષ્યમાં ૨૫ વર્ષ પછી વૃદ્ધો હશે. અને બાળકે યુવકે હશે. આ બે વર્ગના હાથમાં સંઘની નાતની, કે સમાજની લગામ જઈ પડશે, તેમાં કેઈ ના પાડી શકે તેમ છે ? કેમકે જગતની ઘટમાળ જ એવી છે.
હાલના આગેવાન બંધુઓ ! , “તમે જે જાતના સંજોગોમાંથી પસાર થયા છે. તેવા સંજોગે ભવિષ્યના આગેવાનોને મળશે ? તમારા સંજોગે, તમારા વિચારે, તમારા સાદાં-પણ મક્કમ બંધારણ, પરસ્પરની આમ્નાય વિગેરે શું ઓછાં નથી થયાં ?
તમારા પછી જે આગેવાને થવાના છે, તેને કંઇ પણ તાલીમ આપે છે ?
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૦૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. અથવા એ આગેવાનોને જે વર્ગ વચ્ચે કામ લેવું પડશે, તે વર્ગના બંધારણને, તે વર્ગની વર્તમાન રહેણી કરણીને વિચાર કરો છો?”
અરે ! ભાઈ ! તાલીમ કેને આપીએ? લે તેને આપીએ ને? અમારા કરતાં વધારે બુદ્ધિશાળી, અને કાર્યદક્ષે હોવાનો દાવો કરનારાઓને અમે શી રોતે તાલીમ આપી શકીએ ? અને તેને લઈ પણ શી રીતે શકે ? વળી સંઘના કે નાત જાતના અંદરના સવાલોને વિચાર કરવાની ફુરસદ કોને છે? અમારાથી બનશે ત્યાં સુધી ચલાવીશું. પછી તે આણંદ કલ્યાણ સંઘ છે ને? વળી કઈ જાગશે.
અને ભવિષ્યમાં જે વર્ગ વચ્ચે કામ લેવાનું છે. તેની રહેણું કરીને જ્યારે અમે વિચાર કરીએ છીએ, ત્યારે અમને લાગે છે કે–આ નાનકડા છોકરાં, નીચાં કદના, શરીરે કિકાં, કેઈએ આપેલી નોકરી અથવા કઈ મેટા વેપારીના આશ્રય તળે વેપાર કરવાના સંજોગોવાળાં, મુંબઈ જેવા ભયંકર વાતાવરણવાળા શહેરમાં રહેનારા, સાદાઈ અને જાત મેહનતને દેશવટે આપવાવાળ, પાંચશેર બેજ માટે મજુરની જરૂરીઆનવાળા, પોઝીશનના બાના નીચે અશક્તિ છુપાવવાનો પ્રયત્ન કર નારા, આખો દિવસ કામની ધમાલમાં પડેલાં, અને સવારે મોડા ઉઠનારાં, સગવડો
ધનારાં, શી રીતે ગાડું ગબડાવી શકશે ? વળી સભાઓ, સોસાયટીઓ, મંડળ, વિગેરે સ્થાપવાની ટીંપળે કરશે, પરંતુ કાગળ પર લાંબા લાંબા ચિત્રામણે કર્યા વિના જે મક્કમ બંધારણે અમારા વખતમાં હતા, જે કાબુ હતું. તે ઢીલો પડી ગયો છે અને હજુ કોણ જાણે કેટલે ઢીલો પડશે ? તે કહી શકાતું નથી. વળી સ્ત્રીઓ, સ્ત્રીઓની તે વાત જ શી કરવી ?
ફેશન અને ટાપટીપે સત્યાનાશ વાળ્યું છે. નાનાં નાજુક અંગોથી કંઈપણ મહેનતનું કામ થઈ શકે જ નહીં. ઘાટી અને રસેઈ આની મદદથી ઘરનાં-કુટુંબ પુરતા કામે પણ મુશ્કેલીએ પતાવે, તે સ્ત્રીઓ પાસે બહાદુરી અને મજબુતાઈની શી આશા રખાય ? અને પછી તેના બાળકો પાસેથી વિશેષ શી આશા રાખી શકીએ ? જ્ઞાની જાણે શું થશે ? કંઈ કહી શકતા નથી. પરંતુ છેલ્લા ૨૫ વર્ષમાં એકાએક જે ફેરફાર થયે છે, તે એકંદર સારા ચીન્હો નથી. જેનું પરીણામ નબળાઈમાં, પરસ્પર જુદાં પડવામાં આવ્યું છે. આપણી સ્થાનીક સત્તાઓ તુટતી જાય છે. એમ તે અમારું હૃદય ચોક્કસ કબુલ કરે છે. જો કે હજુ સુધી જેમ તેમ ટકાવી રહયા છીએ. પરંતુ ભવિષમાં શું થશે ? તે વિચારવા જેવું છે. અમે જે કરીએ છીએ તે જુવાનીઆઓને હૃદયમાં ગમતું નથી. પરંતુ હજુ અમે ક્યાં કઈને ગણકારીએ તેમ છીએ ? પરંતુ અમારી પછી સેંકડે વર્ષોથી ચાલતા આવતા આના આ ચાલુ ધારા ધોરણ–બંધારણે કાયમ રહેશે કે નવાં બંધાશે ? અમે જે ધારણાથી કામ કરીએ
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેને યુવકને ખાસ.
