________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન ઐતિહાસિક સાહિત્ય.
૨૧૯ બૌદ્ધ અને જૈન સમયની ખાસીયત ગુહામંદિરો કરવાની છે, બૌદ્ધોની અસર ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમા સૈકાથી ઈ. સ. ના ૫ કે ૬ ઠ્ઠા સૈકા સુધી જણાય છે. શાની અસર ઈ. સ. ના ૫ કે ફૂ સિકાથી ૧૨ મા સૈકા સુધી; તથા વૈશ્નવોની અસર ૧૨ મા સૈકાથી શરૂ થાય છે.
આ ગુડાઓનો ઇતિહાસ અંધારામાં રહ્યો છે અને ઘણા વિદ્વાનોએ તે ઈતિહાસ જાણવાને નિષ્ફળ પ્રયત્નો કર્યા છે. હિંદુસ્તાનના આ ભાગની ગુહાઓનો પશ્ચિમ વિભાગની ગુહાઓ સાથે ઘણે સંબંધ નથી. તેની વિગત તથા મિતિ શોધવામાં તથા નક્કી કરવામાં શોધક આડે માગે ચઢી જાય તેમ છે. હાથી ગુફાના લેખથી ઓરીસ્સાના આ અંધારામાં રહેલા ઈતિહાસ ઉપર અજવાળું પડે છે. પંડિત ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીના વાંચવા પ્રમાણે તે ગુહાઓની મિતિ ઘણામાં ઘણી ઈ. સ. ની બીજી સદી હોઈ શકે. તેમના કહેવા પ્રમાણે આ ગુખ્ખા જેન રાજા ખાર વેલે ખોદી કાઢી હતી. લિપિના અક્ષરો ઉપરથી એમ કહી શકાય કે ઘણી ખરી ગુહાએ ઈ. સ. પૂર્વે બીજા અગર ત્રીજા સૈકામાં બેદી કાઢેલી છે; અને ઈ. સ. પૂર્વે ચેથા અગર પાંચમા સૈકામાં પણ તે થએલી હોય એમ કહેવામાં કાંઈ ખોટું નથી; એટલે કે, હાથી ગુમ્ફા લેખની પહેલાંના સમયમાં; કારણ કે જે સ્થળે આ ગુફાઓ છે તે સ્થળને ધાર્મિક લોકો પવિત્ર ગણતા હશે. | ગુહાઓની સવિસ્તર હકીકત આપવાને બદલે માત્ર તેનો સામાન્ય ઇતિહાસ કહેવાને આ પુસ્તકને હેતુ છે.
ખંડગિરિ અને ઉદયગિરિની ટેકરીઓ જેને ખંડગિરિજ કહે છે તે (૨૦૧૬ ઉ–અક્ષાંશ, અને ૮૫° ૪૭' પૂ. રેખાંશ) ભુવનેશ્વરથી ઉત્તર-પશ્ચિમમાં પાંચ માઈલ દૂર આવેલી છે. આ બે ટેકરીઓની વચમાં ભુવનેશ્વરના માર્ગને અનુસરનારી એક ખીણ છે. ટગરથી ચીલકા સરેવર તરફ જતા એક સેન્ડસ્ટેન પર્વતના એક ભાગમાં તે આવે છે.
આ ટેકરી ઉપર ઘણું ગુહાઓ આવેલી છે જેમાં પહેલાં બૌદ્ધ અને જૈન સાધુઓ રહેતા હતા અને જેમાંની કેટલીક ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજા સૈકા પહેલાંની છે.
આ ગુહાઓમાં શિલ્પકળાની ઉત્તમતાના જુદા જુદા નમુના છે. કેટલીક અને તે ખાસ કરીને ખંડગિરિની ગુફાઓ પશુઓની ગુહાઓ જેવી નાની છે તથા બીજી કેટલીક કાંઈક મોટી છે. સામાન્ય રીતે તેમાં એક ઓરડે છે અને તેની આગળ એટલે છે, કેટલીકમાં પરસાળમાં બે કે ત્રણ ભેંયરાં છે, મોટી ગુહાઓમાં બે માળ છે; અને કેટલીકમાં ઉપરને માળ પાછળ પડતો છે, આ ગુહાઓ ઘણીજ સાદી છે.
For Private And Personal Use Only