૨૭૭ છીએ, તેજ ધારણાઓ ફરી જશે કે કાયમ રહેશે ? એ કંઈ ચોક્કસ ધારી શકાતું નથી. તે પણ હાલના યુવકેના અરધા સંસ્કાર અમારા વિચારના છે. અને અરધા જુદા સંસ્કારો છે. પરંતુ હાલના યુવકેના હાથમાં ઉછરેલા બાળકે-કે જેના અરધા સંસ્કાર યુવકેના છે. અને અરધા સંસકાર પરદેશી ધોરણ પર અપાતી કેળવણીના છે. તેઓ અમારાથી તદ્દન જુદાજ સંસ્કારવાળા માલુમ પડે છે. એ ચક્કસ છે. તેઓ વળી કેણ જાણે કઈ તરફ ખેંચાઈ જશે તે કહી શકાતું નથી.”
વળી અમને તે એમાં એ યુવકોને પણ વાંક જણાતું નથી. તેઓ એવા કઈ સંજોગોમાંથી પસાર થાય છે, કે જ્યારે અમે વિચાર કરીએ છીએ, ત્યારે તો દયા આવે છે. અમે પાંચશેરનું ઘી ખાધું છે. બાલ્યાવસ્થા પૂર્ણ આનંદમાં જ વીતાડી છે, જ્યાં અમારા શરીરની મજબુતાઈ અને કયાં હાલના તકલાદી શરીરે. આ બધા ફેરફારનું અગમ્ય કારણ હોવું જોઈએ. આમાં અમારો પણ શો વાંક? શું અમારી ઈચ્છા હોય કે ભવિષ્યના યુવાને નબળા પડે? જરૂર માનજે કે એવી અમારી ઈચ્છા જરા પણ ન હોય, પરંતુ એટલું જરૂર માની શકીએ કે કઈપણ અજાણતા થયેલી અમારી ગફલતેનું પરિણામ હાલના જુવાનીયાઓને ભેગવવું પડે છે. અને ભવિષ્યના બાળકોને પણ ભેગવવું પડશે. પરંતુ કઈ વખતની, કઈ ગફલતનું આ પરિણામ હશે, તે કળી શકાતું નથી.
જૈન યુવકેને ખાસ આવી ભવિષ્યની આપણે સ્થિતિને વિચાર કરી જુઓ, અને આપણા સિવાય, બીજા દેશોની બીજી કેમના જે વંશ વારસદાર થશે, અને આની આ રીતે દરેકને નબળાઈના સંસ્કાર મળે જશે, તે વખતે પણ જે આજથી ઉંઘમાં ગાળીશું તે તેઓની સાથે આપણે ટકી શકીશું ? તેને પણ સાથે જ વિચાર કરી લેશે. અત્યારે હજુ આપણે શહેરની વચ્ચે છીએ, ખાસ શહેરી મોભાદાર કામ કરનારા ગણાઈએ છીએ, પહેલાં રાજ કાજ, અને વેપારમાં આગળ પડતા હતા, તેમાં રાજકાજમાંથી તે કયારને આપણે પગ ખસી ગયા છે. વ્યાપારમાં પણ હવે નામનો જ પગ રહ્યો છે. (સટ્ટાને હું વ્યાપાર ગણતા નથી) મારી ધારણું પ્રમાણે આપણી કોમના હવે નવા થતા નવ જુવાનીયાઓને સ્વતંત્ર ધંધે મળવો બહુ મુશ્કેલ છે. બાપદાદાના પણ ખાસ ધંધા પિતાના હાથમાં નથી રહ્યા. હશે તે અસ્થિર એવા–સદો, શેર બજાર, કે દલાલી જેવાં હશે. તેને શું ધંધે કહી શકાય ? મહેનતના ધંધામાં અગાઉની માફક મહેનત બની શકતી નથી. ઉપર ઉપરથી સારું સારૂં ગમેતેમ
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૨૦૮
શ્રી આત્માન ૢ પ્રકાશ.
ગણીએ, પરંતુ અંદર ઉતરતા તેમજ વખત જતાં આ સ્થિતિ વિષમ આવશે, ત્યારે મધાની આંખ ખુલશે. સારાંશ કેવ્યાપારેશ નુજ હાથમાં છે. હજી શરીરના અબ્રામા કંઈક ઠીક છે. વધારે ૪૦-૫૦ વર્ષ જીવી શકાય એટલુ' હજી સુભાગ્યે શરીર મજબુત છે. પરંતુ યુવક અંધુએ ! તેમાં પશુ તમે તમારી કમાઈ માતા નહી. કારણ કે હજુ જીની મુડી પહેાંચે છે, તેના ઉપર આપણે જીવીએ છીએ, કઇક ઠીક આંધાના શરીરવાળા માબાપના શરીરની મજબુતીના અ ંશાના વારસા ભાગવીએ છીએ. આખરૂ, મેાલા, શહેરીપણું, ધન મિલ્કત વિગેરે ખમતમાં જુની સુડી ઉપર આપણે જીવીએ છીએ, એ બરાબર યાદ રાખજો. જો હજી ઉંઘશે, તે આપણા અડા ખુશ હાલ થવાના છે. બીજી પ્રજાએ જોર પર આવશે, રિફાઈમાં આગળ વધશે; તે વખતે તમારે બહાદુરી સાથે પાછા ફરવું પડશે. મધુએ ! હું આ તમને શ્રાપ નથી આપતા. મારૂં હૃદય ભવિષ્યની સ્થિતિ પર રડે તેના ડુસકાં છે. મારૂ અંત:ક રણતા આપણા દરેક માટે એમજ ઇચ્છે છે કે-આપણે દરેક બાબતમાં આજસુધી રહ્યા છીએ, તેમ આગળ પડતી કામ તરીકે ટકી રહીએ, અને અમુલ્ય ચિંતામણી તુલ્ય હાથે ચડેલ વિતરાગ પ્રભુના ધર્મ જગતમાં ટકાવી રાખીએ, તે તેનુ મળ વારીએ એવી આશીષ આપે છે. પરંતુ જો આપણે જાગીએ તે તે સફળ થાય, ઉદ્શીએ તે નિષ્ફળ જાય માટે તમને રૂચે તે કરો.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ સ્થિતિ આપણા વડીલ આગેવાના સમજી શકતા નથી. આપણે આજ સુધીના કામાંથી તેઓના વિશ્વાસ ગુમાવ્યે છે. જુઓ હવે આપણી કેવી ભયંકર સ્થિતિ છે ?
૧ ભવિષ્ય ભયંકર છે.
૨ તે કેટલાકને સમજાયુ' ને કેટલાકને નથી સમજાયું. તેની અડચણ નહીં. પરંતુ કેટલાક સુવાના જ આ વાતની સામે છે. તે વિશેષ ભયંકર છે. વડિલ આગેવાને સમજ્યા નથી, કે સમજાવવામાં આવ્યું નથી, તેથી તેઓ પશુ મદદગાર નથી. ઉલટાં કયાંક કયાંક વિરાધી છે.
૪ સમજવા છતાં આપણી નબળાઇને પાર નથી, સુખશીળપણાનેા પાર નથી, વાતા બંધારા યાજના ઘડીએ છીએ, મમલ કરવા બેસીએ ત્યારે આર ભેશુરા અની છેવટે ઘટના અવાજની માફક થાડું' ગાજી વગાડી શાંત પડી જઇએ છીએ, આ ચાર સ્થિતિમાંથી બચવાના હાલ માત્ર એકજ ઉપાય છે કે—ઇચ્છા પૂર્વક, ખાસ ફરજ સમજીને અનન્ય ભાવે સેવા કરવી. બીજી કોઇ બાબતમાં વચ્ચે ન પડવુ.
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધમ–જીવનના માર્ગમાં રહેલા વિના. જે અનન્ય ભાવે સાચા દિલથી સેવા કરીશું, તે વડિલેને સારો વિશ્વાસ બેસશે. આપણે કસાઈશું કટીએ ચડશું, સુખ શીળીયાપણું છેડી દઈ કર્તવ્ય પરાયણ બની જઈશું. આજ સુધી અંગ્રેજી બંધારણે અને તેની રીતભાતની દષ્ટિવાળા થઈ ગયા હતા. તેથી આપણી અને દેશી રીતભાતો બેહુદી લાગતી હતી. પરંતુ આ રીતે સેવા કરવાથી, તેમાં સત્યાંશ કેટલા છે? જુનાએ તેને વળગી રહેતા હતાં. તેમાં શી મહત્તા હતી? એ વિગેરે અનુભવ થશે.
આ પત્રિકાને ભાવાર્થ જેઓ બરાબર સમજ્યા હોય તેઓએ અને આપણા મુનિ મહારાજઓએ ઉચીત લાગે તે દરેક ગામદીઠ સંઘની સેવા અનન્ય ભાવે કરે તેવા યુવકના ખાસમંડળે સ્થાપવા અને તે દ્વારા યુવકે બાળકે, જેઓ આજ સુધી બાહી મુખ–બહાર જેનારા હતા, ને છે, તેઓ અંતર્મુખ બનશે. અગાઉના વખતમાં દરેક શ્રાવક પુત્ર પિતાની ફરજ સમજતો હતો. અને સંધના કે નાતજાતના પ્રસગેમાં હાહાથ સૌ કામ પતાવી લેતા હતા. સે પિતાનું જ સમજતા હતા, હાલના યુવકે પણ પારકું નથી સમજતાં, પરંતુ હજુ જોઈએ તેટલું પોતાનું સમજતા તેઓ શીખ્યા નથી, તેથી આવા મંડળ દ્વારા તેઓને પિતાની ફરજનું બરાબર ભાન થશે. પરંતુ થોડા હેય છતાં મક્કમ હોય તેટલા જ ભલે ચાર પાંચ કે દશ હોય તેવાઓનું જ મંડળ સ્થાપવું, જે મક્કમ વિચારના ન હોય કે સેવા ભાવના જેવી જોઈએ તેવી ન હોય તે મંડળ કરવાની ઉતાવળ ન કરવી. આ ભલામણ દરેક સમજુ ભાઈઓને ખાસ કરીને પુજ્ય મુનિવરોને કરવાની તક જોઉં છું.
વળી ખાસ દુઃખની વાત તે એ થઈ પડી છે કે-જે બાબતેમાં અત્યારના યુવક રીપચી રહેલા હતા, તેને ત્યાગ કરવા તૈયાર થાય છે. ત્યારે તેજ બાબતમાં યુવકેના વડિલની મમતા બંધાઈ છે. ખરેખર વિચિત્ર ઉત્થલ પાથલ વિષમ સંજે ઘડી શકે છે. પરંતુ પ્રેમ અને વિનયથી વૈરી પણ વશ થાય છે. તે પછી આતે આપણા વડીલે અને ભાઈઓ છે. છેવટે મળી શકશેજ. આપ સઉને સન્મતિ શાસન દેવ !
પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માના પ્રકાશ.
સમયના પ્રવાહમાં કંઇક.
હાલમાં દરેક સ્થળે લગ્નસરા ચાલી છે. લગભગ સવાભાસ થયા ધામધુમ, વરઘેડા, જમજુવાર વગેરે માટે ઠેકાણે ઠેકાણે હજારો લાખે પિયા તે નિમિતે ખરચાઈ ચૂક્યા છે. કહેવાય છે કે દેશમાં મોંઘવારી હજી પણ બહુજ છે. છતાં ઉપરના સમયમાં ભાગ્યે જ કોઈએ જોઈ હશે. દરેક કામમાં લગ્નસરા હેવાથી ખાવાપીવા, પિતા ઓઢવા વગેરેને આનંદ ઓછો વધતા સૌએ લીધે હતા. દયાળુ અને ગરીબના દાઝ હૈએ ધરનાર કોઈ વિરલા મનુષે આવા જમણવારના - આનંદ પ્રસંગમાં, ગરીબની કપડા લત્તા કે અનાજ કે કાંઈ જરૂરીયાત માટે ધ્યાન આપ્યું હશે. અને યાદ આવ્યું હશે. લગ્ન પ્રસંગે વરઘોડા ફૂલેકા ચડાવ્યા, જમણવાર કર્યા, વૈભવ માટે-- તાની છતે બતાવવા માટે લુગડાં લત્તા દાગીના ઘરેણાં ખરીદી પહેરી શોભા બતાવી; પરન્તુ ખરા લગ્નો કર્યા ત્યારે જ કહેવાય છે તેવા પ્રસંગેએ પોતાની નાતના, પોતાની કેમિના, પિતાના ધર્મી બંધું કે ગામના તેવા નિરાધાર-આશ્રયવગરના અને આજીવિકા વગેરેની જરૂરીયાતવાળા કોઇપણ મનુષ્યને ભૂલી ન ગયા હોય ! ! ! તેની જરૂરીયાત પુરી પાડી આશિર્વાદ લીધો હોય ! તેવા મનુષ્યને જ અમો ધન્યવાદ આપીયે છીયે. બાકી તે આપણે પહેરી), એ.ઢીએ, જમીયે 'જમાડીયે તે તે એક આપણે જમે ઉધારનો વ્યવહારનો નિયમ-ધંધે છે. સૌ તેમ કરે છે. સમજુ જ્ઞાનવાન મનુષ્યને પિતાના આનંદ પ્રસંગે પણ દીન દુઃખીયેની–જરૂરીયાતવાળાઓની જરૂરયાત ન ભૂલે, ત્યારે જ ખરા લગ્ન ખરી ધામધુમ કરી કહે 'ય. સામાન્ય હકીકત આટલી જણવીયે છીયે. હવે–
અમારા આ શહેરમા જેનામમાં ઘણા લગ્નો ધામધુમથી થયા છે તે જણાવીયે છીયે. કેટલાક વર્ષો પહેલા લગ્નમાં વરનું ફૂલેકું અને કન્યાને ચુંદડી ઓઢાડવાને (ઘોડા ઉપર બેસાડી તેને ) કરડે ચડાવતા હતા. જેમ કાલાન્તરે ફેરફાર થાય છે તેમ વરના લેકાને બદલે પ્રભુજીને રથમાં પધરાવી વરનો લગ્ન નિમિત્ત રથયાત્રાને વરઘોડો હવેથી ઘણે ભાગે ચડાવાય છે અને કન્યા માટે ચુંદડી ઓઢાડવાને વરડો બંધ કરી ઉપર મુજબ રથમાં પ્રભુજી પધરારી કન્યાને રથમાં બેસારી તે રીતે વધેડો ચડાવવામાં આવે છે. રથયાત્રાનાચતા આ વોડાને લગ્ન પ્રસંગે ધર્મ નિમિત્ત મેળવી કરવામાં આવવાનું કહેવામાં આવે છે, અને તેને રથયાત્રા ધર્મ નિમિત્ત કહીયે છીયે તે માટે અમો વાંધે બતાવતા નથી, પરંતુ આ મોટી ઉમરની કન્યા-દીકરીઓ માટે બુદ્ધિશાળી મનુષ્યો એમ કહે છે કે, ચુંદડી ઓઢાડવાના વડે બંડ કરી તેનું આ બીજું વરૂપ ધર્મ નિમિત્ત ખાના નીચે જૈન બંધુઓ ચલાવ્યા જાય છે, કારણ કે મોટીવયની કન્યા માટે રથમાં તેમ બેસારવું તે લોકોમાં જેમ ચર્ચાસ્પદ થાય છે તેમ ધર્મ નિમિત્ત છતાં કન્યાને ચાંદલે કર, રૂપીય દેઢ ચુંદડી નિમિત્તનો તે વખતે આપ તે ધર્મના ઓઠા નીચે ચુંદડી ઓઢાડવાના વરઘોડાનું બીજું સ્વરૂપ જ જણાય છે કે જે ન હોવું જોઈએ. લગ્ન પ્રસંગે ભલે ધાર્મિક નિમિત્ત મેળવી પૂજા ભણાવો, જીવ દયા પળા, ગરીબને અનાજ કપડાં આપ રેરે આંગી પૂજા વગેરે કરાવો પરંતુ બીજા ન્હાના નીચે ધર્મ હાને ગમે તેમ ચલાવવું અને
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
*
ભ્રમજીવનના માંગ માં રહેલા વિરા.
શા
લેાકાની ચર્ચામાં આવવું તે તા અયેાગ્ય છે એમ બુદ્ધિશાળી મનુષ્યા કહે છે એમ અમેપણુ માનીયે છીયે.
*
*
*
*
અનુભવવા પ્રમાણે વરના લગ્નના તેવા રથયાત્રાના વાડામાં પ્રભુ વિદ્યમાન છતાં વરને ચાંદલા કરવામાં આવે છે, અને હાર પહેરાવવામાં આવે છે. ફૂલેકાની જેમ વધાવવામાં આવે છે, પછી જયારે એક બાજુ આને આશાતના કહેવામાં જેમ આવે છે તેમ બૌજી બાજુ ફુલેકામાં બનતા, અપાતા લેવાના પ્રસ ંગેા આવા ધના વરધોડા કહી કરવામાં આવે તો અમાને ફ્રાંઇ તેમાં બહુ ફેર લાગતા નથી માટે તેમાં ફેરફાર કરવાની જરૂર છે.
*
*
*
*
ભાવનગર શહેરમાં જૈનેામાં ઘણા લગ્ગા થયા છે, જેમાં ઘણે ભાગે દરેક ધેર તેા રથમાં પ્રભુ પધરાવીને વરઘેાડા અથવા પૂજા ભણાવવાનું અથવા ખતે એમ અમુક અમુક ધાર્મિક પ્રસંગા થયા છે, પરંતુ વારા અમરચંદ જસરાજ અને શેડ આગ્ દ્રજી પુરૂષોતમ કે જે બે વર અગ્રગણ્ય છે ત્યાંતેા શેઠ અમરચંદ જસરાજનો પુત્ર જગજીવનદાસના ચી. નગીનદાસના લગ્નમાં, તેમજ શેઠ આણંદજી પુરૂષોતમના પુત્ર ગિરધરભાઇના પુત્ર મેતીચંદભાઇના ચી. વિનયચંદના લગ્નમાં તો લગ્ન સ થે અઠ્ઠઈ મહોત્સવ, જ્ઞ નપંચમીના ઉદ્યાપન નિમિત્તે ડ અને મહાસ્ના કરવામાં આવ્યા હતા. વેારા અમચંદભાઇને ઘેર દેરાસર હું વાથી પોતાને ઘેર પ્રભુ તથા છેડે પધરાવી, અટ્ટાઇ મહાસત્ર કરી છેલ્લે દિવસે અષ્ટોતરી મહાસ્નાત્ર ભત્તુ ત્યું હતું. આ રીતે તે પોતાના પુત્રના લગ્ન વખતે કરે છે. શેઠ આણુ દૃષ્ટ પુરૂષોતમને ત્યાં લગ્નમાં શ્રી સંઘના માય દેરાસરમાં શ્રી શત્રુંજયની રચના, અઠ્ઠાઇ મહોત્સવ છેલ્લે દિવસે સ્વામીવાત્સલ્ય સાથે શાંતિસ્નાત્ર ભણાવવામાં આવ્યું હતું. સાથે સાત છેડા ભારે શુમારે ત્રણથી ચાર હજાર રૂપૈયાની કિમતના પધરાવ્યા હતા, એટલે શેડ આણુ દજી પુરૂષ તમના ઘેર આ લગ્ન પ્રસંગમાં ભક્તિ સાથે લગ્ન નિમિત્તે જમાડવા વગેરેમાં સારી ખર્ચ કર્યાં હતા. વેરા અમરચંદભાઇ તથા શેઠ આણું દ્રજી પુરષોતમના ઘેર આ લગ્ન પ્રસંગે ઓછી વધતી ધાર્મિક ખાતાઓને અમુક અમુક સખાવત પણ થયેલી છે, પરંતુ શેડ આણંદજી પુરૂષોતમના ઘેર મેાતીયદભાઇના દીકરાના આ લગ્ન નિમિત્તે જેમ મેાતીચ દભાઇએ મોટી રકમના ખર્ચ કરી લગ્ન કર્યાં છે તે માટે અમારે આનદ જાહેર કરીયે છીએ ખરા, પણુ મેાતીચ ંદભાઇ જેવા બુદ્ધિશાળી અને જ્ઞાનવાન મનુષ્ય પાસે સમાજ × તેટલીજ કે બલ્કે વધારે રકમ ભાવનગર જૈનસમની કાયમની જરૂરીયાતવાળી કાઇ કેળવણી કે જૈન બંધુના ઉદ્ધારાદિતી કાઇ નવી સંસ્થાના જન્મ માપી તેના નિભાવ માટે ( લગ્નમાં ખ કર્યા તેટલી કે ઓછી રકમ આપી આ લગ્ન પ્રસંગ સાથે તે પણ લ્હાવા, માન, આત્મસા કતા કરવાની જરૂર હતી. અત્રેતી જૈતકામ તેી આશા રાખે તે સ્થાને છે. કદાચ ઘણા માં મેાતીય ભાઇ વિસ્તૃત થયા હોય તેા અમે। યાદ આપીયે છીયે. અમે નથી માનતા કે આ વાત તે ભૂલી : શકે ? અત્યારે નહીંતા ઘેાડા વખત પછી તેવી હકીકત ખંધુ મેાતીચંદભાઇ વિચારી જાહેર કરશે. એવા દરેક ભસે અમાને છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્વીકાર અને સમાલોચના.
ગઈ હત–અનુવાદક. શ્રી સુખલાલજી પ્રકાશક આત્માન પરતક પ્રચારક મંડળઆગ્રા.
સસ્તા અનુવાદ પૂલ તેમજ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવાળાને ઉપયોગી સરળ અને નવીન પદ્ધતિથી લખયેલ છે, અને તે જ કારણથી આજ સુધીમાં બહાર પડેલ કા પ્રકરણના અનુવાદો
અનુવાદકની લેખનશૈલી જેઓએ તેમના વિદ્વત્તાપૂર્ણ હિંદી અનુવાદ (ભાષાંતર) કરેલ ચાર કર્મથે તેના પ્રારંભમાં લખેલ છે તે વિષયના નિબંધ, અને તેમાં આવતા પ્રત્યેક વિષ તેજ તાંબર દિગંબરની કર્મવિષયક બિ ભિન્ન માન્યતાઓનાં પરિશિ, ઉપગી ટિપશીઓ આદિ જોયેલ હશે તેઓ તે પ્રસ્તુત અનુવાદની પદ્ધતિને પણ જાશે. તથાપિ ગૂજરીતની જનતા અનુવાદની ગભીર લેખન શૈલીથી લગભગ અજાણ છે એટલા માટે પ્રસ્તુત પ્રકરનો ટુંકમાં પરિચય કરાવો અનુચિત નહીંજ મનાય.
પ્રાકૃત અનુવાદમાં ત્રણ વિભાગ દષ્ટિ સમક્ષ તરી આવે છે ૧ નિવેદન ૨ પ્રકરણને ભાવાર્થ અનેક મૂળ પ્રકરણ, તેની છાયા તેમજ તેને અર્થ.
( નિવેદનમાં ભારત વર્ષના પુરાતન આધ્યાત્મિક સાહિત્યની વિપુલતાનું કારણ આદિ ચિવ ચર્ચા છે, તથાપિ તેમાંની એક વાત ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. તે એ કે –“ જેને વૈદિક અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં આધ્યાત્મિક વિષયનાં કેટલાંક વર્ણો માત્ર શબ્દ પરવૃત્તિ પામેલ એક સરખાં મળે છે. ત્યારે કેટલાંક વર્ણને કઈમાં સંક્ષિપ્ત તેજ વર્ગને અન્યમાં વિસ્તૃત પ્રાપ્ત અય છે. માટે તે તે વિષયના પૂર્ણ અભ્યાસીઓને માટે રિપતપ્રજ્ઞ થઈ તે તે સાહિત્યનું અર્થ નયન અત્યાવશ્યક છે.”
* ભાવાર્થ માં ચોવીસ દંડક અને શરીર અવગાહના આદિ કારોની વિસ્તૃત તેમજ ક્રમથી સમજ આપી છે તે પછી કયો દંડકનો કયા દ્વારની સાથે કેટલે સંબંધ છે એ પણ વિભાગે વાર આપી ભાવાર્થ સમાપ્ત કર્યો છે.
ત્રીજા વિભાગમાં મૂળ પ્રકરણના શબ્દાર્થને જાણવા ઇચ્છનારને તૃપ્તિ થઈ શકે છે. અંતમાં એક સુચના અનુવાદકને લક્ષીને કરીશુ. ભાવાર્થના ત્રીજા પૃદમાં–
"१० भवनपति-रत्नप्रभानामक पहली नरक में बारह विभाग है. जिन को मंजला कहने है। इसके ऊपर तथा नीचेके एक एक तलेको छोडकर बीचके
તો છે પરિણા ગૌર વર હિરામે પોન ગોર અને સ્થિરમાર , - આ વાત દરેક વાચકને નવીન લાગવાથી શંકા થયા કરે છે. માટે નવી આવૃત્તિમાં uિ કરમૂળ પાક લખવા આવશ્યક છે. - આવા પરિશ્રમ પૂર્વક તૈયાર થએલ પ્રકરણોનો લાભ લેવા જૈન સમાજ ન ચુકે એ ઇચ્છવા જેવું છે.
--
*
For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૮૬ માત્ર જીજ નાલા સિલીક છે " - ૯૯ ચાર્ગદર્શન અને વાગવિશિકા.” આ ગ્રંથ યાગને છે. જેમાં શ્રીમદ્ વ્યાસર્ષિ પ્રણીત ભાષ્ય, શ્રી પત જલિ મુનિ વિરચિતા પાતાંજળ યોગદાન અને તેના ઉપર ન્યાય વિશારદ ન્યાયાચાર્ય શ્રીમાઘોવિજ્યજી મહારાજ રચિત જૈન મતાનુસાર વ્યાખ્યા (વૃતિ) આપવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથમાં આવેલા જે જે વિષયમાં સાંખ્ય અને જૈન શાસ્ત્રના મતભેદ છે, તેમજ જે જે વિષયમાં મતભેદ ન છતાં માત્ર વર્ણન–પદ્ધતિ અથવા સાંકેતિક શાબ્દોનાજ માત્ર ભેદ છે તે તે વિષયના વર્ણ નવાળા સૂત્રા ઉપર કૃતિકા વૃતિ લખી છે. એટલે કે ચગદર્શન તથા જૈનદર્શન સંબંધી સિદ્ધાંતોના વિરોધ મને મળતાપણાના એક સ ચહે છે. ને બીજો ગ્રંથ ગિવિંશિકા છે જેના મૂળના કર્તા, ૧૪૪૪ સ ચાના પ્રણેતા મહાન આચાર્ય શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ છે અને તેની ટીકાના કર્તા પણુ શ્રી મઘશોવિજયજી ઉપાધ્યાયજ છે. આ બને 2 શા ચાગના છે. તે બંને ગ્રથા સંસ્કૃતમાં માત્ર ( ચાગવિશિકા મૂળ માગધિમાં) છતાં Dાગદશનની સવિસ્તર પ્રસ્તાવના તથા યાગવૃત્તિનો સાર એ બંને બહુજ વિદ્વતાથી ઘણીજ સહેલી રીતે હિદિ ભાષામાં પ્રજ્ઞાચક્ષુ વિઠઠય બધું સુખલાલજી સંધવીએ લખી યાગ વિષે સારા પ્રકાશ પાડયા છે, જૈન સમાજમાં આવા મથે પ્રસિદ્ધ થાય તે ઉચ્ચ પ્રકારે સાહિત્ય સેવા છે.
આ ગ્રંથ માત્ર જૈન સમાજનેજ ઊપયોગી છે તેમ નહીં પરંતુ અન્ય દર્શન માટે પણ તે માશિર્વાદ સમાન છે. ઉંચા કાગડા ઉપર સુંદર ટાઈપથી ઉંચા કાપડના સુશોભિત પાકા બાઈઙીંગ વડે અલ'કૃત કરેલ છે. કિંમત રૂ. ૧-૮=૦ જલદી મગાવા.
શ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર.
અમારી સભાનું જ્ઞાનાશ્વાર ખાતુ,
નીચેના ગ્રંથોમાંથી કેટલાક છપાય છે, કેટલાકની ચીજના થાય છે. ૧ જેન મેઘત સટીક..
- ૧૩ ગુરૂતત્વ વિનિશ્ચય શેઠ પરમાનંદદાસ ૨ જૈન ઐતિહાસિક ગજર રાસ સ"પ્રહે રતનજી ગાલાવાળા, હાલ મુંબઈ.
અતગડદશાંગસત્ર સટીક ભરૂચ નિવાસી ૧૪ શ્રી વિમલનાથ ચરિત્ર ભાષાંતર. ઉજમ બહેન તથા હર કૈાર બહેન તરફથી. ૧૫ દાનપ્રદીપ. ભાષાંતર શાહ નાનાલાલ ૪ ષટ્રસ્થાનક સટીક.
હરિચંદ ભાવનગર તરફથી. ૫ વિજ્ઞસિ સ અહે,
૧૬ ધમરત્વ પ્રકરણું
ભાષાંતર ૬ સસ્તા૨ક પ્રકણક સટીક.
૧૭ નવતત્વ ભાગ્ય (૭ શ્રાવકધમવિધિ પ્રકરણ સટીક, ૧૮ શ્રી નેમિનાથ ચરિત્ર ૮ વિજયદેવસૂરિ મહાભ્ય.
૧૯ શ્રી પ્રભાવક ચરિત્ર ૯ જૈન ગ્રંથ પ્રશસ્તિ સ‘પ્રહ.
૨૦ શ્રી વાસુપૂજ્ય ચરિત્ર. ૧૦ લિ"ગાનુશાસન ઑાપા (ટીકા સાથે) | નંબર ૧૪–૧૬-૧૭-૧૮-૧૯૨૦ ના ૧૧ ધાતુપારાયણ..
ગ્ર થિામાં મદની અપેક્ષા છે. ૧૨ શ્રી નદીસત્ર શ્રી હરિભદસરિત ટીકા ૨૧ સુમુખ તૃપાદિ ચાર કથા, સાથે બુહારીવાળાશેઠ મોતીચંદ સુરચદ તરફથી,
For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir વ્યવસ્થા - જે વ્યવસ્થા એ ઈશ્વરતા પહેલા નિયમ છે.” સ્વર્ગ" અથવા ભૂતસૃષ્ટિમાં ગેરવ્યવસ્થા માલમ પડતી નથી. જે આપણી સૃષ્ટિમાં, વ્યવસ્થા ન હોય તો ઈસુખ્રિસ્તિનો બીજો અવતાર થવાની આપણા ખ્રિરતી ભાઇઓ વકી રાખે છે તેના કરતાં પણ પહેલા તેના છેડા આવે. વ્યવસ્થાને લીધે તે હમેશાં કાયમ રહે એવી થયેલી છે. સંસારી ધરબારી અને વ્યવહારિક કામમાં પણ એજ નિયમ લાગુ પડે છે. અમે આગળ વિવેચન કરેલી બીજી બાબતો સંસાર વ્યવહારનાં કામમાં જેમ જરૂરની છે તેમ વ્યવસ્થા પણ જરૂરની છે. નીચેની બે કહેવતમાં વ્યવસ્થા શબ્દ જે મૂર્થ માં વાપરેલા છે તેજ પંથ માં અમે વાપરીયે છીયે. * દરેક ચીજને માટે જ ગા રાખે અને દરેક ચીજ તેની ચાયું , ગાએ રામા " " દરેક કામને માટે વખત (નમે અને દરેક કામ તેને માટે સિમેલે વખતે કરે.’ આવી તરેહની વ્યવસ્થામાં ગુંચવણ, બે પરવાઈ, અસ્વચ્છતા રહી શકતાં નથી. અમે જે સદગુણાનુ આગળ વિવેચન કરેલું છે તેને મળતા વ્યવસ્થાના ગુણ છે અને ફતેહ મેળા વિવારે તે આવશ્યક છે. આગળ વણું વલી ગુણની સાથે આ ગુણ મળવાથી સદ્દગુણુની એક ‘સુ દર અને પરિપૂર્ણ આકૃતિ થાય છે. વ્યવસ્થાવા એટલે કે કામ અથવા ફરજની પદ્ધતિ સર ગાઠવણથી મહેનત સહેલી અને આનંદમય થાય છે. દરેક ચીજને માટે વખત અને જગે મુક કેર કેરેલો હોય છે. તેથી હાનિકારક દોડાદોડ કરવાની જરૂર પડતી નથી. પેલી જુની કહેવતમાં &હ્યું છે કે ‘‘ધૂણામાં ઘણી ઉતાવળથી થાડામાં થોડું ચલાય છે. " વળી કહ્યું છે કે " ઉતાવળા સો બાવરા, ધીરા સો ગ ભીર. " કામની પદ્ધતિસર ગોઠવણ કરી હાય તે આવી ઉતાવળ કરવી પડતી નથી, અને દોડાદોડમાં કામ કરવાથી થતા ત્રાસ અને અગવડ ભોગવવાં પડતાં નથી. દોડાદોડ કરવી એ સહેલું એ નથી અને પસંદ પડે એવું એ નથી. તેનો એજાથી મગજ થાકી જાય છે અને ઘસાઈ જાય છે. દોડાદોડ કરવી ન પડે તે જે કામ ખુશનુમા લાગે તે દેડાદોડ કરવી પંડવાથી વૈતરા જેવું લાગે છે; સ્વભાવ મળતાવડા થવાને બદલે ચિહ્યિા થાય છે; વાંક કાઢવાનું અને ઠપકો આપવાનું મન થાય છે; શેઠના ચિઢિયાં સ્વભાવની અસર નાકરાપર પણ થાય છે; શેઠના કઠોર વચન સાંભળવા પડવાથ્વી તેઓ નાખુશ અને દુ:ખી થાય છે. બધા કારકુન અને નોકરીમાં શેઠની વતણ કથા બેદીલી અને બેચેની પેદા થાય છે. અને આ બધાનું કારણ માત્ર એજ હાય છે કે કામની બરાબર ગોઠવણુ અને પદ્ધતિ રાખી હોતી નથી. કોઈ કોઈ વાર એવું બને છે કે જે માણુસ કામ પૂરું કરવાને દરેક પળે દોડાકોડ કરતા હોય છે તેનેજ નાસીપાસ અને નિરૂતસાહી થવું પડે છે. દરરાજના કામકાજ આનંદ અને ઉત્સાહથી કરવાને પદ્ધતિસર ગાડવણીની બરાબરી કરે એવું’ બીજા કઈ નથી.” " છંદગીનું સાફલ્ય ?? માંથી For Private And Personal Use Only